Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: DOBYWACZ

Następne hasło: DOBYWAĆ SIĘ »

DOBYWAĆ (283) vb impf

o oraz a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	dobywać
praes
	sg	pl
1	dobywåm	dobywåmy
3	dobywå	dobywają

praet
	sg		pl
2	m	-eś dobywåł	m pers
3	m	dobywåł	m pers	dobywali
	f	dobywała	m an
	n	dobywało	subst

fut
	sg
3	m	będzie dobywåł

imperativus
	sg	pl
1		dobywåjmy
2	dobywåj	dobywåjcie

conditionalis
	pl
1	m pers	bychmy dobywåli, bysmy dobywåli

impersonalis
praet		dobywåno
participia
part praes act		dobywając

inf dobywać (87). ◊ praes 1 sg dobywåm (13); -åm (3), -(a)m (10). ◊ 3 sg dobywå (18); -å (17), -(a) (1). ◊ 1 pl dobywåmy (9); -åmy (l), -(a)my (2). ◊ 3 pl dobywają (26); -åją : -ają Mącz (2:1), -(a)ją (3). ◊ praet 2 sg m -eś dobywåł (1). ◊ 3 sg dobywåł (66). f dobywała (1). n dobywało (2). 3 pl m pers dobywali (33); -ali (28), -åli (4), -(a)li (1). ◊ fut 3 sg m będzie dobywåł (2). ◊ imp 2 sg dobywåj (6); -åj (5), -(a)j (1). ◊ 1 pl dobywåjmy (1). ◊ 2 pl dobywåjcie (1). ◊ con 1 pl m pers bychmy dobywåli BielKron (2), bysmy dobywåli (1) PowodPr. ◊ impers praet dobywåno (4). ◊ part praes act dobywając (16); -ając (14), -(a)jąc (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Wyjmować, wyciągać, wydostawać; wyszukiwać (64)
- Przen (16)
- a. O broni: wyjmować, obnażać; gotować się do boju, walczyć (24)
2. Zdobywać siłą, pokonywać, podbijać (218)
*** Bez wystarczającego kontekstu (1)

1. Wyjmować, wyciągać, wydostawać; wyszukiwać; exserere Mącz, Calep; expromere Mącz, Cn; depromere, promere Calep, Cn; exsertare, eximere, promptare Calep; distringere, elicere, eruere, expedire Cn (64): Exero, Wyciągam/ wyſzcziniam/ Dobywam. Mącz [388]a, 325c; Promptuarium – Mieſcze doktorego chowámy, y zmiego [!] dobiwami iako ieſt ſpichlerz Calep 859a, 309a, 387b [2 r.], 389a, 859a [2 r.]; Klucże rządnie chowáć: á gdy klucż zginie/ oſtrożnie dobywáć [zamka] GostGosp 58.

dobywać czego (10), kogo (2); FalZioł V 50v; Wieċ ſwieze na wirſchu mieway A ſpotku zlego [korzenia] dobyway. RejKup e2v; Aquilex, Który zrzódł vmie dobywać. Mącz 13c, 186b; SkarŻyw 27; MWilkHist B4, H3v; Promptarius ‒ Rżecz taka zktorei niecżego dobywami. Calep 859a, 383a, 415a, 426a; Gdy kto ſobie podpiwſzy ćiſka potroynymi/ A dobywa pieniędzy rękoma hoynymi: Przypatrza ſię złodźieiek dowćipny zdáleká/ A z nożem wybruſzonym przyſtępuie z lekká. KlonWor 36.

dobywać co (2): Exemptor, Ten który kámienie w ziemi á w ſkáłách dobywa. Mącz 102d; Calep 364a.

Przen [czego] (16): Z déſzczem ogniſté mieſza łyſkáwice/ Wiátrów dobywa z ſwéy ſkrytéy ſkárbnice. KochPs 198; WujNT 699; PowodPr 27; CiekPotr 83.

dobywać czym (4): GroicPorz dd3; Lecz maſzli wemnie trunkiem dobroći dobywáć/ Nie każże mi v śiebie/ tylko raz w rok/ bywáć. PudłFr 55; Zołnierzom párágráfy ná gębie [piszą] á ze łbá Y z ćiáłá dobywáią im rubryk żelázem, Y ołowem CiekPotr 64. Cf »dobywać gardłem mocy«.

Zwroty: »dobywać głosow« = wzywać, prosić (1): nyelza nam też iedno zgłębokoſcy ſerca naſſego dobywac głoſow ſwoich a wołac o miloſierdzie ku tobie panu ſwemu RejPs 197v.

»dobywać języka« = ganić, krytykować (1): Nie dobywayże ty tedy ięzyká ſwégo/ ná Vrząd Páſtyrzá twego OrzQuin Gv.

»łez dobywać« = pobudzać do płaczu (1): y łez náſzych dobywa ten Regulus. SkarKazSej 669a.

»dobywać gardłem mocy« = krzyczeć (1): Docżekawſzy záſię nocy/ To dobywa gárdłem mocy/ Straćił wcżoráyſze pámięći/ Bo ſie mu chmiel we łbie kręći BielKom E8.

»dobywać co pręcej« = płacić coraz więcej pieniędzy (1): Vyźrzawſzy co ſie dźieie/ á wſzytkiégo więcéy/ By y záſkórą wyrznąć/ dobyway co pręcéy. GosłCast 45.

»dobywać serca« = być mężnym [szyk zmienny] (2): A dobyway w ſobie ſercá/ á nie dáy ſie złey myſli vwodzić RejZwierc 86; KochFr 96.

»dobywać siły« = walczyć (1): Przekłádał pirwſzy moc winá/ [.,.] cżłowiek po nim bywa weſoły/ [...] káżdemu prawdę rzecże/ potym miecż weźmie dobywa śiły/ á tego áni wspomienie názáiutrz. BielKron 115v.

»staroświeckich słow dobywać« (1): Ex vetustate verba sumere, Stároświeckich słów dobywáć. Mącz 491a.

Szereg: »dobywać głosow a wołać« (1): RejPs 197v cf »dobywać głosow«.

a. O broni: wyjmować, obnażać; gotować się do boju, walczyć; distringere a. ducere a. educere a. expedire a. exserere a. exuere a. nudare a. stringere gladium a. ensem Cn [w tym: czego (23)] (24): Iákoż Krol wźiąwſzy ten miecż od Bogá/ przez Kápłaná/ ma go kwoli Confederáciey dobywáć przećiwko wierze/ y chwale tegoż Bogá PowodPr 44.

Przysłowie: [bibl. Matth 26/52] bo wſzyścy/ co mieczá dobywáią/ od mieczá zginą. LatHar 694.

Zwroty: »broni(ej), broń dobywać« (3:1): Ieslim winien oto broń swą dobywąm, zetniycieſz mie ActReg 50; SarnStat 782; PowodPr 43; Ktorzy o twoie imię broni dobywáią CzahTr G4.

»miecza dobywać« (13): RejPs 55; ales niegodną rzecż vcżynił iżes chciał twego miecża na mię dobywać. HistAl B3; OrzRozm M3v; BielKron 113; Iż tho bárzo ſzpetna rzecż kto ze śrebrnych [ = kosztownych] poſzew ołowiánego [= lichego] miecżá dobywa RejZwierc 50; SkarŻyw 452; StryjKron 672; Niech ná twé woyſko mieczá niedobywa/ Iego moc chćiwa. ZawJeft 10; OrzJan 12, 27; KlonKr C; Confederácia każe miecżá dobywáć przećiw dobremu/ ktory wiáry Pánu ſwemu dotrzymawá PowodPr 44, 43.

»oręża dobywać« (1): ku portu ſztyr dźierżćie/ oręża ná Ráytáry dobywayćie/ Pátroná bróńćie OrzQuin A3v.

»szable dobywać« [szyk zmienny] (4): Száble ſwey ná potrzebnym mieyſcu dobywáią/ Prze co ich ludzye ważą y w wielkiey cżći máią. PaprPan T3v, Dd3v; niech żołnierz twoy nie dobywa ſzáble/ áż mu każeſz. SkarKaz 314a, 313b.

2. Zdobywać siłą, pokonywać, podbijać; expugnare Mącz, Cn; adpugnare, impugnare, oppugnare Cn (218): Wola/ dobywa/ ſturmuie/ Srogą ſtrzelbą miaſta pſzuie. RejKup b8v; Máchometh iáko pies wśćiekły kazał wſzythkim bez przeſtánia ku ſzturmu iść á dobywáć co naſilniey BielKron 250, [84²], 206, 251v, 252, 310v; Mącz 330b; BielSpr 62v; Soczáwę ſtołeczny Zamek ze czterzech ſtron obegnał/ y mocno ſtrzelbą mury tłukąc dobywał StryjKron 672; GórnRozm I2v.

dobywać czego (180), kogo (25): Niedźwieć gdy vlá dobywał/ A miod z niego wyiadáć chćiał: Pcżołá go iedná viádłá BierEz O4; Potim Alexander daley ciągnął dobywaiącz miaſt á wſi BielŻyw 152, 160; LibLeg 6/78, 159, 10/152v; WróbŻołt Z4v; Leop Iudic 9/44, 45, 20/20, 1.Mach 5/30, 10/75; RejFig Dd7v; RejZwierz 8, 20v, 46v [2 r.]; niemowię o tych Dworzánoch/ ktorzy z dworu ná woyny zieżdżáią/ hufy wodzą/ zamku dobywáią/ á Korony Polſkiey bronią OrzRozm Rv; Potym kościołá świętego dobywał przez wiele dni záſádźiwſzy k niemu kuſze y tárány BibRadz 1.Mach 6/51, Ios 10/5, Iudic 9/45, 52, 4.Reg 3/25, 2.Par 32/9 (16); Odpowiedzyał Iozue áby ſobie w gránicach przeſtrono cżynili/ á dobywáli kráin po gorach dáley zá zyemię obiecáną. BielKron 48; Látá 1561. przyćiągnęło wieikość okrętow Turkow dobywáć Rycerzow Rodyáńſkich/ to ieſt Bozogropſkich ná wyſpie Melićie BielKron 239, 89v, 169v, 178v, 189v, 191 (84); OrzQuin A3v; GórnDworz L5, Aa8v; GrzepGeom B; Ten gdyż był wyiáchał ná Woynę/ z ſwoiey źiemie/ nie wroćił ſie śiedḿ lat ku domu/ rozlicżnych źiemi dobywáiąc. HistRzym 7; RejPos 3, 200; BielSat M4; RejZwierc 53v, 60v, 120, 144v; BielSpr 41 [2 r.], 45, 52v, 59, 67, 75; BudBib Iudic 1/5, 2.Reg 12/17, 2.Mach 12/15; HistHel D2; ModrzBaz 110; Słyſząc Krolowie Chánáneyſcy/ iſz ſię Gábáonite poddáli Iozue^mv: zebráli ſię ná nie/ y dobywać ich oblegwſzy ie/ chćieli. SkarŻyw 503, 167, 317, [407], 502, 570; Y ták dobywał Miáſtá dniem nocą ſturmuiąc StryjKron 51, 71, 122, 130, 170, 308 [2 r.] (21); KochJez A3v; BielSjem 34v marg; Iuż wſzyſcy inſzy názad przyiecháli/ Którzy nieſczęſnéy Troie dobywáli KochPieś 19; KochProp 9; ActReg 7; OrzJan 45 [3 r.], 103; SarnStat 125; KmitaSpit A3; [Herkules] łamał drzwi y kámienne śćiány/ Dobywał goſpodarzá/ iák Lew rozgniewány. KlonWor 24, 10. Cf dobywać czego czym.

dobywać czego czym (22), kim (1): Oblegſzy Tytus Ieruzálem/ dobywał go mocnie ſtrzelbą y drábinkámi. BielKron 147, 210v, [332²] [2 r.], 373; Mącz 16a, 23a; RejZwierc 86; Sthárzy walecżnicy dobywáli Miaſth álbo Zamkow Tárány BielSpr 61, 62, 62v [2 r.]; BudBib 2.Mach 14/41; Odezwał wnet Henryká brátá od Rupelle/ Ktorey woyſkiem dobywał w ten cżás mężnym ſmiele. StryjWjaz A3v; dwá Zamki nowe/ Fridburg y Beier/ dobywał ich przez dwádzieściá y dwá dni vſtáwicznymi ſzturmámi/ podkopy/ ſtrzelbą y taranámi StryjKron 410, 120, 290, 427, 652, 737, 767, 782; témi [ludźmi Turek] miaſt dobywa OrzJan 39.

W charakterystycznych połączeniach: dobywać krain (2), miasta (41), murow (2), zamku (38), ziemie (3); mocą (7), strzelbą (2), szturmem (2), wojskiem (3); mocnie (4).

Zwrot: »mieczem dobywać« (1): żadną miárą nie chćieli na tho przyzwolić ſláchtá Polſka/ iedno miecżem záſię dobywáć ſwych kráin. BielKron 373v.

Szereg: »dostawać przez moc albo dobywać« (1): Ná ten cżás Rzymiánie chcąc wſzytkiemu ſwiátu roſkázowáć/ vſtáwili ták/ ktoreyby zyemie álbo miáſtá chcieli doſtáwáć przez moc álbo dobywáć/ ieſliby ſtárſzy onego miáſtá wyſzli przećiw im dáiąc ſie im ná łáſkę/ tedy ty ſtárſze bráli ſobie w towárzyſtwo do Rzymá BielKron 143.

W przen [czego] (3): Cżęſto mię práwie dobywáli [Saepe expugnaverunt me] od młodośći moiey: wżdam iednák nic mi niemogli. Leop Ps 128/2; Zakon y Prorocy/ áż do Ianá. od tych miaſt kroleſtwo Boże opowiedáią/ á każdy go gwałtem dobywa [et omnis in illud vim facit]. WujNT Luc 16/16, s. 46 marg.

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Extorqueo[...] Est tormentis vel alia quavis vi aliquid aufero, eripio [...] Wikręcąm, dobiwąm. Calep 398a.

Synonimy: 1. wyciągać, wyjmować, wyszczyniać; 2. brać, dostawać.

Formacje pochodne cf BYĆ.

Cf DOBYWAJĄCY, DOBYWANIE, DOBYWANY