Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [DOBYCZA]

Następne hasło: DOBYĆ SIĘ »

DOBYĆ (386) vb pf

o jasne.

Fleksja

inf	dobyć

praet
	sg		pl
1	m	-em dobył	m pers	-śmy dobyli
2	m	-eś dobył	m pers
3	m	dobył, dobeł	m pers	dobyli, dobeli
3	f	dobyła	m an

plusq
	sg
1	m	dobyłem był

imperativus
	sg
2	dobądź

conditionalis
	sg		pl
1	m	dobyłbych	m pers
3	m	by dobył, by dobeł	m pers	by dobyli, by byli dobyli

con praet
	sg
3	m	by był dobył

impersonalis
praet		dobyto
participia
part praet act		dobywszy

inf dobyć (72). ◊ fut 1 sg dobędę (4). ◊ 2 sg dobędziesz (2). ◊ 3 sg dobędzie (7). ◊ 1 pl dobędzi(e)m (3), dobędzi(e)my (2); -(e)my RejZwierz; -(e)m : -(e)my BielKron (3:1). ◊ 2 pl dobędziecie (2). ◊ 3 pl dobędą (6). ◊ praet 1 sg m -em dobył (1). ◊ 2 sg m -eś dobył (2). ◊ 3 sg m dobył (123), dobeł (1) LibMal. f dobyła (5). ◊ 1 pl m pers -śmy dobyli (2). ◊ 3 pl m pers dobyli (39), dobeli (1); -yli : -eli BielKron (26:1). ◊ plusq 1 sg m dobyłem był (1). ◊ imp 2 sg dobądź (6). ◊ con 1 sg m dobyłbych (1). ◊ 3 sg m by dobył (14), by dobeł (1); -był: -beł SarnStat (3:1). ◊ 3 pl m pers by dobyli (2). ◊ con praet 3 sg m by był dobył (1). ◊ 3 pl m pers by byli dobyli (2). ◊ impers praet dobyto (12). ◊ part praet act dobywszy (74).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Wyjąć, wyciągnąć, wydobyć, wydostać (125)
- Przen (2)
  - a) Zwrot: »dobyć z mieszka« = wydać (1)
  - b) Uwolnić, wyzwolić (1)
- a. O broni: wyjąć z pochwy, obnażyć (88)
  - Przen: Zbuntować się (1)
  - α. Być gotowym do walki z nieprzyjacielem (1)
2. Podbić, zdobyć siłą, pokonać, zwyciężyć (249)
- a. Dostać się do czegoś, do wnętrza (12)

1. Wyjąć, wyciągnąć, wydobyć, wydostać; convellere Mącz [w tym: czego (116), kogo (6)] (125): LibMal 1544/91v; Obyes gdi yuż ſtał ſie zakład wnet dobył inſſego liſtká/ y ſniego wyyął ſſeląg. GliczKsiąż I; I co theż vtzynił Sztzepan ſſoſty/ izali vmárłego Formuſá Papieżá ćiáłá niekazał wykopáć y dobyć KrowObr 37v; Wyſzedſzy/ dobył záſię Kárty ná ktorey był Schemamforas BielKron 464, 73, 98v, 177v; Mącz 478c; A więc ieſliby kość ſye złamáłá/ ma iey dobyć ten ktoryby dobrze vmiał SienLek 145v; GórnDworz T5; HistRzym 16v, 29; Wtym on powroſkow ktore nośił przy ſobie/ dobywſzy/ pocżął ią bić y śiec tak dobrze/ że ią oná pokuſa ominęłá SkarŻyw 462; Otworz, á dobądź tylé [pieniędzy] ilé trzebá będźie. CiekPotr 61.

dobyć z czego (13): Liſzká będąc od głodu mdłá/ Oſłowi vſzy obiádłá: Y ſercá z niego dobyłá/ A takież z nim vcżyniłá. BierEz Q2v; stey ſkrzinye klyucznikowey przi kthoreygo pogimano chczial dobicz kolacza kthori tham dzyura vidzyal LibMal 1554/192; BielKron 20v, 21, 331; Mulier ficta, Niewiáſtá s przipráwną twarzą/ która yákoby v ſkrzinki była vmywſzy ſie yáyém/ potym barwiczki s krzinki dobyłá y oną ſie vmálowáłá. Mącz 127c; OrzQuin O; SienLek 72, Sss4v; MWilkHist H3v; KochFr 134; Záſtrzeli go myśliwiec/ nie cżeka ruſznice/ Kámieniem/ ábo z wozá dobywſzy kłonice. KlonWor 35.

W przen (8): Kiedy na to wſpomionę czochmy pobroili Nie mogę dobyć myſli w żadney krotofili RejJóz N3; Więc by miał y pod ſkorą thedy muśi dobyć/ A przedſię niedoſtátek przy drugich ozdobić. RejWiz 72; KochPs 72; Y muśi záwſze chodźić w Duchownym odźieniu/ ćierpliwośći dobyć przećiw pokuſzeniu ArtKanc K; Co/ chytry [smok] w ſpráwie ſwoiey/ A w pierzu zgoni/ y dobędźie w zbroiey? GrabowSet R3v, I; LatHar 4.

dobyć w kim (1): Weſtchniſz też ty nędzniku vbogi á Krześćiáńſki brácie moy miły/ dobywſzy w ſobie wierney żałośći ſwoiey z głębokośći ſercá ſwego RejPos 205.

Przen (2):

a) Zwrot: »dobyć z mieszka« = wydać (1): Thák też ſkąpi rodzicy wolą ná co inſſego dobyć z myęſzká ná piwo álbo ná co inſſego co ſwyátu ſluży/ niżby myeli ſynowi dobrze vcżynić GliczKsiąż M2v.

b) Uwolnić, wyzwolić [z czego] (1): Y tego iáko s cieniow klaſztornych dobywſzy/ Vcżynił Krolem lud mu ták mężny zlećiwſzy. PaprPan Dd4.

a. O broni: wyjąć z pochwy, obnażyć; educere Mącz, Calag; distringere, evaginare, eximere, explicare, exserere, nudare, stringere Mącz (88): Dobądź ſzefeliná [et expedi lanceam] twego/ á záſtaẃ ſię ná drodze przećiwko thym ktorzy mię przeſláduią BibRadz Ps 34/3; A ták Symon Piotr máiąc miecż dobył go [eduxit eum]/ y vderzy ſługę Kápłaná nawyzſzego BibRadz Ioann 18/10 [przekład tego samego tekstu WujNT]; BielKron 49v, 119v; GórnDworz I7v; Pan ná warchoły márne ſwiáta tego/ Chce záwżdy dobyć ſzárſzuná ſwoiego. RejZwierc 227; KochMon 28; PaprPan Gg3; StryjWjaz D4v; SkarŻyw 558; LatHar 729; WujNT Ioann 18/10.

Zwroty: »dobyć broni« [szyk zmienny] (9): ComCrac 18; UstPraw B4v; PaprPan Z2; GórnRozm B4v; A ták dobywſzy broni/ náthychmiaſt ſam nád ſobą Exequucyą vcżynił. Phil E4, E4; SarnStat 16, 22; CzahTr E3v.

»dobyć korda« = eximere gladium Vulg [szyk zmienny] (9): Zatym vrządnik dobell korda y nan ſzyą ſnym yeſth pothárgnall LibMal 1544/90v; á ktoby przed Arcibiſkupem dobył kordá/ táki ma być karan winą 14 grzywien Arcibiſkupowi UstPraw D4, D4; BielKron 309v; RejZwierc 274v; ActReg 50; LatHar 693, 708; WujNT Matth 26/51.

»dobyć miecza« = distringere a. educere a. nudare gladium Mącz, Cn; exserere ensem Mącz, Cn; explicare ensem, stringere gladium Mącz; ducere a. exuere a. evaginare ensem, expedire tela Cn [szyk zmienny] (53): y powſtawſzy Philip dobył miecża, á wnet vmarł. BielŻyw 148, 147; Dobądz (miły panie) miecża y obſtąp ty ktorzy mnie prżeſladuią. WróbŻołt 34/3; HistAl E4v, F8; MurzNT Mar 14/47; Leop 2.Reg 24/9, Mar 14/47; UstPraw B4v, C4v, D4, D4v, G2; RejFig Dd6v; BibRadz Iudic 9/54, l.Reg 31/4 [2 r.], Iob 20/25, Ez 5/2, 30/11 (8); Pothym Kſiążę dobywſzy miecża przyrzeka ludu poſpolithemu práwá y wſzytki záchowánia trzymáć. BielKron 275, 65v, 75, 106, 344v, 410v; Evagino, in Bibliis barbare legitur, pro stringere gladium, Dobyć mieczá/ wyrwać miecz z poſzew. Mącz 473b, 96c, 232d, 252d, [305]b, 421a (8); GórnDworz O7v; HistRzym 19v; KochMon 32; BudBib Ps 36/14, Ez 30/11; ModrzBaz 106; Calag 432b; SkarŻyw 487; StryjKron 170; NiemObr 19; WujNT Mar 14/47, Act 16/27; [to ustawiamy] iż którzybykolwiek czyniąc zwády ná Séymiech mieczów dobyli/ [gladios evaginaverint JanStat 512] máią bydź karáni winą dwudźieſtą grzywien Pólſkich SarnStat 29, 495 marg, 501 [2 r.]; PudłDydo B4v.

»dobyć szable« [w tym: na kogo (2)] [szyk zmienny] (5): bo to vnich [Turków] lekkość ná żeńſką płeć ſwoiey ſzable dobyć mężowi dobremu BielKron 312, 258v: KochPs 48; StryjKron 406; PowodPr 7.

Szereg: »porwać i dobyć« (1): ktorybi też tego proſtego rządu czloviek broni porval y dobyl, chocziaby tez kogo nieraniel, taki ma bycz gardlem karąn. ComCrac 18.

Przen: Zbuntować się [przeciwko komu] (1):

Zwrot: »dobyć szable« (1): z ktorymi weſpołek dobyłem był ſzáble moiey przećiwko oſobie W. M. mego Mćiwego Páná CzahTr A2.

α. Być gotowym do walki z nieprzyjacielem (1):

Zwrot: »prawicę dobyć« (1): pomniąc ná dźielność pámięći świętéy oycá ſwégo y przodkow ſwych/ [...] á práwicę ſwoię wielą zwyćięztw Aziátckich ſławną/ ná tego ſwégo/ y króleſtwá ſwego nieprzyiaćielá głównégo dobyć niemiał OrzJan 90.

2. Podbić, zdobyć siłą, pokonać, zwyciężyć; expugnare, potiri Mącz [w tym: czego (219), kogo (18)] (249): Z thego ſie Alexander na lud żidowski rozgniewał, á dobywſzi Thyru do Ieruzalem ciągnął. BielŻyw 155, 149, 162; [Baty] dobył y zburzył Strzegom miaſto na on cżas na znamienitſze. MiechGlab 17, **5, s. 8, 55, 56; LibLeg 10/152v, 11/44v; HistAl E5; On dobywſſy miáſtá onego [et occupavit ipsam civitatem]/ bożnicę ſpalił ogniem Leop 1.Mach 5/44, Num 21/32, Ios 11/16, Iudic 9/45, 2.Reg 5/7, 3.Reg 22/3 (20); RejFig Dd7v; RejZwierz 29v, 41v, 42; BibRadz Ier 47/1, 2.Mach 8/30; Dobywſzy też Romulus Kruſtumu/ vcżynił tám poſádę Rzymſką. BielKron 99v; [Amurat] roſkazał ſwoim Purpuratom/ áby rádzili iákoby bez ſzkody dobyć tey łotrowſkiey iáſkinie. BielKron 247v, 10v, 69v, 106v, 112, 119 (116); Cui fatum foret urbis potiri, Któremu rzecz obiecána byłá miáſtá tego dobyć. Mącz 315d; łby ſobie piérwéy o wieżę náſzę potłuczećie/ á niżli nas ná niéy dobędźiećie OrzQuin L4v, Q4; Prot Bv; GórnDworz Bb3v; Co ſie sſtáło nád Holoſernuſem onym okrutnym Hetmánem/ ktory chciał dobyć á zámordowáć miáſto niewinne. RejPos 27; RejZwierc 45 [2 r.], 48v, 60v [2 r.], 64v [3 r.], 135, 167; BielSpr 41, 57; BudBib 4.Reg 16/5, 1.Mach 5/30; ModrzBaz 130v; SkarJedn 258; Długo cżekáli pánowie iego/ á mniemaiąc áby ták długo przyrodzoną potrzebę odpráwował/ wſtydząc ſię/ dobyli drzwi/ y nálezli go zábitego SkarŻyw 559, 101; StryjKron 130, 165, 190, 308, 315 (20); Dzieśięć Krolow ktorzy Rzymu dobyli y w nim pánowáli, pod Ceſárzmi CzechEp 376 marg, [377] [2 r.], [378]; GórnTroas 20; WujNT 60; W tym Loktek przyſzedł, y Krákowá dobył, Zdrádne Mieſczány wyśćinał y pozbył [!]. KlonKr D4, E4v; KmitaSpit C3v; A ieſli więc [świętokradca] nie może Zákryſtyey dobyć/ Iuż ſię muśi w kośćiele rowną rzecżą obyć. KlonWor 10.

dobyć od kogo (2): Drugie dayem wiedzenie v. k. m. abisczie daly navkę ferdinandowy [...] abi dobil Budzina od Thurkow LibLeg 11/44v; BielKron 231.

dobyć przez co (6): A ták oblegli Biáłágrod Bulgárſki/ y dobyli go przez zápalenie iedney dziewki Węgierſkiey BielKron 300v; Ciągnął Krol do Kijowá dobył go przez oblężenie BielKron 345, 269v, 308v, 395, 458v.

dobyć czym (20): [jam czyn boży na ziemi Białego i Czarnego Morza] y yeſcze wyelye ginnich ziem, ktorichesmi dobilj Bozą pomoczą. MetrKor 46/46v [idem] 46/175; Błazen co głodem chciał zamku dobyć. RejFig Dd7v, Dd7v; BibRadz 1.Mach 4/28; przeto Amurate pánie moy/ day nam nieprzyiaćielá ſwego pod kthorym kroleſtwá mocą dobędziem BielKron 242v, 89v, 214v, 393v, 418; Mącz 330b; RejZwierc 273v; SkarŻyw 317; StryjKron 447, 492, 572, 602, 772; Temi powrozmi lud twoy wiązáć miano/ Y temi dziáłmi miáſtá dobyć chćiano. GrochKal 27; SarnStat 142.

dobyć na czym (1): nálazł tám drugich Krolikow woyſká co gi [zamek] obegnali/ chcąc dobyć ná nim Hiſzpanow BielKron 442v.

dobyć z czym (3): Alexánder [...] [Tyru] dobył z koſztem á z wielką trudnośćią. BielKron 267, 179; RejZwierc 45.

dobyć za czym (3): y dobywſſy miáſthá zá wolą Páńſką [capta civitate per Domini voluntatem]/ bes 1icżby wiele ludźi pobił Leop 2.Mach 12/16; BielKron 48, 178v.

W charakterystycznych połączeniach: dobyć drzwi (4), miasta (92), zamku (39).

Przysłowie: Nihil tam munitum quod non expugnari pecunia possit, Nyc nie yeſt ták obronnego czegoby pieniądzmi nie mógł dobyć. Mącz 330b.

Szeregi: »dobyć a dostać« (3): Dobył tedy á doſtał Iozue wſſyſthkiey źiemie [cepit ergo Iosue omnem terram] Leop Ios 11/23, 2.Mach 12/28; StryjKron 447.

»dobyć a (albo) wziąć« [szyk 1 : 1] (2): Fáráo záś Krol Egyptſkiey/ wyiáchał y dobył á wźiął miáſto Gázer [et cepit Gazer] Leop 3.Reg 9/16; Mącz 44b.

W przen (3): Bo co ieſt ſmácżnieyſzego/ nád miłą ſwobodę/ Ktorey ſie dobyć muſi/ gdy kto niechce w zgodę. RejZwierz 38v; ArtKanc S; doktorey [wolności] nam teras barzo ſzturmowano/ dobic iey chciano/ á nas iey zbawic iuſz belo vmiſlono PaprUp D4.

a. Dostać się do czegoś, do wnętrza [kogo, czego] (12): A ięłá [wrona] orłowi rádzić/ Iákoby miał żołwiá dobyć. BierEz M4, Fv, M4; Thamze ſkrzynye dobywſchi ſkorą wolowa wyprawyona dlothi strug y theyſka skorzane vkradl LibMal 1550/155v, 1552/167v, 1544/93; GórnDworz Bb5; HistRzym 105v; RejPos 9v; Turbit/ drágant/ Aloes/ máſtyki/ kanfory/ Wyniſzczą mieſzki ſkrzynie dobędą Komory. BielSat B3v [idem BielRozm]; CzechEp 371; BielRozm 12v.

Synonimy: 1. porwać, wyruszyć, wyrwać; 2. dostać, wziąć; a. dostać.

Formacje pochodne cf BYĆ.

Cf DOBYCIE, DOBYTY