Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: GŁOWIZNA

Następne hasło: GŁOWNIA »

GŁOWKA (108) sb f

-ó- (13), -o- (11); -ó- PudłFr (2), GosłCast, też SienLek; -o- OpecŻyw (8), KochTr; -ó- : -o- Mącz (9 : 2); a jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	główka	główki
G	główki	główek
D	główce
A	główkę	główki
I	główką	główk(a)mi
L	główce	główkach
V	główko
inne	pl N a. A - główki

sg N główka (23). ◊ G główki (9). ◊ D główce (1). ◊ A główkę (27). ◊ I główką (8). ◊ L główce (1). ◊ V główko (3). ◊ pl N główki (5). ◊ G główek (13). ◊ A główki (10). ◊ N a. A główki (2). ◊ I główk(a)mi (2). ◊ L główkach (4); -ach (1), -(a)ch (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z tych samych przykładów) ‒ XVIII w.

Znaczenia

Dem. od „głowa”, często w funkcji hipokorystycznej i ironicznej

Dem. od „głowa”, często w funkcji hipokorystycznej i ironicznej:

1. W znaczeniu podstawowym jako część ciała; capitulum Mącz, Cn (35): Tedy ſama matuchna mdlá iako mogla glowkę noſila/ Magdalena nogi/ Ián/ Iozeff/ ij Nikodem przodek ciala wzięli OpecŻyw 157v, 122v, 156, 157v; tedy przyſluſza na vmieiętną babę, aby około tego tak poſtępowała, iżeby dziecię ono leguchno [...] nawodziła/ naciągaiącz głowką na doł. FalZioł V 21d; Takieſz theż Mrowki/ głowki gim oberwawſzy: ſtłucz ie FalZioł V 77v, V 14v, 16c [2 r.], 22b, d; miałem ſwe wymowki/ Nie poiádę ná woynę bom ieſt chorey głowki. Prot A3v; RejPos 306v; Polewecżką zágrzewáć głowki y żołądká BielSjem 21; ZbylPrzyg B3v.

W charakterystycznych połączeniach: głowkę oberwać, rozbić; zagrzewać głowki; włożyć na głowkę; głowka chora, czarna, gładka, zraniona; głowką na doł (2).

Zwroty: »ogolić głowkę« (1): y ogoliwſzy głowki ich [dzieci] [...] do gorącey łáznie wſadził. SkarŻyw 46.

»głowkę (s)chylić« [szyk zmienny] (3): BierEz S4; Złoził raczky ſchylił Głowkę Aby miał pretka wymowkę RejKup dd5v; RejWiz 72v.

»głowkę skłaniać (a. skłonić, a. nakłonić)« (4): Ián glowkę ſklanial/ a Iezus iemu blogoſlawieńſtwo dáwál. OpecŻyw [27]; A tak glowkę nakloniwſſy/ zbierál ſie ku ſmierci OpecŻyw 150v, 150 [2 r.].

»zakryć (a. okryć) głowkę« (2): gdy iuż będzie położono ſpać/ thedy mu potrzeba głowkę zakrić cżapką/ albo cżym ciepłym FalZioł V 35; ZbylPrzyg B3.

W przen (obrazuje stany psychiczne i sytuacje życiowe) (5):

Fraza: »boli głowka« (1): Rzekę/ przepije ſye nam: ón ná to ni ſłówká: Czy kiedy święté przepić/ rádá boli główká? PudłFr 14.

Zwroty: »z głowką się ochynąć« (2): A cżáſem ſie więc drugi y z głowką ochynie/ Ni wzwie niebożątecżko/ gdzye bez cżáſu zginie. RejWiz 190v, 101v.

»głowkę schylić« (2): A co tu hárdzye buia/ niſko głowkę ſchyli. RejWiz 180v, 83.

Przen: metonimicznie: Człowiek jako całość (5): Nie iedná iuż w thym głowká ná ſwiecie vſtáłá. RejWiz 96v; NA tę głowkę trzebáby/ długo rezumowáć RejZwierz 53; PudłFr 54.

a) W funkcji pieszczotliwej apostrofy (2): Capitulum etiam est vox blandientis, O lepidum capitulum, O miła główko. Mącz 37d; GosłCast 28.

2. Głowa jako ośrodek myśli i uczuć (28): RejKup y6; Wielka náſzá náuká nas nawięcey zdradza. [...] Acoż tobie do tego? rzecze ktory wiłá/ Zal mi tego iż ćiebie głowká twa zmamiłá. Prot B3, B3; SkarŻyw 374; Calep 163a; Niezmierny iey fraſunek/ w głowkę młodziuchną w bieg. PaxLiz B2.

Fraza: »głowka oszaleje« (1): Bo bárzo Potym głowká/ oſzáleie rádá. RejZwierz 142v.

Zwrot: »głowkę naszychtować« (2): A Gdy iuż ſobie pan młody podroſcie: á iákim thákim ćwicżeniem domowym wżdy też ſobie głowkę náſzychtuie/ [...] nie wádzi mu ſie też cżáſem y do cudzych kráiow przeiecháć RejZwierc 16, 164.

Wyrażenia: »płocha głowka« (1): Poſpolicze ſplochey glowky Zawzdy ſalone przymowky. RejKup K.

»swa głowka« = to co sam umie (1): A nie trzymay ſię vpornie ſwey głowki/ Wſzák mędrzec każe náśládowáć mrowki KlonFlis E3.

»swej głowki« = uparty (1): Duri capitones, Swey główki/ ſwey myśli. Mącz 37d.

»wichrowata głowka« (2): płatnieyſzy v nas ſnadź wykręthácż z wichrowátą głowką niżli Ricerſki cżłowiek z bułáwą. RejZwierc [28³]v, 240v.

Przen: metonimicznie: Człowiek jako podmiot myślący (14): Rozum miáłá/ że y dziś/ tá niewieſcia głowká [królowa Bona]/ Sławna w Polſzcże RejZwierz 49; RejZwierc 251v.

W połączeniu z przydawką jakościową = „człowiek” + przydawka jakościowa (12): A ták tym zámieſzániem śiłá młodych głowek/ Nábrawſzy w młody rozum niepotrzebnych ſłowek/ Teraz tym teraz owym myſl ſobie zákręći. RejWiz 7, 2; RejZwierz 122 [2 r.]; HistLan ktv; RejZwierc 13v; Nie ládá to głowká Bátrách KlonŻal E4. Cf Wyrażenia.

Przysłowie: wichrowáta głowká/ Bo nie owá co zową/ iákoby mákowká. Co rozumku by náplwał RejZwierz 71.

Wyrażenia: »płocha głowka« [szyk 2 : 1] (3): Iuż to názbyt głowko płocha/ Nie káżdyć ſie w tobye kocha BielKom E3v; RejZwierc 11v, 215v.

»wichrowata głowka« (2): A coż inſzego myſli wichrowáta głowká. RejZwierc 251v. Cf Przysłowie.

3. Miejsce gdzie spoczywa głowa, tu: w trumnie [pl t] (1): Oćiec źiemie bryłeczkę W głowki włożył KochTr 8.

4. Zwierzchnik (1): Acz [Adam] na Iawe winę ſkładał Iſz ſie iey był wthem v wieſcz dał Ale tho ſłabą wymowką Bo tam cżłowiek on był kłowką [!] A yemu była wmocz dąna RejKup p5.

5. Przedmiot o kształcie zbliżonym do kulistego (39): Capitellum – Głowka. Calep 163b.

a. O pąkach, kwiatostanie, kielichach, torebkach nasiennych; folliculus, muscarium, scapus Mącz; calyculus, folliculus seminum, galbulus, vesicula herbarum Cn (31): Kwiecie z głowkami tego runnu pſtrego ſtarte na proch [...] ma mocz thwardoſci y guzow odmiękcżać FalZioł I 39a; Kthore krew czyſcią z grubych wilkoſci. WOdka Polney ruty/ Głowek chmielowych/ Kaniey przędze FalZioł II 114b; wezmi rumienkowych głowek/ Lnianych głowek/ każdego z nich cżtyrzy garzſci FalZioł V 27, I 61a [2 r.], 64c [4 r.], 74d, 75b, 92c (17); gdy miáſtu kopano fundáment murom/ náleźiono głowkę rożey/ od niey przezwano Rodis BielKron 269v, 104 [2 r.]; Muscarium etiam dicitur, Główká álbo máczuſzká álbo makówká ná ziołách w których naſienia ſą/ yáko ná máku Mącz 238d, 133c [2 r.], 371a [2 r.]; prątki czérwoné/ ktorych do kilká z iednégo korzonká z ſáméy głowki wyraſta SienLek Yv,15v, 77v, 119; CiekPotr 32; Głowkę iednę álbo dwie/ oſtu koſmátego [...] Iák naylepiey w vśćiech ſwych w kąſki máſtykuiąc/ Możeli też tym lepſza połknąć/ nie nie żuiąc. PaxLiz E4.

W charakterystycznych połączeniach: głowka chmielowa (2), izopowa, kosmata, lniana (2), makowa (3), maku, ostropezdrowa, ostu, płodziszczkowa, rożej, rumienkowa.

b. O kapuście (2): Brassica capita, Wyrſchołki/ álbo głowki Kapuſtne/ álbo/ Brośkwiowe. Mącz 26d; RejZwierc 110v.

c. O czosnku i roślinach pokrewnych (może ῾ząbek᾽) (2): sectile porrum, Szczepły czoſnek albo łuk/ pór yſz ſie łatwie główká yedná od drugiey ſzczepa. Mącz 377b; weźmi głowek czoſnku zedwádźieśćiá SienLek 95.

d. Kulka na szczycie domu (1): Capitellum, Główka, główyczká/ gałeczká ná budowániu. Mącz 37d.

e. Jakaś kulista ozdoba, może rodzaj naczynia stołowego (1): Abowiem nie káżdy ſie śmie pokuśić ná owy pułmiſki/ ná owy potrząſki/ ná owy pozłoćiſte głowki. RejZwierc 190v.

f. Zakończenie członka męskiego (1): Glans [...] główka ná członku meskim. Mącz 146b.

6. Zestawienia w funkcji nazw botanicznych (1):

»Jana świętego głowki« = Dracunculus vulgaris Schott. (Rost: świętego Jana głowa) (1): Ianá ſ. głowki SienLek X2.

[»siwe głowki« = sideritis (Tourn.) L. (Rost Sł: siwiosnka: Siwioznka/ śiwe głowki/ Polium. Grawmenle gruſzerlen. SienHerb L3#, E2#v.]

*** Bez wystarczającego kontekstu (3): Capitulum. Ein hptlin Głowká Murm 49; BartBydg 22b; Calep 163b.

Synonimy: 5. gałeczka, gałka, gałuszka, kukieczka, kukla, kuleczka; a. koronka; 6. zest. »Jana świętego głowka«: diablik, kokorzyk, wężownik.

Cf BIAŁA GŁOWKA, GŁOWECZKA, GŁOWICA, GŁOWICZKA, HOŁOWIEŃKA