[zaloguj się]
[pdf]

GOŚCINIEC (182) sb m

W N i A sg -ec (65), -eć (2); -ec : -eć Mącz (10 : 1), RejPos (5 : 1).-ńc- (66), -nc- (23), -(n)c- (26).

o oraz e jasne (w tym w e 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N gościniec gościńce
G gościńca gościńc(o)w
D gościńcowi
A gościniec gościńce
I gościńcem gościńcy, gościńcmi, gościńcami
L gościńcu gościńcach, gościńc(o)ch

sg N gościniec (33). ◊ G gościńca (32). ◊ D gościńcowi (1). ◊ A gościniec (34). ◊ I gościńcem (24); -em (4), -(e)m (20). ◊ L gościńcu (16). ◊ pl N gościńce (11). ◊ G gościńc(o)w (2). ◊ A gościńce (7). ◊ I gościńcy (6) RejPos (2), RejZwierc (4), gościńcmi (3), gościńcami (2); -ami BudBib; -mi: -ami SarnStat (3 : 1). ◊ L gościńcach (6) MiechGlab, StryjKron, SarnStat (4), gościńc(o)ch (5) RejPos (4), RejZwierc; ~ -ach SarnStat (3), -åch (1) StryjKron, -(a)ch (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Zajazd, karczma; diversorium, diverticulum, hospitium, stabulum, taberna (diversoria a. meritoria) Mącz, Cn; diversoriolum, hospitale, hospitiolum Cn (25): Potym go [kosz] ná ſie záłożył/ A przed nimi w gośćincu był. BierEz B, B; MetrKor 41/155; LibMal 1545/105, 1546/ 110v, 111, 1550/156, 1554/190, 192v; Hospitium, Goſpodá/ Gośćiniec/ Gośćinni dóm Kárczmá. Mącz 159a, 159a, 411c [2 r.], 437c, 487c, d; Wpuł drogi był gośćiniec/ w ktorym záwżdy bráćia ná noc odpocżywáli SkarŻyw 183, 243; SarnStat 705.

W charakterystycznych połączeniach: gościniec publicum, znamienity; na gościńcu (4), w gościńcu (4).

Wyrażenie: »żebraczy gościniec« = przytułek (4): Prochodochium, Zebráczy dóm/ Zebráczy gośćiniec. Mącz 329a.
Szereg: »gościniec, (i, albo) karczma« [szyk 3 : 2] (5): W tichże też ſtronach gdy goſcie iaci maią być tedy noci przed tim bywaią w onych karcżmach abo goſcincach ſtrachy á kołatanie Garczow MiechGlab +5; Diversorium, Goſpodá/ gośćinieć/ kárczmá. Mącz 487d, 218a, 487d; SkarŻyw [237].
2. Droga, trakt, wytyczona trasa; via Mącz, Cn (156): a theſz banye rozne gdzie ſſol byerzą przetho rozne goſzczincze A czoſzią thknye kvpczow czi rozno ydą bo zrozlicznich myaſth ydą, a thak vſtawicznich goſzczinczow nyemyewaly MetrKor 57/117 [idem 59/276]; A thak oſtatek thego goſzczincza wyſſchey opyſſano MetrKor 57/119 [idem 59/280] 57/117, 59/276 [3 r.], 280; LibLeg 6/118v [3 r.]; RejWiz 23, 129; Gośćińcá nigdy nie opuſzcżay dla śćieſzki HistRzym 58, 59 [2 r.], 60v [2 r.]; Napierwey Ceſaz Krześćijáńſki [...] miałby trzy gośćińce ćiągnąć/ z Niemcy/ Cżechy/ Węgry. BielSpr 58v, 47, 58; BudBib Iudic 5/6; twym fukiem ſurowym Morze wyſchło: á oni gośćińcem gotowym Miedzy dwá wodné mury ſłony bród przebyli KochPs 160; SkarŻyw 57; KochProp 13; LatHar 226, 257, 560; y wſzyſtkié gośćińce [...] niech máią wolné. Wſzákże zápłáćiwſzy Cłá/ y záchowuiąc gośćińce ſtárádawné Miaſt Króleſtwá y Pańſtw. SarnStat 1120; Kupcy ſtárémi gośćincmi máią iezdzić. SarnStat 1235, 142, 289, 610, 934, 947 (11); Bieſz rychło ná gośćiniec proſto zá przedmieścié Krákowſkie CiekPotr 83.

gościniec do czego (11): MetrKor 57/115v, 116, 119v, 59/273, 274v, 281; A náuki pocżćiwe/ á ćwicżenia roſtropne ſą iákoby gośćińce do onego miáſtá z rozlicżnych ſtron RejZwierc 14v; BielSpr 58v [2 r.]; SarnStat 1119; Tákże też ich potomſtwo Polak z przyrodzenia Ma vſtáwicżną chćiwość do pielgrzymowánia Kiedy iuż przewie pewny gośćiniec do Rzymá: Nie zátrzyma go domá ni láto/ ni zimá. KlonWor 52.

gościniec z czego (8): MetrKor 57/116, 119v, 59/274v, 281; RejZwierc 14v; BielSpr 58v [2 r.]; Z Wałach tákże gośćiniec nie ma bydź/ iedno przez Kołomyią. SarnStat 1049.

gościniec ku czemu (4): Thy są Goſczincze Praſolskie Ziemye Wolnisky Ale Goſcznicze [!] [...] rozliczne po Wolinyuzmyaſta do Myaſta, tak kv polſeze iako kv Lithwye y zmythi okrom thego sza yako wodne tak na Grobliach etc kvpczom y praſolom MetrKor 59/281, 46/114v, 57/119v, 59/271.

gościniec przez co (1): Drugi Gośćiniec z Węgier z Miáſtá Budzyniá do Trácyiey przes Siedmigrodzką Ziemię BielSpr 58v.

gościniec po czym (2): ale Goſzczincze rozliczne po Wolynyv [...] ſſą iako vodne tak na groblach etc Kupczom y praſſolom MetrKor 57/119v, 59/281.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej (5): A thak oſtatek thego goſzczincza wyſſchey opyſſano Pod Lwowſkim goſzczinczem aſz do ſſamey drohobiczi MetrKor 57/119 [idem] 59/280; Taxari Bygocha Bayſeyt Cormanak s ſwimy pomocznyky thich braly na barſkym goſczynczv LibLeg 11/100v; pobił mieſzcżány Krákowſkie we Zborowku v Wiślice ná gośćińcu Lubelſkim. BielKron 397; ále dla wielkiego głodu w Wołoſzech/ y ná wſzyſtkich Tureckich gośćincach pánuiącego/ muſieliſmy iácháć nie zwykłą drogą StryjKron 777.

W charakterystycznych połączeniach: gościniec gotowy, pewny, staradawny, stary, ustawiczny (2), wolny, zwyczajny (3); gościniec ciągnąć; gościńćem ciągnąć, iść, jechać (jeździć) (4), powieźć (2), puścić się, wieść; na gościniec nawodzić; do gościńca przywrocić.

Fraza: »idzie, idący gościniec« (2 : 1): A wſzakze ydzye then goſzczinyecz do Bvſka MetrKor 57/119v, 59/280v; Iakom się ia niewrzvczila ani gwaltownie ossiadla pewney częsczi ląki [...] oth drogy Nowo dworskiey wedle Gosczińcza s Zakroczymia do Varshewy ydączego asz do Ląki rzeczoney Lvbina ZapWar 1550 nr 2683.
Zwroty: »gościńcem chodzić« [szyk zmienny] (2): vſtáły były gośćińce/ á przechodniowie śćieżek chodzili gośćińcámi [perambulabant semitas tortuosas] BudBib Iudic 5/6; w ſtronę Niemieckiéy źiemie z iákiémikolwiek kupiámi/ y woły przerzeczonym gośćińcem nie máią chodźić [via praefata ire JanStat 1035] SarnStat 1236.

peryfr. »na jeden się gościniec schodzić« = być tym samym, równać się sobie (1): Iákoby wtem iáka rozność byłá/ żeby niewiáſty vrzędy trzymáły/ álbo oni ktoremi niewiáſty rządzą/ gdyż te obie rzecży ná ieden ſię gośćiniec ſchodzą [cum idem utrunque consequatur]. ModrzBaz 49.

»nie zastąpić gościńca« (4): yakom ya nyeza⟨sta⟩pyl drogy gosczincza kthori ssya vyedye [!] scholypsow do warschevy ZapWar 1538 nr 2576.

Wyrażenia: »gościniec kupiecki« (2): Gośćińce kupieckié SarnStat 1308, 1234.

»gościniec pospolity« = strata publica JanStat (2): WSzelki poſſeſſor imięnia/ przez imięnié y dźiedźictwo ſwé/ powinien z zwyczáiu ſtárégo té drógi wydáć ſąśiádom [...]/ to ieſt/ do Kośćiołá/ do Tárgu/ do Młyná/ do przewozu/ y gośćiniec poſpolity SarnStat 1164, 1070.

»gościniec prasolski (a. prasolny)« = szlak kupców handlujących solą (8): Goſcziniecz ku Luczku Praſsolſkii MetrKor 46/114v [idem 59/271]; Drugii Goſzcziniecz Praſſolni do Luczka ktori ydzie na Olieſko od dolyny Polonie. MetrKor 57/115v [idem 59/273], 57/116, 119v, 59/271, 273, 274v, 281.

»torowany gościniec« (1): Bo to wdzięcżna rzecż ieſt káżdemu kto w drogę iedzie ábo idzie/ [...] iż proſto á beſpiecżnie tobie iedzie álbo idzie wiádomym á torowánym gośćińcem ſwoim. RejZwierc 173.

Szeregi: »droga, (i) gościniec« = via et strata JanStat, JanPrzyw (9): ZapWar 1538 nr 2576; Via militaris,alias via regia, et via consularis, Krolewska wielką drógá/ Gościniec. Mącz 221b, 329b, 349d, 492a; O DROGACH Y GOSCINCACH KVPIECKICH. SarnStat 1234, 289, 947, 1235.

»gościniec ani ścieżka« (4): Pśi zátym widząc że nierząd/ w nogi przez gory do domow nie pátrzáiąc gośćincá/ áni náwet śćieſzki CzahTr D3v.

W przen (17): A zwlecż ono ſtáre odzyenie onych dawnych obłędliwośći ſwoich/ á podłoż ie ná gośćinieć iechánia iego. RejPos 87v, 275; ABowiem pátrzay iáko Cnotá/ Rozum/ á Fortuná dáleko roznemi gośćińczy od ſiebie ciągną RejZwierc 22; widziſz przez iákie morze płynieſz/ widziſz iáko ieſth ná nim wiele dziwnych á ſrogich rozboynikow po tych gośćincoch rozſádzonych/ że do onego wdzięcżnego porthu gdzie cnotá [...] trudno ſie bárzo przed nimi przebić maſz. RejZwierc [121]v, B4v [2 r.].

gościniec do czego (3): RejWiz 89; RejPos 36v; Do wſzetecżnośći gośćiniec vtárty RejZwierc 220v.

W charakterystycznych połączeniach: gościniec omylny; gościńcem ciągnąć; po gościńcoch chodzić, tułać się.

Zwroty: »gościńcem chodzić« (3): Iáko cnotá z rozumem y fortuná roznemi gośćińcy chodzą. RejZwierc A5v [idem] 21v, 23.

»gościniec torować« (1): Beſpiecżnie káżdy po ſwiáthu wędruie/ Kto ſobie cnotą gośćiniec toruie. RejZwierc 220v.

»gościniec utrzeć; gościniec utarty« (1; 2): Bowiem oná niecnotá gośćiniec vtárłá/ Szyroko do ſwych dworow RejWiz 89, 180v; RejZwierc 220v.

Wyrażenia: »błędny gościniec« (1): Y dla tego ty ſwięte ſłowá Páńſkie [...] iścieby vſtáwicżnie miáły być w rozmyſlániu náſzym/ iż Pan náſz odkupiciel y dobrodzyey náſz/ widząc [...]/ iż ſie tułamy iáko ſlepi po omylnych drogach á błędnych gośćińcoch nikcżemnego ſwiátá tego/ [...] woła zá námi RejPos 286v.

»(u)bity gościniec« (2): GórnDworz Ee3v; O znácżnaſz to drogá á vbity gośćiniec do tego Bethleem RejPos 36v.

Szereg: »droga a gościniec« (3): A coż my tedy chcemy rzec nędzni pielgrzymowie/ ktorzy chodzimy á tułamy ſie po drogach á po gośćińcoch thego nędznego á mizernego Ieruzalem thego ſwiátá RejPos 112, 36v, 286v.
Przen (54):
a) Życie (2):
Wyrażenie: »błędny gościniec« (1): A ták rozumiey iżći tu thobie podawáć racży ony wdzyęcżne chleby/ y ony to błogoſłáwione dáry ſiedmiorákie Ducha ſwego ſwiętego [...] ábyś ie wdzięcżnie przyiął od niego/ ná tę drogę ſwoię/ á na ten ták błędny gośćiniec twoy. RejPos 185.
Szereg: »droga a gościniec« (2): áby ſie ten pan przytowárzyſzył do nas/ á chodził z námi po tych náſzych drogach żywotá náſzego/ á gośćińcoch náſzych RejPos 112, 185.
b) Sposób życia, pewien model postępowania (42): RejPs 210v; Odcyągałem ya od káżdey obłędliwey drogi/ Ony nędzne á bárzo mdłe moye krewkye nogi/ Owſſemem ſie záwżdy pytał do gośćińcá ſwego/ Abych po drogách twich chodził ſłowá prawdziwego LubPs bb4; RejWiz 75v; RejPos 186v, 319; BiałKat 293v; Ewánielikow ſobie bárzo przećiwnych [...] pilnie nápomina/ áby ſię záś wroćili do gośćińcá powſzechnego z ktorego wyſtąpili CzechEp 110; GrabowSet D3v; LatHar +6, +8, 239, 442, 445.

gościniec czego (6): RejPos 261 v; GrochKal 4; A wyproſtowałem bieg/ ku gośćińcowi Twey woley GrabowSet O2v; rácż go według miłośierdźia twego/ ná gośćiniec wiekuiſtego zbáwienia prowádźić LatHar 182, 45, 627.

gościniec do kogo, do czego (4): Boć ieden gośćiniec wſzytkim do práwice Bożey BibRadz *2v; GórnDworz E7; RejPos 9; CiekPotrŚredz )?(4.

gościniec ku komu (1): ieſzcże tobie iáſnieyſza drogá á vtorowáńſzy gośćiniec vkazan ieſt ku temu Pánu twoiemu RejPos 196v.

W charakterystycznych połączeniach: gościniec błogosławiony, powszechny, prosty, stary, święty, zbawienny; gościniec ukazować (pokazać) (4), zatrzeć; na gościniec (do)prowadzić (4), nastąpić, nawieść; do gościńca wrocić się; od gościńca odwieść; z gościńca skierować, ustąpić (zstąpić)(2), zbić, zginąć, zrazić, zwieść; gościńcem puścić się, prowadzić (2), przywieść.

Zwrot: »gościńcem iść, chodzić« [szyk zmienny] (2 : 1): A iákie beſpiecżeńſtwo ten w ſwych ſpráwach miewa/ Kto iedno iáko trawy woł ſwiátá vżywa. A káżdego poſtępku rozumem nie rządzi/ Mnima by ſzedł gośćińcem á on bárzo błądzi. RejWiz 11v; CzechEp 98; LatHar 324.
Wyrażenia: »bity gościniec« (1): Wſzákoż ieſzcże/ mimo to/ náiduię ia iednę drogę/ ktora mi ſie widzi być do tey przyſtałośći/ práwym á bitym gośćińcem/ á to tá ieſt/ áby cżłowiek ták z mową/ iáko y s ſpráwámi namniey ſie nie wydwarzał GórnDworz E7.

»błędny gościniec« (1): nie błądźcie á nie vnoście ſie zá rozlicżnemi á zá błędnemi tymi gośćińcy ſwiátá tego RejPos 287.

»prawy, prawdziwy gościniec« [szyk 6 : 4] (9 : 1): LubPs aa6v; GórnDworz E7; RejPos 240v; SKIErowáć ſie nie dáli s práwego gośćyncá/ Prywatá nie miewáła v onych przodkow mieyſcá. MycPrz I A2v; CzechRozm 59; KochPs 34, 164; CzechEp 98; NiemObr 96; LatHar 360.

»tarty gościniec« (1): Ale oto maſz ſwieżą drogę á tárty gośćiniec do niego/ vciec ſie do ſwiętey kroniki iego/ ktora ieſt ſzyroce nápiſaná o ſwiętym Boſtwie iego RejPos 9.

»utorowany gościniec« (2): A ták kto namniey sſtąpi s tey drogi iego/ á s tego iáſnego á vtorowánego iáwnego gośćińcá ſwięthemi ſłowy iego [...] iuż [...] żadnym obycżáiem nie będzye ſie mogł dopytáć do Bogá Oycá RejPos 293, 196v.

Szeregi: »droga a gościniec« [szyk 5 : 4] (9): RejPos 9, 178 [2 r.], 196v, 240v, 293, 293v, 319; RAcż mi Pánie gośćińce twoie pokázáć/ á drog ſwoich rácż mię náucżyć. LatHar 82.

»ścieżka a gościniec« (4): áby nie miał pociechy z niego on ſrogi wilk/ [...] á on okrutny wąż ktory záciera á práwie iáko iádem nápuſzcża onymi rozlicżnemi żądły ſwemi ty ſwięte ſcieſzki á thy gośćińce Páná tego RejPos 318v.

c) Środek, sposób osiągnięcia czegoś (6):

gościniec do czego (5): skąd morzá/ rzeki/ co ſą do bogactw przednié gośćińce/ [...] ieſli nie z źiemie? Oczko 3v; WerGośc kt, 207; LatHar 663; CiekPotr 48.

Tytuł (3): GOŚCINIEC PEWNY: Niepomiernym mocżygębom/ á omierzłym wydmikuflom świátá tego/ do prawdźiwego obacżenia/ á zbytkow ſwych pohámowánia. WerGośc kt, 207, 208 żp.

Zwrot: »gościniec przetrzeć« (1): Starożytni ſzláchcicy Polſzczy, iáko mieſzkáć Tu w tych kráiách poczęli, czyniąc vſtáwicżnie Ręką ſwoią z pogány, gościniec ci proſty Przetárli do wſzyſtkiego CiekPotr 48.
Szereg: »droga i gościniec« (1): z niego drogá y gośćiniec podáie ſię do odpráwienia przyſtoynego rozlicżney Chrześćijáńſkiey powinnośći LatHar 663.
d) Temat (4): Bo Poetowie oni kiedy co piſáli/ Folguiąc ozdobie ſłow z gośćińcá chybiáli. StryjWjaz A3; KochFrag 42.

gościniec czego (1): potrzebá żebym ſię trochę z gośćińcá zácżętey mowy vnioſł WysKaz 14.

Zwrot: »gościniec torować« (4): Ale o Pędźiſkotách doſyć. Przyſtępuymy do Mártáhuzow ſobie gośćiniec toruymy. KlonWor 25.
a. O wodzie: łożysko rzeki, trasa statku itp. (4): Pátrzże że iedná [woda] źimna/ á druga gorąca/ A trzecia iáko ſiárká też bywa śmierdząca. Wſzytko iey to gośćiniec/ co im idzye dzyáła RejWiz 146; KlonFlis F2v.

gościniec do kogo (1): Iechałeś potym źiemią/ tám gdźie Wilná ćicha Górę z wieku ſádzóną/ potaiemnie ſpycha Czyniąc ſobie gośćiniec ćichy do śieſtrzyce KochPam 83.

Wyrażenie: »gościniec wodny« (1): Niechay nas przytknie Boreas cnotliwy Do znáiomego lądu przez ten krzywy Gośćiniec wodny KlonFlis H4.
3. Prezent przywieziony z podróży (1): Ták ſię sſtaw oycu y máćierzy ſtárey/ Weſoło/ ſzátno/ y ſzumno bez miáry. Odday rodźicom gośćiniec nieboże/ Iáki być może. KlonFlis H4v.

Synonimy: 1. gospoda, »gościnny dom«, karczma, legier, stanie, »szynkowny dom«; 2. droga.

MM