[zaloguj się]
[pdf]

PORWAĆ (167) vb pf

o oraz a jasne (w tym a 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja
inf porwać
praet
sg pl
1 m porwåł(e)m, -(e)m porwåł m pers
2 m -eś porwåł m pers
f -eś porwała m an
3 m porwåł m pers porwali
f porwała m an
n porwało subst porwały
plusq
sg
1 m -(e)m był porwåł
3 f była porwała
imperativus
sg pl
2 porwi porwicie
conditionalis
sg pl
1 m porwåłbym, bych porwåł m pers
3 m by porwåł m pers by porwali
f by porwała m an
n bodåj porwało subst
impersonalis
praet porwåno
participia
part praet act porwåwszy

inf porwać (24). ◊ fut 2 sg porwiesz (1). ◊ 3 sg porwie (19). ◊ 1 pl porwiemy (1). ◊ 3 pl porwą (3). ◊ praet 1 sg m porwåł(e)m, -(e)m porwåł (3). ◊ 2 sg m -eś porwåł (1). f -eś porwała (1). ◊ 3 sg m porwåł (24). f porwała (13). n porwało (2). ◊ 3 pl m pers porwali (20). subst porwały (3). ◊ plusq 1 sg m -(e)m był porwåł (1). ◊ 3 sg f była porwała (1). ◊ imp 2 sg porwi (4). ◊ 2 pl porwicie (1). ◊ con 1 sg m porwåłbym (2) GórnTroas, CiekPotr, bych porwåł (1) BibRadz. ◊ 3 sg m by porwåł (4). f by porwała (4). n bodåj porwało (1). ◊ 3 pl m pers by porwali (5). ◊ impers praet porwåno (2). ◊ part praet act porwåwszy (26).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Schwytawszy uprowadzić, unieść; pochwycić; rapere Mącz, Vulg, PolAnt, Cn; apprehendere Vulg, Cn; abripere, proripere Mącz; tollere Vulg; introducere PolAnt; arripere, capere, corripere Cn (92): Mącz 346a; Poſtáwá iego iáko lwia (gdy) ma wolą porwáć/ y iáko lwięćiá mieſzkáiącego w taynikoch. BudBib Ps 16/12.

porwać kogo, co (36): Zrozumieyćież to proſz [!] was wy kthorzy zápominaćie Bogá/ bych was ſnadź nie porwał/ á nie będźie ktoby was wydárł. BibRadz Ps 49/22, Gen 19/10, Iob 34/20, Is 5/29; Mącz 346d; PaprPan [Hh5]v; [występny człowiek] Vpátruie chudźinę/ á w ćieniu ſkryty Strzeże/ iáko w iáſkini lew iádowity: Czyha/ iákoby porwał nędznika zdrádnie KochPs 15, 15, 76; gdy ią [Dynę] iáko byłá piękna/ ſyn kśiążęćiá [...] vyrzał: rozmiłował ſię iey y porwał ią/ y mocą / ſwowolnośći ſwey doſyć vcżynił. SkarŻyw 348; Epiphániuſz [...] gdy do Cypru przypłynął/ á w Konſtáncyey ábo Sáláminie Biſkupſtwo wákowáło: z obiáwienia Bożego/ ná rynku go duchowni/ gdj iágody winne iáko żebrak kupował/ porwáli/ poświęćili/ y ná ſtolicj Biſkupiey poſtáwili. SkarŻyw 454, 179, 188, 356, 391, 544; WerGośc 231; ActReg 86; Więc o káżdą z was był lós/ á mogło poſłużyć Drugiéy ſczęśćié/ iż może niewoléy nie vżyć. Mnie bez lóſu ten porwał/ z kim żyłám w zakonie GórnTroas 60, 41; GrabowSet E2; WujNT Ioann 6/15 [2 r.], s. 417, Act 6/12, 17/19, 19/29, 23/25; Wen ſtąd nocny ſzukáyło, póki ćię nie każę Porwáć y ſkáráć dobrze. CiekPotr 74, 75; Porwie go z towárzyſtwem ná Turecką ſtronę: Przeda go do Budzyniá/ bierze zań Mámmonę. KlonWor 26. Cf porwać komu kogo, Zwroty.

porwać komu kogo (1): [Orfeusz] ſwym wdźięcżnym grániem iuż był ſercá zminił Nie vbłágánym Bogom/ że ſię vżalili Iego łágodnych pieśni/ y żonę wroćili. Ale coż: ledwie ſię iey chćiał prżypátrzyć/ áli Znowu mu ią iż práwá nie ſtrzymał porwáli. WitosłLut A4v.

porwać na co [= posadzić na czym] (1): Vćięli mu [złodzieje złodziejowi] po rámię w dźiurze onę rękę; Zádáli Pánu brátu niewymowną mękę. Porwáli go ná Oſłá/ á on ięcżąc leżał: Bo ſztuki ćiáłá ſwego w onych drzwiách odbieżał. KlonWor 43.

W przeciwstawieniu: »wrocić ... porwać« (1): WitosłLut A4v cf porwać komu kogo.

W porównaniu (1): Z inąd nie máſz podpory Przećiw łupieżcy; co iák wilk ſtráconą Owcę porwawſzy ſkory/ Od páſterzá mknie/ w puſtoſtráſzne bory. GrabowSet E2.

Zwroty: »mocą porwać [kogo]« (1): Tám gdy ofiárę Mſzey S. cżynił: pogáńſtwo w kośćioł wpádło y mocą porwawſzy S. Márká związáli y ná ſzyię powroz włożywſzy/ ćiągnęli go po ziemi/ błoćie/ y kámieniu SkarŻyw 363.

»porwać z sobą [kogo]« (1): cud Boſki grubi oni ludzie znáiąc/ porwáli z ſobą mężá świętego/ mowiąc: Tyś ieſt Bogiem náſzym/ podz známi/ á obroń nas od mocy nieprzyiáćioł náſzych. SkarŻyw 452.

»porwawszy [kogo] ukraść« (1): Ioſábá ſioſtrá Ochoſiaſſowá [...] porwawſſy Ioaſa ſyná Ochoſyaſſowego/ vkrádłá go [Tollens ... furata est eum] z poſrzodku ſynow Krolewſkich ktore zábijano Leop 4.Reg 11/2.

»[kogo] do więzow porwać« (1): áli Ty chceſz w nogę/ á ćiebie do więzow porwáli BielSpr C2.

Przen [kogo, co] (18): Wieczór nam śioſtry porwał towárzyſzkę z kołá: A nie dźiw/ bo złodźieióm ſam przyiaćiél zgołá. KochEpitCat 110; KochPieś 25; To wſzytko porwie czás nie náſycony/ A nań nie naydźie ná świećie obróny. GórnTroas 30, 9, 15; Ach nie puſzcżay/ w ſmrodliwą Szcżekę/ duſze vbogiey/ Przećiwnikowi: by widząc błędliwą/ Samę/ bez wodzá: ſrogi Porwawſzy/ nie wnioſł zá piekielne progi. GrabowSet G3; WujNT Act 8/39.

W porównaniu (3): LubPs cc4v; PAnie Boże [...] wybaẃże mię od wſzyſtkich przeſládowcow moich/ y wyrwi mię By ſnadź nie porwał iáko lew/ y nie rozdrápał duſze moiey BibRadz Ps 7/3; Porwieſz ie iáko dżdżem gwałtownym/ á zſtaną ſię iáko ſen/ z poránku będą iáko źiołko w czerſtwośći. BibRadz Ps 89/5.

Zwroty: »na sąd boży porwać« (1): Trzećiego dniá/ Mytnik on wpádnie wćięſzką niemoc: y [...] iákoby záſnąwſzy/ vyrzy tákie widzenie: á ono go ná Sąd Boży porwano/ y każą mu ſię ſpráwowáć SkarŻyw 98.

»na gorszą stronę porwać« = postawić kogoś w niekorzystnym położeniu (1): Ale ty strofuiąc mię ták z wyſtępkow moich, Chceſz mie ná gorſzą ſtronę porwáć: chceſz abym ći Dał sioſtrę ſwą w małżeńſtwo. Weſela nieſpráwiwſzy, nie dawſzy wypráwy Słuſzney CiekPotr 54.

a) O śmierci (6): Siłá fráſunków mieſzka we złotéy koronie. A ieſli ſię záżyie w rzeczách tych co wczáſu/ Przygodá zła/ ábo śmierć porwie to bez czáſu. GórnTroas 23; Ach śmierć nam tego muśi bydz záyzrzáłá, Ze go ták prędko zpośrzod nas porwáłá. Nie vmárł Stephan, zyie w Polſcze wiecznie Przez ſłáwę KlonKr F3v.

porwać komu (1): tę máłą wróżkę Ianá Kochánowſkiégo onégo wielkiégo/ którégo nam śmierć żáłoſna [...] y iedynégo poſthumá zá nim porwáłá/ poſyłam W.M. KochWrJan 18.

Zwroty: »z [czyich] rąk porwać« (1): Anno [...] Zá dobrą myśl/ y oné vććiwé biéśiády/ Godnábyś przetrwáć byłá trzyſtoletné dźiády: Ale nam tych roſkoſzy ſroga śmierć zaźrzáłá/ A ćiebie práwie z náſzych rąk nagle porwáłá. KochFr 83.

»z świata porwać« (2): KołakCath B2; ſmierć nie lutośćiwa/ [...] Wyrwawſzy ſię przed cżáſem złość ſwą okazáłá/ We trzynaśćie lat tylko z świátá go porwáłá. CzahTr L3v.

a. O zwierzętach [co] (11): BierEz N2; KRolik pod Orlem gniazdem/ wylągł w iámie dzieći/ Gdy wylázły ná ſłońce/ Orzeł z gniazdá zleći. Porwał iedno RejZwierz 120v; GórnDworz Q8v; RejPos 228; gdy ſtał we drzwiách Bonifacyuſz/ vyrzał ſam ná oko/ á ono beſtya przybieży/ y kokoſz porwała. SkarŻyw 496, 496; PaprUp F2v; CzahTr K4; [kruk] Gdy vpátrzy pogodę/ z oney wielkiey chući/ Drobiątku niewinnemu do gárdłá ſię rzući; A korzyſtkę porwawſzy do gęſtwy vbiega KlonWor 5.
Zwrot: »porwać w zęby« (2): EGier myſz po Węgierſku ná ktorą kot godźił/ Y ták długo koło iey iámki ćicho chodźił. Od ktory iey zábieżał y porwał ią w zęby/ Tákże mu ſię nie wymknie ledáiáko z gemby. CzahTr G4v, L.
b. O zjawiskach i elementach przyrody, siłach nadprzyrodzonych, abstraktach: Unieść, ogarnąć, zabrać; rapere Vulg, PolAnt, Cn; absorbere HistAl; demergere, diripere, trahere Vulg; operire, suscipere PolAnt; librare, tollere Calag [kogo, co] (22): Alexander tedy przypádſzy ku oney rzece Grankus nálazł ią zámárzłą y przeſzedł ią/ ále niż przeſzedł roſtáiáłá / á koniá iego porwáłá HistAl F3v; Leop Iudic 5/21, Is 18/2, 7; gdy oni pátrzáli podnieſion ieſt/ á obłok porwał go od ocżu ich. BibRadz Act 1/9, Act 8/39; BielKron 181v; Nic theż v niey [u mądrości] niefortuná/ tę ſobie ma zá wicher/ ktory pochwyćiwſzy kęs ſmieći iákich á kęs ſie záwierciawſzy y s ſmieciámi w niwecż ſie obroći/ bo co ieſt potrzebnego tego porwáć nie może. RejZwierc 146; Calag 161 a; WujNT Apoc 12/15; GosłCast 10; A wſzákże/ gdy mię wſtecż powietrze porwie [tj. gdy wiatr popędzi tratwę w górę rzeki]/ Znowu ſię cżłowiek tu do miáſtá dorwie/ A ieſli ſię co nádole vgoni/ Tu ſię nádroni. KlonFlis G2, H3v.
Przen (9): Leop Apoc 12/15; Zánorzyłem ſię w przepáſći głębokiey/ á niemam ſię gdźie oſtáć/ przyſzedłem w głębokoſći wod/ á porwáły mię ich náwáłnoſći. BibRadz Ps 68/3; RejAp 103v; RejZwierc 146 [2 r.]; KochPs 99.

porwać skąd (1): Teraz moi wielce M. Pánowie/ widząc że czás bieży/ odmiany téż ná świećie ſkoré y gwałtowné/ á co więtſza/ ſzkodliwé/ by ſnadź nie powſtáłá burza iáka/ á z polá wſzyſtkiégo nie porwáłá JanNKar A3v.

Zwrot: »porwać gwałtem silnym« (1): IAM świádom co doſtátek nędzá niedoſtátek/ Co cżyni w ludźiech buyność á co cżyni ſtátek. Tegom ſam z młodych lat ſwych nie vmiał vżywáć/ Gdym ſię był máło w ſzcżeśiu [!] pocżał [!] vcżyć pływáć. Więdzem tráfił ná byſtre co mię ták porwáło/ Gwałtem śilnym że mi ſię pokrzepić nie dáło. CzahTr Cv.
Szereg: »porwać i roznieść« (1): iáwnie widzimy iż thy trudne nábycia náſze ſą iáko proch á márne ſmiecie ná drodze leżące/ kthore ledá wicher porwáć y roznieść może RejZwierc 66v.
c. praw. Pochwycić kogoś i przywieść przed sąd, oskarżyć (1): Aliquem in ius rapere, quod et trahere et vocare dicitur, Porwáć/ ná práwo przywieść. Mącz 346a.
2. Sięgnąć po coś, wziąć, chwycić, złapać; apprehendere Vulg, PolAnt, Cn; tollere Vulg, PolAnt; arripere Vulg, Cn; amovere, ferre Vulg; accipere, corripere PolAnt (64): Więc ſie káżdy rozleży że cżyſty woł z niego/ Iuż mu wſzytko omierznie co ieſt przyſtoynego. Iedno wſzytko iáko pies pod iátkámi leży/ A gdy mu kość wyrzucą porwawſzy precż bieży. RejWiz 28v.

porwać czego (1): ktorybi tez tego proſtego rządu czloviek broni porval y dobyl, chocziaby tez kogo nieraniel, taki ma bycz gardlem karąn. ComCrac 18.

porwać kogo, co (48): [Ezop] Nátychmiast do kuchnie bieżał: A koćieł z vkropem porwał: A przed pánem ſtoiąc ij pił BierEz A2v; MurzHist T4; GliczKsiąż Bv, B8v; KrowObr 143; Młodzieniec [...] Idzie dáley y ználaſł nadobne dzyeciątko/ A ono w piaſku grzebie by máłe kurcżątko. Wąż okrutny máło go w koło nie otocżył/ Vlękł ſie wnet nieborak ná ſtronę odſkocżył. Potym ſię oſtráſzywſzy ono dzyecię porwał RejWiz 126v; Leop 1.Reg 31/4, 2.Mach 4/41; RejFig A5, B2v, Dd8; RejZwierz 44, 46v; A złoſć wáſzę ktorąſćie vczynili/ to ieſt ćielcá/ porwałem y ſpaliłem w ogniu / y ſtłukłem go y ſtárłem w drobny proch BibRadz Deut 9/21, Ps 35/2, Ioann 10/31, Act 5/6; GórnDworz T5; RejPos 150v; RejZwierc 89v; KochMon 32; BudBib Iudic 20/6; názáiutrz gdy mąſz iey ſzedł ná kazánie/ odſzedł iey w domu z dziećiątkiem [...] onę tym cżáſem ſzaleńſtwo wzięło: y porwawſzy ſynácżká zábiłá go/ y z śiekawſzy w kotle vwárzyłá. SkarŻyw 311; Dopiero Ian poznał Páná/ y rzekł do Piotrá: Pan/ Pan. á Piotr porwawſzy ſuknią [Szymon Piotr ... przepáſał ſię ſuknią (ábowiem był nági) WujNT Ioann 21/7]/ wyſkocżył z łodki/ y płynął do niego SkarŻyw 599, 98 [3 r.], 121, 131, 201, 273 (13); KochFr 6; KochFrag 40; Rzekł im Ieſus: Záprawdę/ záprawdę mowię wam; pierwey niż Abráhám był/ iam ieſt. Porwáli tedy kámienie/ áby nań ćiſkáli. WujNT Ioann 8/59, Ioann 10/31, Act 5/6, 18/17; chociayby mi y niekazał, iadłbym, Y nápełniwſzy obá pucki ſpieſznobym żárł: Y to coby on ſmáczniey iadł, porwałbym przed nim CiekPotr 37; GosłCast 67; Porwał miecż drugą ręką: [...] zdrowia iuż Lamathus ſwego nie żáłował. Vderzył ſztychem w pierśi/ zbáwił ſię żywotá KlonWor 43, 71; [Bo ieſli świádków ſzukaſz/ tedy nie w tym ſie kochaſz żebyś był dobrym [...]. Pórwie [!] mię záś kto/ y rzecze: Bá ia chcę żeby wiedźiał. To ty bráćie (odpowiém) dłużniká ſzukaſz. SenekaGórn 72]. Cf porwać kogo za co, »[kogo] wielkim gwałtem porwać«.

porwać kogo za co (2): Poſle gdyż ſię oczigayą [!] Niewiem czo za zwyċay m áyą Porwi ktorego za Rekaw Boċ mamy doſſyċ ynſſiw [!] ſpráw RejKup bb4. Cf »za łeb [kogo] porwać«.

W charakterystycznych połączeniach: porwać arkabuzik, broń (broni) (3), chleb, ciała (2), cielca, czeluść, dziecię, głownią, kamienie (4), kij(e) (3), kocieł, kufel, miecz (4), niezbożnika, pismo święte, rodellę, sajdak, sierdzitość, skorupkę, synaczka, tarcz (2), włocznią, wojsko (2), wybrańcow, założnicę, żołnierza.

Zwroty: »[kogo] wielkim gwałtem porwać« (1): chćiałeś dobrowolnie położyć ſie ná krzyż/ ále oni niewierni kátowie/ wielkim gwałtem ćię porwáli y ná krzyżu porzućili naprzód ręce/ potym nogi okrutnie przybili SiebRozmyśl D3v.

»za łeb [kogo] porwać« (1): In capillum involare, Zá łep kogo porwáć/ rzuczić ſie do włoſów. Mącz 34c.

Przen [co] (7): GórnDworz Ff5v; Obrońcá wieczny ludźi vtrapiónych/ [...] Záſtaẃ ſye o mię: day odpór gwałtowi: Porwi bróń/ y tarcz: pomoż człowiekowi Vćiśnionému. KochPs 48; Gorſzyſmy domownicy Boży/ gorſzyſmy/ gdy nam P. Bog nalepiey nád inne czyni. w roſkoſzy y w pieſzczoćie iego pſuiem ſię/ á tym coby drudzy rádźi porwáli/ gárdźić śmiemy. SkarKaz 517b; [obiecujący obopólną pomoc] Ludzili wzaiem ſobą: ci dym przedawáli Tamtym; á támći zásię wiátrem im płácili. A ieſli kiedy iáką trochę iáko rybie Ná wędę wyrzucili, żeby ie porwawſzy W ręku mieli [...] miáſto rátunku, chciwi niebożętá Doſtoieńſtwá, y ſwoię máiętność trácili CiekPotr 50.
a) Przyciągnąć [kogo do czego] (1):
Zwrot: »gwałtem porwać« (1): mnie do nieprzyſtoyney pożądliwośći drzewo gwałtem porwáło/ á ćiebie do krzyżá miłość doſkonáła przyćiągnęłá LatHar 269.
b) Przejąć coś (1): Czy w iednym tylko chcemy náſzládowáć Herkuleſá/ iż śierdźitość porwiemy Iego/ lepſzégo co miał nie weźmiemy? GórnTroas 50.
c) W antropomorfizowanym opisie gry w szachy [za co] (1): Ledwe tknął pálcem: á ten/ iáko s kuſze/ Porwał Krolową wnet zá federpuſze/ Stoy/ rzecze Borzuy/ gorącoś kąpány/ Nie tákći gráią/ brácie/ miedzy pány. KochSz B2.
a. Zabrać komuś, ukraść; capere, harpagare, surripere Cn [co] (7): BierEz I 4v; Chłopyęta gdy go obacżyły/ wnet ſie zbyeżáły do niego/ yákoby yabłká kupowáć/ yeden álbo dwá ſpytáyą wiele ich zá pyenyądz álbo zá ſſeląg/ trzeći zá nim ſtoyąc porwye ich garsć. GliczKsiąż Iv; HistAl F3; RejZwierc 114v; CiekPotr 7; A ieſli śmierć zágryźie niedoyźrzáła Páná: Iuż ſługá [...] Vcżyni ſie dźiedźicem; ſzkátuły ſię dorwie: Ieſli ſą Máthiaſzki [tj. złote dukaty]/ z ſzufladą ie porwie. KlonWor 57.

porwać u kogo (1): Ciſz nie máią v śiebie nic świętobliwego W práwie; co ſię podoba onym, to iest práwo. A nałóg ták [errata zmienia: taki]; porwáć v tego, owego, To tám, to ſám, przenieść ſię, vrwáć y z poboru. CiekPotr 79.

3. Zebrać, zwołać (o wojsku) (1):

porwać czego (1): A Záprawdę rzecż ieſt nie tylko przyſtoyna pożytecżna/ ſławna y ozdobna Rzecżyp. náſzey/ áby woyſko iákie porywcże á potężne záwſze pogotowiu miáłá/ gdyż poſpolitego ruſzenia trudno porwáć/ pieniężnego też żołnierzá doſtátku mieć nie możem GrabPospR N2v.

[porwać kogo, co: potrzebáby tem cżáſem obmyślić ſkąd inąd żołnierzá iákiego/ ktorego niewidzę ſkądbyſmy porwáć mogli/ iedno ábyſmy ſámi [...] vdźielili owych páchołkow náſzych co ſię v nas dármo zwaláią. GrabZdanie F4, B3v.]

4. Użyć, zastosować [kogo, co] (3): nie myslą takze o działach, Prochach, kulach, o rynsztunkach doPieszych iako byto zaraz mogł teize godziny porwac, Kiedyby trzeba. ActReg 113; GrabPospR N2; [iż pożytecznieyſza rzecz ieſt/ vmiéć choć máło [...]/ ále ták/ żebyś tego mógł záraz gdy záchceſz vżyć/ niżli żebyś śiłá vmiał/ á niemógł tego záraz porwać. SenekaGórn 326].

porwać na co (1): mieliby PP. Polacy Litwá/ záwſze gotowe woyſko porządne y doſyć potężne [...] á iáko teraz wybráńcow porwáć może ná káżdą potrzebę/ tákby ná ten cżás wſzyſtko to woyſko wyprawy tey porwáć mogł GrabPospR Nv.

5. Zniszczyć, rozerwać, wyrwać, zerwać, oderwać (6): [pająk] Iż nie miał ieść do ſytośći: Swe śieći w oknie záſtáwił/ Aby iáſkołkę vłowił. Oná kiedy przylećiáłá/ Wſzytek on naſtroy porwáłá BierEz O2; RejFig Dd5; BielSat C4v; Páchołcżyſko z Iáſtrząbem zá nimi [myśliwymi] ſie wlecże/ [...] Cżáſem koń porwie wodzą/ muśi z nowu wśiádáć/ Muśi zá dobre przyiąć/ choćia będzie biádáć. BielRozm 22; SiebRozmyśl D3v.

W przeciwstawieniu: »porwać ... nawiązać« (1): Ia chcę śpiéwáć krwáwé boie/ Luki/ ſtrzały/ miecze/ zbroie: [...] Iużem był porwał bárdony Y náwiązał nowé ſtrony KochFr 5.

6. Pociągnąć, szarpnąć [(co = sieć) na co] (1): Aże táko dzień przeminął On [tj. ptasznik] żadnego ptaká nie iął. A gdy śię więcżor [!] przybliżył/ Widząc iże śię omylił: Ná iednego ptaſzká porwał/ Ktoryż ſam był tylko oſtał. BierEz O4v.

Synonimy: 1. pochwycić, poimać, pojąć, ująć, uprowadzić, uwieść; 2. pochwycić, poimać, pojąć, ująć, ułapić; 3. zebrać, zgromadzić, 5. poniszczyć, zniszczyć, 6. pociągnąć, potargnąć, szarpnąć.

Formacje współrdzenne cf RWAĆ.

Cf PORWANIE, PORWANY

JR