Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: POCHWYCENIE

Następne hasło: POCHWYCIĆ SIĘ »

POCHWYCIĆ (86) vb pf

o jasne. ◊ W temacie praet: -ił(-) (45), -eł-, -el- (2); -el- MycPrz; -ił- : -eł- KrowObr (1:1).

Fleksja

inf	pochwycić

praet
	sg		pl
3	m	pochwycił	m pers	pochwycili
	f	pochwyciła	m an
	n		subst	pochwyciły, pochwyci(e)ły

conditionalis
	sg		pl
1	m	pochwyciłbych	m pers
3	m	by pochwycił	m pers	by pochwyci(e)li

inf pochwycić (9). ◊ fut 3 sg pochwyci (9). ◊ 3 pl pochwycą (3). ◊ praet 3 sg m pochwycił (25). f pochwyciła (3). ◊ 3 pl m pers pochwycili (14). subst pochwyciły, pochwyci(e)ły (2). ◊ con 1 sg m pochwyciłbych (1). ◊ 3 sg m by pochwycił (1). ◊ 3 pl m pers by pochwyci(e)li (1). ◊ part praet act pochwyciwszy (18).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVIII w.

Znaczenia

1. Złapać, ująć, chwycić (zwłaszcza w ręce) (38)
- Przen (1)
- a. Zabrać komuś lub skądś (5)
  - Przen: Kupić ubiegając innych (1)
2. Porwać silą, przemocą (48)
- a. Pojmać (30)
  - Przen (7)
- b. Spędzić z zajmowanego miejsca, unieść w powietrze (o siłach przyrody i siłach nadprzyrodzonych) (10)
  - Przen (1)
- c. Porwać w szpony (o zwierzęciu) (6)
3. [Przyswoić sobie, zrozumieć, nauczyć się]

1. Złapać, ująć, chwycić (zwłaszcza w ręce); arripere Vulg, Mącz, PolAnt, Cn; prehendere PolAnt, Cn; adsumere, tenere Vulg; accipere, intercipere Mącz; apprehendere, corripere Cn (38):

pochwycić czego (1): A oni dopiro pochwyćili kámienia/ áby myotháli nań [na Jezusa]. RejPos 84.

pochwycić kogo, co (31): Pan nátychmiaſt kiy pochwyćił/ Vbogiego oſłá vbił BierEz M4v, C2; a dlá tego niewierni żydowie za tymi ſlowy/ pochwyciwſſy po wtoré kamienié/ chcieli go [Jezusa] vkamionowatz OpecŻyw 65v, 107, 139, 152v; WróbŻołt 136/9; KrowObr 224; Y pochwyćiwſſy obudwu wołu/ zrąbał ie w kęſy Leop 1.Reg 11/7, Iudic 9/48, 4.Reg 3/27; RejFig Cc7; RejZwierz 18; BibRadz 2.Mach 4/41; Pochwyćił Saul rohátynę/ ktorą záwżdy przy ſobie miewał/ chcąc vderzyć Ionátę BielKron 66, 43, 52, 384v, 457; RejZwierc 264v; BudBib Ps 136/9, Ier 6/23; Lecż oná [pani] pochwyćiwſzy podnożek nog ſwych/ ćiſnęłá nań [na woźnicę]/ roſkázuiąc áby przez ciáło Oycá iey koniecżnie iechał Phil O4; LatHar 579. Cf pochwycić kogo za co; kogo czym; Zwrot.

pochwycić kogo za co (5): BierEz I; A w tym iedna niewiáſtá [...] vderzyłá go [młodzieńca] s tyłu kiiem áż padł y zdechł/ drugie pochwyćiły go zá nogi y wewlekły ná gorę BielKron 448, 324v; Inter manus accipere aliquem, Za barki kogo pochwyćić Mącz 209a; Więc ſtárſzy ſyn pochwyćił Przeorá zá bárki KlonWor 71.

pochwycić kogo czym (1): bo [elefant] ták gniewliwy ieſt/ ktemu prętki/ iż trąbą ktorą ma przed ſobą długą/ pochwyći cżłowieká/ wzgorę im ćiśnie BielKron 452.

W charakterystycznych połączeniach: pochwycić kamienia; pochwycić baranka, biskupa, chorągiew, czeluść [= szczękę], człowieka, dzieci (dziatki) (3), drzewce, kamienie (3), kij, łuk, mecherzynę, miednicę, opokę, płat, podnożek, powrozy, rękę, rohatynę (2), siekierę, syna, tarcz, wołu; pochwycić za barki (2), za goleni, za łeb, za nogi.

Zwrot: »pochwycić [kogo] w pas« (1): Sublimem medium arriperem et capite primum in terram statuerem, Pochwyćiłbych cie w pás á wyniosłbych cie ná górę/ nogámibych cie wzgórę poſtáwił. Mącz 412c.

Przen [kogo] (1): Boleśći piekielne ogárnęły mię pochwyćieły mię śidłá ſmierći. KrowObr 238.

a. Zabrać komuś lub skądś; harpagare, surripere Cn (5):

pochwycić kogo, co (4): A on [pan młody] ſukniey ſzánuie/ więc ſiodło wyciera/ A gdzyeby co pochwyćić po kąciech pozyera. RejWiz 90; Turcy pochwyćili zábitego Ferybáſzę BielKron 248v, 54v. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Intercipere aliquid alicui, Pochwyćić/ co drugi miał wziąć. Mącz 36d.

Przen: Kupić ubiegając innych [ze zdaniem dopełnieniowym] (1): Drudzy płácżą czo ſie nie mogą kęſá chlebá doćiſnąć ſobie kupić/ áno ſzáfárze ieſzcże przed świtániem w bronach ſtoią/ co kto przynieſie to pochwycą/ á potym pieką/ wárzą/ ták iż ledwe y pśi onych zbytkow doiadáią. RejZwierc 59v.

2. Porwać silą, przemocą; rapere Vulg, Cn; inicere manum, suscipere Vulg; abripere, proripere Mącz; arripere, corripere Cn [w tym: kogo, co (żywotne) (45)] (48): Abripio, Precz porwáć/ precz pochwyćić/ oderwáć. Mącz 346a, 346b.

a. Pojmać (30): ſpodobáłá ſie byłá [Leda] Iowiſzowi trzeciemu/ á gdy trudny przyſtęp miał do niey/ przemienił ſie w Lábęciá/ pocżął ſpiewáć áby ią do ſiebie przyłudził/ á gdy przyſzłá pochwyćił ią BielKron 21v; Pochwyćili go [Daniela] á przywiedli przed krolá á oſkárżyli/ iż przeſtąpił ich vſtáwę. BielKron 111; pochwyćili go [króla Przemysława] ná Koń chcąc go żywo donieść/ ále rychło vmárł BielKron 368, 57v, 94v, 97v, 111 [2 r.], 120 (15); Mącz 346d; RejAp 164v; A gdy był pośrzod rzeki/ tedy wilk przybieżawſzy pochwyćiwſzy ono dziećię ktore był przenioſl: y vćiekł znim do láſá. HistRzym 29; Y nápełniło ſię miáſto wſzytko zámieſzánia: y porwáli ſię iednomyślnie do theátru pochwyćiwſzy Gáiá y Aryſtárchá Mácedońcżyki towárzyſze Páwłowe. BudNT Act 19/29; StryjKron 472; WujNT Act 21/27.

W porównaniach (2): To pienie ieſt otim iako pan Ieſus miał ſie modlić bogu otczu ſwemu [...]. Takież [...] Iako ſie też miał modlić za ſwe złocżyńce/ Abo iako też mieligo pochwyćić iako lew okrutny. WróbŻołt E5v, 16/7.

W charakterystycznym połączeniu: gwałtem pochwycić (2).

Przen (7): Roźumieycie to wy ktorźy pana boga żapamiętawacie [!] by was kiedy prędko niepochwycił/ á niebyłby ktoby wyrwał. WróbŻołt 49/22, Q5v; MycPrz I [A3]v; Sżátan cżłowiecżeństwo Páná Christuſowe, wedle X.K. pochwyćił y pożárł. CzechEp 149 marg, 149 [2 r.].

Zwrot: »za swego własnego pochwycić« (1): gdyż káżda godzinká iákożkolwiek nam/ á zwłaſzcżá w nietrefney ſproſnośći/ vpłynie/ iuż nie náſzá ieſt/ iuż ią pan diabeł zá ſwą właſną pochwyći/ á iſcie ſie w niey oſobliwie kocha. RejZwierc 62v.

b. Spędzić z zajmowanego miejsca, unieść w powietrze (o siłach przyrody i siłach nadprzyrodzonych) (10): RejWiz 14; we wtorek wſtał wielki wiátr/ deſzcż y łyſkánie/ ták iż wiele namiotow Pruſkich pochwyćił. BielKron 383v; Tedy náwáłnośći tę łodkę pochwyćiwſzy trzećiego dniá v iednego miáſthá kthore zową Efez ná brzegu ią poſtáwiły. HistRzym 16v; Heliaſzá sſtąpiwſzy s powietrza woz ogniſty/ gwałtownie pochwyćił RejPos 135v; RejZwierc 125, 146, 159; KlonFlis H4.

W porównaniu (1): Boże racz zámieſſáć myſli ich/ áby ſie záburzyli/ iáko plewy gdy ie wicher pochwyći RejPs 124.

W charakterystycznych połączeniach: gwałtownie pochwycić, w lot.

Przen (1): Gdy będzieſz wołáć/ niech wybáwią ćię zgráie twoie/ lecż wſzytkie one ponieſie wiátr pochwyći prożność [et omnes eos tollet ventus, tollet vanitas] BudBib Is 57/13.

c. Porwać w szpony (o zwierzęciu) (6): Orzeł z gory nań [na kura] ſie ſpuśćił: Pochwyćiwſzy precż z nim lećiał/ On v niego w nogách ſkrzecżał. BierEz K4v; Orzeł hnet táko vcżynił/ Zołwiowi ſkorupy złomił. Tego wroná pilná byłá/ Mięſo pierwey pochwyćiłá. BierEz M4, H; RejWiz 65v; RejZwierz 116; tedy lew wybieżáwſzy z láſá y pochwyćił mię ále páſtyrze wydárli mie z paſzcżęk iego HistRzym 131v.

3. [Przyswoić sobie, zrozumieć, nauczyć się [co]: Iże to poſpolitha bywa/ że ludzie s przodku gorąco pochwycą rzecż dobrą y wiárę Krześciáńſką/ ále zá cżáſem dálſzym [...] cżęſto przychodzą do oziębłośći. GilPos 53.]

Synonimy: 1. poimać, pojąć, porwać, ująć, ułapić; 2. poimać, pojąć, porwać, uprowadzić, 3. pojąć, porozumieć, zrozumieć.

Formacje współrdzenne cf CHWATAĆ.

Cf POCHYCIĆ, POCHWYCENIE, POCHWYCONY

EW, SBu