Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: POKĄTNOŚĆ

Następne hasło: POKĘSIĆ SIĘ »

POKĄTNY (33) ai

o jasne.

Fleksja

sg
m	N	pokątny	f	N	pokątnå	n	N	pokątn(e)
	G	pokątn(e)go		G	pokątn(e)j		G
	D	pokątn(e)mu		D	pokątn(e)j		D
	A			A	pokątną		A
	I	pokątnym, pokątn(e)m		I	pokątną		I

pl
N	m pers	pokątni
N	subst	pokątn(e)
G		pokątnych
D		pokątnym
I	f	pokątnymi, pokątn(e)mi
L		pokątnych
V	m pers	pokątni

sg m N pokątny (2). ◊ [G pokątn(e)go.] ◊ D pokątn(e)mu (1). ◊ I pokątnym (2) BielSpr, SkarŻyw, pokątn(e)m (1) GliczKsiąż. ◊ f N pokątnå (4). ◊ [G pokątn(e)j.] ◊ D pokątn(e)j (1). ◊ A pokątną (1). ◊ I pokątną (2). ◊ n N pokątn(e) (3). ◊ pl N m pers pokątni (4). subst pokątn(e) (2). ◊ G pokątnych (2). ◊ D pokątnym (1). ◊ I f pokątnymi (2) NiemObr, ReszPrz, pokątn(e)mi (1) WujJud. ◊ L pokątnych (3). ◊ V m pers pokątni (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde także XVII w.

Znaczenia

1. Potajemny, sekretny, kryjomy, skryty (8)
2. Prywatny, niepubliczny (1)
3. Nielegalnym mroczny, podejrzany (9)
4. Niezgodny z powszechnie obowiązującymi tendencjami; o ograniczonym zasięgu (15)

1. Potajemny, sekretny, kryjomy, skryty; clandestinus, clancularius, furtivus, lucifugus, tenebrarius, tenebricosus, umbraticus, umbratilis Cn (8): A ná vſtronyu/ y ná puſſczy/ [...] álbo ná pokoyu w pokątnych wymyſlech yednego álbo kilká ludźi/ [...] Kryſtuſá y náukę yego nąm pokázuyą. KromRozm III E4v; BibRadz *4v; RejAp 26; ReszPrz 83; [BzowRóż 64 (Linde)].

W przeciwstawieniu: »jawny ... pokątny« (1): gdym ſię [...] ná rozmowę iáwną á nie pokątną ofiárował/ zemną mowić niechćiał. CzechEp 326.

W charakterystycznych połączeniach: pokątny(-a, -e) kacerzyk, miejsce (2), pijaństwo, przymowka, rozmowa, wymysł, wyznawanie.

Wyrażenie: »pokątnym obyczajem« (2): áni bych ia ták chćiał pocżynáć/ [...] pokątnym obycżáiem z nieprzyiaćielem cżynić BielSpr 47; SkarŻyw 244.

Szeregi: »tak jawny jako i pokątny« (1): że pijańſtwo ták iáwne iáko y pokątne/ wielu kroleſtwom á páńſtwom ſzkodziło RejPos 44. [Ponadto w przeciwstawieniu 1 r.]

»kryjomy i pokątny« (1): On [św. Józef] ſię wnetże porwał á ſnu nieżáłuiąc/ áni pracey/ teyże nocy bez światłá/ bez wodzá/ vchodzył kryiomym y pokątnym obycżáiem SkarŻyw 244.

2. Prywatny, niepubliczny (1):

Wyrażenie: »pokątnem obyczajem« (1): V Ziemiańſtwá ieſt ten obicżaj dzyecyom rządzić á chowáć bákálarzá/ ktori domá pokątnem obycżáiem ćwicży á vcży dzyatki GliczKsiąż K3v.

3. Nielegalnym mroczny, podejrzany (9): Cżemuśćie ſie wy do tych cżáſow po kąćieċh tułáli/ á ná świátło miedzy ludźie vcżone/ ná Concilium ktoregośćie przed tym wołáli/ vkázáć ſie nie śmieli? (marg) Pokątni Doktorowie. (–) WujJud 220, 181 marg, Mm, Nnv.

W połączeniu szeregowym (1): Puſzcze y zámknienia znáczą ćiemne y táiemne y pokątne fchadzki y zbory odſzczepieńcow. WujNT 104; [WujBib 803b].

W przeciwstawieniu: »pokątny ...jawny i pospolity« (1): ZBory álbo zchadzki wiernych Bożych nie máią táiemne być/ álbo pokątne/ ále iáwne y poſpolite WujJudConf 180v.

W charakterystycznych połączeniach: pokątny(-a, -e) doktor (5), mieśćce, schadzka (3), zbor (2).

Szeregi: »ciemny i pokątny« (1): Przeto prozne ſą te wymowki wáſze/ mili ćiemni á pokątni Doktorowie. WujJud 158v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»tajemny i (albo) pokątny« (3): iáko zá cżáſow Tyránnow onych Rzymſkich być muśiáło/ gdźie wierni Boży po táiemnych/ y pokątnych mieśćcách z ſwym zgromádzeniem ku chwale Páńſkiey zebránym kryć ſie muśieli. WujJudConf 181, 180v; Bo tu Pan Chriſtus o zwodnikách y Haeretykách/ y o ich ſchadzkách táiemnych y pokątnych mowi WujNT 174. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

4. Niezgodny z powszechnie obowiązującymi tendencjami; o ograniczonym zasięgu (15): Thedy Krol winien [...]/ bronić tego Kośćiołá w ktorym Papież roſkázuie/ á nie tych pokątnych kośćiołow wáſzych OrzRozm F3v; Bo oni ludźmi bywſzy á od trzody powſzechnych Doktorow ſie odłącżywſzy/ pokątną á iádowitą náuką ludźie pozárażáli. WujJud 5v, 32; NiemObr 22; Przećiwnym záś obycżáiem kácerſtwo/ pokątne ieſt iednego miáſtá ábo iedney Nácyey y to nigdy nie cáłey SkarJedn 26; ReszPrz 26.

W połączeniu szeregowym (1): Prośimy nieprzebránego miłośierdźia twego/ ábyſmy przy tey wierze/ [...] ſtátecżnie z łáſki twey/ trwáli/ y żadnym ſię kácerſkim/ nowym y pokątnym náukom/ vwodźić nie dáli LatHar 428; [HerbOdpow Z3v].

W przeciwstawieniach: »pokątny ... powszechny (3), kościelny« (4): Iż Luterſka náuka pokątna/ á nye koſćyelna. KromRozm I F3 marg; Ze to nie ieſt Kośćioł Chriſtuſow/ ktory nie ieſt Powſzechny/ to ieſt/ nie ieſt po wſzyſtkim świećie rozſzerzony/ ále pokątny WujJud 131v, 1v; ReszPrz 53; [HerbOdpow B4, I2v].

W charakterystycznych połączeniach: pokątna(-y, -e) bożnica, ewanjelija, kacerstwo, kościol (2), nauka (8), rzecz, zbor.

Szeregi: »nowy i ([a]) pokątny« [szyk zmienny] (3): KromRozm I K2v; WujJud 81; Przetoż ſromotnie błądzą wſzyſcy/ y przećiwko bogu mowią/ á ná imię ich miłość pánowie Rzymſcy duchowni/ ktorzy tych cżáſow tęſz náukę Ewángeliey od kriſtuſá y od Apoſtołow Kośćiołowi Powſzechnemu podáną śmieią názywáć nową y pokątną WujJudConf 81; [wáſze Pokątne nowe Wiáry/ pod zaſłoną ſámego Piſmá Bożego/ Doktorom y Conciliom przygániły HerbOdpow I2v, B4v, T6v]. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»postronny a pokątny« (1): A to nąm nye każe wyerzyć poſtronney á pokątney myeyſcá ktorego náuce KromRozm III Ev.

»szczegulny i pokątny« (1): tá wáſzá wiárá od iednego cżłowieká Marćiná Lutrá/ ná pewnym mieścu w Wytemberku/ y niedáwne^go cżáſu od cżterdźieśći lat náſtáłá: [...] pewna rzecż/ że nie Powſzechna/ ále ſzcżegulna y pokątna ieſt. WujJud 1v.

Synonimy: 1. kryjomy, potajemny, skryty, tajemny, ukryty; 2. prywatny; 3. ciemny, niejawny, tajemny.

Cf NIEPOKĄTNY

EBo