Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [DRZEŚĆ]

Następne hasło: [DRZEWCOWY] »

DRZEWCE (87) sb

drzewce n (66), drzewiec m (1), drzewce a. drzewiec (20); drzewce : drzewiec BielKron (17 : 1).

-é- (3), -e- (3); -é- OpecŻyw (2); -e- Mącz; -é- :-e- WyprPl (1 : 2); e końcowe jasne.

Fleksja

	sg	pl	du
N	drzéwce	drzéwca
G	drzéwca	drzéwi(e)c, drzéwc(o)w
A	drzéwce, drzéwi(e)c	drzéwca	drzéwcy
I	drzéwc(e)m	drzéwcy, drzéwcami
L	drzéwcu	drzéwcach

sg N drzéwce (10); -e (1), -(e) (9). ◊ G drzéwca (5). ◊ A drzéwce (19), drzéwi(e)c (1) BielKron; -e (1), -(e) (18). ◊ I drzéwc(e)m (8). ◊ L drzéwcu (5). ◊ pl N drzéwca (3). ◊ G drzéwi(e)c (5) BibRadz (2), BielSpr (3), drzéwc(o)w (1) BielKron. ◊ A drzéwca (9). ◊ I drzéwcy (17), drzéwcami (1); -y BielKron (5), BudBib; -y : -ami BielSpr (11 : 1). ◊ L drzéwcach (1). ◊ du A (cum nm) drzéwcy (2) LudWieś A2v [2 r.].

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI i XVIII (z XVI) w.

Znaczenia

1. Rodzaj broni w postaci drążka odpowiedniej długości i grubości zaopatrzonego na końcu w metalowe ostrze, włócznia, dzida, kopia, oszczep; drewniana część tego rodzaju broni; niekiedy pocisk, strzała (84)
2. Drąg, drążek (3)
- a. Trzon chorągwi lub chorągiewki (1)
- b. W pl. drążki do noszenia ciężarów (2)

1. Rodzaj broni w postaci drążka odpowiedniej długości i grubości zaopatrzonego na końcu w metalowe ostrze, włócznia, dzida, kopia, oszczep; drewniana część tego rodzaju broni; niekiedy pocisk, strzała; hasta BartBydg, Calag, Cn; cuspis Mymer¹, BartBydg; sarissa Calep, Cn; quiris, stipes hastae BartBydg; lancea Calag; hastile Calep (84): ZapMaz III T 1/206; OpecŻyw 152v; Mymer¹ 15; BartBydg 38b, 67, 128b; chorąży Tatarſki noſzącz wielką chorągiew na kthorey wymalowana była graeczka litera chi, thim znamieniem x, á na wierzchu drzewcza była głowa z długą brodą MiechGlab 11, 13; Ale to był kraſny ſyn Poſlimyż gi do krola Iż wyſluży dwa konia [...] Y dwie ſiedle dwie drzewci LudWieś A2v; UstPraw D2; RejZwierz 29, 117; Chorągwi okazáłych w woyſce nie noſzą/ tylko ná drzewcách znáki iedwabne rozmáithych fárb BielKron 259v; ktoremu [Hetmanowi] zábitemu głowę vćięto/ y wetknąwſzy ná drzewiec názáiutrz przed namiotem Ceſárſkim noſzono BielKron 308; po murze też pełno Turkow z kámieńmi á z ſtrzelbą/ zá Iáncżáry záſię ſtháli drudzy z drzewcy á z ſzáblámi zwłaſzcżá iezni z pieſzemi. BielKron 314v; Zá tymi ſzło pułcżwártá ſtá Huſárow z drzewcy/ ná ktorych były proporcżyki iedwabne BielKron 328v, 180, 202v, 307v, 315v, 361 [2 r.] (11); Armare ferrum veneno, Miecz/ álbo drzewce yádem nápuśćić/ álbo/ pomázáć. Mącz 16b; zwano ie [u Rzymian szóstą Rotę] Haſtati, bo miewáli drzewcá z groty żeláznemi ná ſześći ſtop/ co nimi z ręku ćiſkáli BielSpr 14; bo drugie kule w poł drzewiec tráfiáły BielSpr 56v, 15v, 16v, 17, 19, 26 (21); A dawáią te znáki cżáſem słowy/ cżáſem trąbieniem/ cżáſem też inſzemi znáki: iáko ſchyleniem drzewcá ná doł [vexilli hastaeve depressione] ModrzBaz 111v; Calag 457a; StryjKron 642; Sarissa ‒ Kopyą, drzewcze, ſzpiſ. Calep 946b, 473a; WyprPl C2, C3v.

W charakterystycznych połączeniach: drzewca (a. drzewcy) przebodać, spleść; długie (4), krotkie, ostre.

Zwroty: »drzewce nieść« (3): bo ſą drudzy kthorzy nie świádomi áni widáli/ iáko [...] drzewce nieść BielSpr 71v, 52, 72.

»drzewca (po-, z-)łamać« [szyk zmienny] (2): gdy złamie drzewce w potkániu wnet ſie do ſzáble rzući BielSpr 51; A náſzy drzewcá ſwoie o nich połamáli StryjKron 642.

»potkać się (z) drzewcem« [szyk zmienny] (3; 1): Skanderbeg też przećiw iemu/ podkali ſie drzewcy/ tráfił go [Ferdybaszę] Skanderbeg nád tarcż BielKron 248v, 246v, 252; BielSpr 69.

»drzewcem uderzyć« (2): Nie vkázáć po ſobie/ złey myſli y ſtráchu/ Drzewcem w chłopá vderzyć/ otoż tobie bráchu. BielSat L3v, [idem] BielSjem 26.

»złożyć drzewcá poskokiem« (2): tákże theż y owi co ná zad ſtali mogą vcżynić/ thákież ſie rozwieść/ iednę ſtronę ná práwą á drugą ná lewą złożywſzy drzewcá poſkokiem. BielSpr 72, 72

Wyrażenia: »drzewce dęte« = kopia; hasta cava Cn [szyk 2 : 2] (4): tákież ie [lochy] przetykáć drzewcámi dętemi náſypáne prochu nie ſpráwnego/ coby od iednego lochu do drugiego przechodźilo. BielSpr 65, 63 [2 r.], 65

»drzewcem przekłoty« (2): OpecŻyw [79]v; z Lázárzem Serbſkim Deſpotem bitwę [Amurates] ſtocżył/ tám drzewcem przekłothy żywot z śmierćią zamienił. BielKron 240.

»drzewce żołnierskie, rycerskie« (1 : 1): iutro vzrzyſs bok drzéwce^m rycerſkim przekloty/ a nogi gwozdzmi przebité. OpecŻyw [79]v; WyprPl B2.

Szereg: »tarcz(e), (a, i, abo) drzewca« [szyk 7: 4] (11): LudWieś A2v; LubPs gg6v; Przytym ſtaczánie hárcow z tarcżami y wielką moc drzewiec [spiculorum multitudinem]/ [...] nátymże powietrzu było widáć. BibRadz 2.Mach 5/3; Y tákże káżdego z nich vzbroił/ nie thák bronią tarcż ábo drzewiec [clypeorum et hastarum munitione]/ iako onymi ſłowy BibRadz 2.Mach 15/11; Vrádźili w then cżás ſłużebne przyiąć/ y przyięli obycżáiem Huſárſkim álbo Rackim z drzewcy á s tarcżámi BielKron 401v; BielSpr 9v, 54v, 72; BudBib 2.Par 25/5; BielSjem 34; GórnRozm L3v.

W przen (2):

[Zwrot: »dać pod drzewce« = wystawić na licytację: Sylla dobra buntownikow pobitych pod drzewce dał. CiceroKosz A2 (Linde).]

Wyrażenie przyimkowe: »na drzewce« = na prawą stronę (2): á thobie prziydą ná tarcż y ná drzewce/ to ieſt ná práwą y ná lewą ſtronę z obu ſtron/ tákież ná Miecż álbo ná ſtrzelbę BielSpr 24, 34.

2. Drąg, drążek (3):

a. Trzon chorągwi lub chorągiewki (1): á cżyniąc drzewcá z onemi proporcżyki przywięzował wronam do ſzyie RejZwierc 274.

b. W pl. drążki do noszenia ciężarów (2): kolcá w deſkach złote podzyáłacie [w domu, który przykazał uczynić P. Bóg]/ w ktore drzewcá pozłocone záwłocżyć będzyecie z drzewá Setim BielKron 33.

Szereg: »drzewca albo nosze« (1): y cżterzy kolcá złote [uczynicie] ná káżdym rogu [Arki] álbo węgle/ w ktore będą záwłocżone drzewcá álbo noſze [vectes de ligni setim Ex 25/13] z drzewá Setim vdzyáłáne BielKron 33.

Synonimy: 1. kopija, oszczep, szpis, włocznia; 2. b. drążki.

Cf DRZEWECZKO, DRZEWO