[zaloguj się]
[pdf]

FORTKA (73) sb f

fortka (72), chwortka (1) Calep.

o pochylone, a jasne.

Fleksja
sg pl
N fórtka fórtki
G fórtki fórtek
D fórtce
A fórtkę fórtki
I fórtką fórtkami, fórtki
L fórtce fórtkach
V fórtki

sg N fórtka (21). ◊ G fórtki (9). ◊ D fórtce (2). ◊ A fórtkę (16). ◊ I fórtką (7). ◊ L fórtce (1). ◊ pl N fórtki (2). ◊ G fórtek (1). ◊ A fórtki (8). ◊ I fórtkami (1) RejPs, fórtki (1) GórnDworz. ◊ L fórtkach (2). ◊ V fórtki (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Dem. od „forta”; portula Calep, Cn (73): Portula ‒ Drżwiczki, chwortka. Calep 824a.
1. Wejście, przejście, drzwi do budynku, w ogrodzeniu, w murach miejskich; fores, ianua, porta Vulg; ostium PolAnt (65): RejPs 146v; do domu Páńſkiego s tą ochotą idź miano/ Abychmy tám przyſzedſzy imię iego chwalili/ W fortkách Ierozolimſkich nogi ſwe poſtáwili LubPs cc3; wſzytcy ludzie rycerſcy zućiekáli/ y wyſzli z miáſtá wnocy fortką/ ktorą byłá miedzy dwiemá mury bliſko ogrodu Krolewſkiego BibRadz Ier 52/7; zámknąwſzy drzwi v ſadu/ wyſzły drugą fortką/ áby iey przynioſły to co byłá roſkazała BibRadz Dan 13/18, Tob 11/9; Wierę Pan ieſt ná thym mieyſcu/ á iam niewiedzyał/ ſtráſzliwe to mieyſce/ tu ieſt dom Boży á fortká niebieſka BielKron 14v; Ieden dziw był thego kośćiołá/ iż iedną máłą fortką był do niego przyſtęp BielKron 274; Ciągnął Krol do Kijowá dobył go przez oblężenie/ iádąc w miaſto vderzył miecżem w fortkę (ktorą oni złotą zwáli) áż do połowice przećiął ná pámięć wiecżną BielKron 343, 164v [2 r.], 251v; RejAp 62; przećiwko tey wieży/ ſtámtey drugiey ſtrony/ byłá forthká/ s kthorey w ciáſną vlicżkę było wchodzenie GórnDworz T6v, T7; przyſzedł Pan Iezus thákież przez zámknione fortki/ á ſtánąwſzy miedzy nimi/ rzekł: Pokoy wam. RejPos 118; A był theż niektory żebrak/ imieniem Lázarz/ kthory leżał v fortki iego RejPos 161, 6v, 117v, 135v, 181v, 193 (11); Abowiem piſmo ſwięte powieda/ ſzcżęſliwy to cżłowiek ktory cżuyno ſtoi v fortki twoiey/ áby nie przyſzedł możnieyſzy á nie pobrał dobrá iego. RejZwierc 171; gdy cżeladz domowa vſłyſzáłá ono wołánie w ſádu/ przybieżeli pobocżną fortką chcąc widzieć co by ſię iey przydáło. BudBib Dan 13/26, Tob 11/9, Dan 13/18.
Zestawienia: »Fortka świętej Anny« (1): Tegoż też roku ogień wielką ſzkodę pocżynił w Krákowie około Kolleium/ gdzye od fortki S. Anny ogień wyſzedł. BielKron 419v.

»Złota Fortka« (2): vſtáwił tákowe Miłośćiwe láto w Rzymie v Złotey fortki/ iż ktokolwiek ono mieyſce Swięte weſtu lat náwiedził/ y pieniędzy przynioſl [...] áby tzłowiek thákowy wſzyſtkich grzechow odpuſztzenie otrzymał KrowObr 78v, 79.

W przen (3): A ták wy fortki zdawná mocnie zámknione otwárzayćie ſie/ á podnoſćie mocnoſći ſwoie/ ábowiem teraz iuż kwam poſtępuie krol chwały wſſelyákiey. RejPs 34v, 35.
Wyrażenie: »niebieska fortka« (1): kazał [...] A iżby ſie nyebyeſkye fortki otworzyły. Y wnet tám hoynye Mánná yáko deſſcż pádáłá LubPs R6v.
Przen (24):
a) Dostęp, przejście, wstęp (23): RejPs 174; LubPs aa3v; Wnidźmyſz w imię Bożé pod ten Krzyż/ w tę wieżę/ nie przez okno/ ále przez fórtkę/ którą nam ſam Pan Kryſtus/ przez Krzeſt święty otworzył OrzQuin M4v; O nie ſamże tylko káłáceſz náſz miły Pánie do tych fortek náſzych/ kołácą ná nas ſrodze Prorocy ſwięći twoi/ kołácą Apoſtołowie y Męcżennicy twoi RejAp 45v.

fortka do czego (1): nákoniec będzye mu zámkniona fortká do onego nieſkońcżonego miłoſierdzia wdzięcżnego oblubieńcá iego RejPos 342v.

Zwroty: »zamykać fortkę; jest zamkniona fortka [komu]« [szyk zmienny] (1; 4): Biedá wam náucżonym w zakonie/ iż zámykacie fortki kroleſtwá niebieſkiego ludowi moiemu RejPos 338v, 241v, 342v, 356v.

»otworzyć fortkę; fortka jest otworzona [komu]« [szyk zmienny] (7; 5): otworz nam miloſciwie fortkę wſſey laski a ſprawiedliwoſci ktorąbychmy mogli bezpiecznie wchodzic po drogach oczekawaiącego zbawienia naſſego RejPs 174v; LubPs aa3v; otworzyſz mu tę márnym grzechem zámknioną fortkę ſwoię RejAp 46, 44, 138, 158; RejPos 181v, 239, 343, 343v, 351v; A ſkoro vmrzeſz iuż ſobie do káżdego pokoiu/ do káżdego beſpiecżeńſthwá/ y do káżdey roſkoſzy fortkę otworzyſz. RejZwierc 168v.

Wyrażenia: »ciasna fortka« = angusta porta Vulg (7): Do nieba barzo ſſyroko Ktęmu barzo ċziaſná ffortka Trzeba tam ċziąſnego brzuſchka RejKup r4v; Stáraycie ſię ábyśćie weſzli ćiáſną fortką/ bo powiedam ći wam żeć ich wiele będą wnidz chćieli ále nie będą mogli, BibRadz Luc 13/24; WujNT Luc 13/24, s. 253 [3 r.], Yyyyy3v.
Szeregi: »drzwi a fortka« (1): żadny niewie gdy Pan zákołátáć będzye racżył thym ſwięthym przyſciem ſwoim/ do drzwi á do fortki iego. RejPos 345.

»fortka a przystęp« (1): A toć ſą ty klucże ktoremi nam zámykáią y odmykáią fortkę á przyſtęp do Páná náſzego RejPos 119.

b) Metonimicznie: miasto (1):

fortka u czego (1): ábowyemeś ty nád ine miáſtá/ obrał ſobie fortki vmiáſtá Syon y wielkąś wſſędy onich ſlawę vczynił. RejPs 128v.

2. Ujście, otwór (7):
a. Ujście macicy (4):
Wyrażenia: »fortka niska« [szyk 1 : 1] (2): cżopek vcżiń á włoż gi na nocz tham do macicze wniſką fortkę/ á then cżopek y pocżęcie rychłe ſprawuie. FalZioł I 22b, I 30b.

»fortka wychodzenia płodu« (1): mazać zawſze przerzecżonemi oleyki [...] Dymiona/ biodri/ krzyże/ y około fortki [otworu SienHerb 446b] wychodzenia płodu FalZioł V 19d.

Szereg:»prog albo fortka« (1): Ieſtliby ręki w niewiaſtę w prawić nie mogła/ tedy iako może tę ſtronę kthorą dziecię bliżey progu albo fortki leży: ku wyſzciu nawodzić FalZioł V 23b.
b. Por w skórze (1): Proch s korzenia tego ziela [...] roſpuſzcża á cżyni łacznieyſze ku wygnaniu thych wilkoſci/ Fortki przechodne w ćiele othwiera/ á potym wilkoſć tey wodnocielnoſci wygania. FalZioł I 113b.
c. Przewód oddechowy (1): Cżopki z mydła działać z weneczkiego á do zadku wetknąć/ trzewa miękhcży y boleſć gich lecży/ y ortki [!] [przechody SienHerb 173a] dichania roſprzeſtrzenia, niecżyſtoſci s ciała ſciera. FalZioł I 142d.
d. Organ płciowy zwierzęcia (1): owe ſámołowki/ ábo nákarmienie kogo forthki/ kruká/ wilká/ y inych ſmrodliwych á ſproſnych rzecży/ nic trefnego w ſobie nie máią. GórnDworz T6v.
e. [Wpust żołądka:
Wyrażenie: »fortka żołądkowa«: A Galenus 9. Simpl. piſze/ czegom ia doświadczył/ záwieśić ij ná ſzyi temu który ma boleść w żołądku/ tak/ żeby Koral nád fortką żolądkową wiśiał á będźie vzdrowion od onéy boleśći UrzędowHerb 409b (Linde).]

Synonimy: 1. brama, brona, drzwi, porta, wrota; 2. otwor, przechod.

AK