[zaloguj się]
[pdf]

DZIEDZINA (101) sb f

-e- (46), -é- (1); -e- : -é- KochPs (1 : 1); a jasne.

Fleksja
sg pl
N dziedzina dziedziny
G dziedziny dziedzin
D dziedzinie
A dziedzinę dziedziny
I dziedziną dziedzinami
L dziedzinie

sg N dziedzina (9). ◊ G dziedziny (17). ◊ D dziedzinie (2). ◊ A dziedzinę (15). ◊ I dziedziną (1). ◊ L dziedzinie (37); -e (16), -é (1), -(e) (20); -e: -é SarnStat (15 : 1; 919). ◊ pl N dziedziny (4). ◊ G dziedzin (7). ◊ A dziedziny (6). ◊ I dziedzinami (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

1. Majątek dziedziczny, ojcowizna, posiadłość ziemska, włość, wieś; bona JanStat; praedium, heredium Cn (80): Kiedy kupuieſz dziedzinę/ Opátrzże iey kożdą winę BierEz P3v; RejRozpr E3; GroicPorz dd4; dozwalamy poddánym náſzym vżywáć brzegu oney rzeki/ ták ſzetoko iáko ſzeroko záſzłá gránicá oney dzyedziny iego. UstPraw E2v; A then pan z ktorego dzyedziny náchodzą gwałtownicy [de cuius dominio tales exiverunt depopulatores JanStat 617]/ przepada nam trzy grzywny UstPraw I3v [przekład tego samego tekstu SarnStat 679], C4v, Dv, E2v, H4, I4 (16); ſtáłá ſie zwádá miedzy dwiemá źiemiány o dziedzynę BielKron 318v, 53v, 318v; Niech obeydą dźiedźinę mytne láſy po dwu ſtron/ ſpuſtne ſtáwy po trzećiey/ á łąki z iednę. GostGospPon 170; iż tylko ieden ſyn ze wśi od oycá ma odéydź ná ſłużbę/ á zwłaſczá ná náukę ſzkolną/ álbo ná rzemieſło: á ini niech zoſtáną ná dźiedźinie [in haereditate JanStat 1082] z rodźicmi. SarnStat 200; Piérwey Podkomorzy zá ieden dzien, gdy ográniczył kilko dziedzin [haereditates JanStat 422] pułgrzywny bráł SarnStat 476; á żeby żaden poſtronnéy Soli w domu álbo ná dźiedźinie [in domo vel haereditate JanStat 51] ſwéy nie śmiał mieć/ [...] pod winą cztérnaśćie grzywien SarnStat 925; tedy ten przez czyię dźiedźinę [per cuius bona JanStat 1110] ſtádo álbo świnie onégo páná/ [...] máią bydź pędzoné/ z obu ſtron drógi ná trzydźieśći łokći żołądź właſną piérwéy ma zebráć SarnStat 671, 466 [5 r.], 647 [2 r.], 657, 660 [4 r.], 679 (33); Aby ten źmiy [= wróble] nie cżynił/ po dźiedźinie ſzkody/ Ktory y brogi burzy y niſzcży ogrody. KmitaSpit A2v; KlonWor 4.

dziedzina czego (3): OSME KSIĘGI PRAWA GRANICZNEGO MIĘDZY DZIEDZINAMI GRVNTOW SarnStat 455; IZeś mu wyrąbał gwałtownie dźieśięćioro drzewá rodzáynégo/ [...] ná dźiedźinie wśi [in haerereditate ipsius villae D. JanStat 534] iego N. [...] práwnie będźieſz odpowiádał. SarnStat 1243, 1246.

W połączeniu z nazwą miejscową lub przymiotnikiem od nazwy miejscowej (3): wekrzewynye na lagyewnyczky dzyedzynye [drogę] yey zaſtąpill. LibMal 1544/93v; Dźiało ſie y dan ieſt ná brzegu rzéki Wiſły/ ná dźiedźinie w Nieſzowéy [in haereditate Nieschowa JanStat 907] SarnStat 1122, 1120.

Przysłowia: Bez przycżyny/ nie mieway dziedziny. BierEz R4v.

Iáka dzyedziná tácy kmiecie RejWiz [Cc6] [idem] 115 marg.

Zwrot: »na dziedzinie się urodzić, urodzony« (1 : 1): ſto w niey [we wśi] kmieći [by szlachćic miał]/ á rządnych/ ná dźiedźinie vrodzonych GostGospPon 169; To wſzyſtko práwo Polſkie ná chłopá/ iż ſie ná dźiedźinie vrodźił. PowodPr 68.
Wyrażenia: »cudza dziedzina« (1): vſtáwiliſmy áby żaden nieśmiał ná cudzey dźiedźinie [in bonis atterius JanStat 1109] łowić záiący UstPraw Dv.

»ojczysta dziedzina« (1): áby rządźił [Michał] te Ruſkie kráiny/ A Słuckie y Kopylſkie/ oycżyſte dźiedźiny. Doſt[á]ły mu ſię [Michałowi] z dzi[a]łu/ [a] bratu Kijewſkie Kxięſtwo KołakCath A4.

»pospolita dziedzina« (1): tu ná ſwiát kto ſie vrodzi/ iż wchodzi nie ná ſwą właſną/ ále ná poſpolitą dziedzinę/ nielza mu inácżey iedno przyiąć zá dobre wſzytko to/ co w kim przykrego á przećiwnego ſobie widzi. GórnDworz C6.

»pusta dziedzina« [w formule zaklęcia] (2): Zamawyą cziebye myla panna maria Swyetha maria magdalena, ſzwyetha anna y ſam syn bozi, yſchbi [burza] ſla wpuſthe lyaſſi wpuſte gori wpuſte dziedziny LibMal 1544/84v, 1544/ 89.

[»dziedzina pusta«: REWIZJA PNIEWA dziedziny pustej, która frymarkiem dana jest od KJM plebanowi kowalskiemu za wieś Zakowicze LustrWpol 224.]

»własna dziedzina« (1): Te wielkie goſpodárſtwá mieli ſobie zá nic/ Od ſwoich właſnych dziedzin nie cżynili Gránic. BielRozm 8.

Szeregi »grunt i dziedzina« (1): Takiez wziemy y wpanstwye naſchim po obudwu stronam Rzeki dnyestru [...] zaden zwolochow pomyeskanya sobie nyema myecz sstadi, [...] Iedno z dozwolenyem staroſt abo dzierzawiecz naſchich albo też tich panow czy gdzie bądzie grunth y dziedzina LibLeg 6/79.

»wieś albo dziedzina« (1): POzywa was ku przeſtrzégániu śćiány wáſzéy/ ieſli którą rozumiéćie ſie mieć do wśi álbo dźiedźiny [villae seu haereditati JanStat 415] iego przyległą SarnStat 462.

»nic ziemie ani dziedziny« (1): przyśięże powodowa ſtroná [...] iż nic źiemie áni dźiedźiny [quod nihil terrae et haereditatis JanStat 418] pozwánéwu [!] nie vięłá SarnStat 465.

W przen (1): Toć lepſzy Wilk/ ktory wylągſzy ſie nádźiedźinie/ potym ſobie wolnie buia/ y dorozſzy/ ſzkodząc oney dźiedźinie nie przepuśći. PowodPr 68.
2. Kraj, kraina, dzielnica; ojczyzna; regio, regnum Mącz; territorium Calep (21): y mnie ſamemv przidalo ycz sswey dziedzyni od strachv poganow. LibLeg 11/55v; UstPraw F2; Ager, Rola/ Pole/ Dziedźiná/ significat enim circumiectum territorium alicuius urbis, vel regionis, ut, Ager campanus. Mącz 5d, 349d [2 r.]; Kolmária miáſto Ceſárskie ná mieyſcu roſkoſznym/ wody/ rzeki zdroie wſzytkę dziedzinę przechodzą BielKron 283v, 63v, 201 v; [Orzeł] Nie ſrożyć ſie bez przycżyny/ Lecż mocno bronić dzyedziny RejPos A2v; Bom ia też proſty Polak nigdzyey nie ieżdzáiąc/ Tum ſie páſł ná dziedzinie iáko lecie záiąc. Z gránice Polſkiey mile nigdzyem nie wyiechał RejZwierc 240v, 247; KochPs 157; Territorium ‒Właſcz okrazoną kazdego pana, dziedzina. Calep 1058a; Ná dobrą paſzą gdźie lepſza dźiedźiná/ Płynie gádźiná. KlonFlis E2v.

dziedzina czego (2): BielKron 276v; Regiones urbis, Dźiedźiny miáſtá tego. Mącz 349d.

Wyrażenie: »obca dziedzina« (1): Y vczynił ie [lud swój] pány wielkiéy kráiny/ Y pośiedli przychodnie obcé dźiédźiny. KochPs 159.
Zestawienia: »dziedzina miasta panormitańskiego« (1): W tymże kroleſtwie Syciliyſkim cukier rośćie ná dźiedźinie miáſthá Pánormitáńſkyego BielKron 276v.

»trojańska dziedzina« (1):SYbillá Heleſpontyká/ná Troiáńſkiey dzyedzinie vrodzona BielKron 134.

»wenecka dziedzina« (1): Oto tá śiedźi widzę z Weneckiey dźiedźiny/ A tá záśię w tey ſzácie z Hiſzpáńſkiey kráiny. ZbylPrzyg A2.

Szeregi: »kraina a dziedzina« (1): Regnum regionibus continetur. Królewſtwo z krayin á z dźiedźiny yeſt złożone. Mącz 349d.

»dziedzina i ojczyzna« (1): y boye ſye abi nieſgynela Moldawſka zyemya y polſka y powyaday ym otim yzbi zadnim obiczayem nyedaly bo yey mnye nyepotrzeba bo ya mam ſwoye prawdzywą dziedzyne y oyczizne od was tho chcze pozywacz czo my pan bog darowal. LibLeg 11/58v.

Synonimy: 1. grunt, majętność, wieś, włość, ziemia; 2. kraina, ojczyzna.

Cf DZIEDZICTWO, DZIEDZIZNA

KN