[zaloguj się]
[pdf]

KARCZMA (166) sb f

karczma (164), karzczma (1), kaczma (1); kaczma CzahTr; karczma : karzczma RejZwierc (2 :1).

karczm-, karczem; kårczm; końcowe a jasne.

Fleksja
sg pl
N karczma karczmy
G karczmy karczem, kårczm
D karczmie
A karczmę karczmy
L karczmie karczmach, karczmiéch
inne pl N a. A - karczmy

sg N karczma (28). ◊ G karczmy (26). ◊ D karczmie (1). ◊ A karczmę (12) [w tym: -e (1)]. ◊ L karczmie (60). ◊ pl N karczmy (6). ◊ G karczem (5), kårczm (1); karczem: kårczm SarnStat (3 : 1). ◊ A karczmy (1). ◊ N a. A karczmy (1). ◊ L karczmach (21), karczmiéch (4); -éch WyprPl; -ach : -éch SarnStat (6 : 3); ~ -ach (15) ModrzBaz (3), MWilkHist, CzechEp, GórnRozm, GostGosp (2), SarnStat (6), SkarKaz; -åch (4) GliczKsiąż, RejZwierz, BielKron, PudłFr; -(a)ch (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII w.

1. Miejsce wyszynku alkoholu i spotkań okolicznej ludności, przede wszystkim chłopów, także gospoda, dom zajezdny; taberna Murm, Mymer1, Mącz, Calep; caupona (a. copona) Mącz, Calep, Cn; diversorium Murm, Mącz; meritorium BartBydg, Cn; taberna meritoria Mącz, Cn; hospitium, pandocheum, popina (sellariola), stabulum, vinaria taberna Mącz; copo Calep; cauponula, synoecium, tabernula Cn (163): Murm 137; Mymer1 13; BartBydg 89b; ZapWar 1533 nr 2407; ComCrac 20v; Item zeſnal ze do Giſzdebna do karczmi przed Cleczewem mylią prziachal LibMal 1543/67, 1543/67, 1544/87, 1546/111v, 1547/126 [2 r.], 1548/143, 1550/156v; Bo ſię dzys oſwieczy kazdy By też lezał wkarczmie zawzdy. RejKup m3v, m4v, n6v, x2; Bo i w karmiecz [!] to więcz biwa Iſz ſie chlop krolem naziwa RejRozm 395; BielKom D2v; yákoby náuk ſwych nye byli pilni/ yedno po kárcżmach dom od domu ſſukáiąc GliczKsiąż G6v; RejWiz 98v; RejFig Bb5; RejZwierz 117v; Iednák ty tego w kárczmie przed náſzymi Láchy niemoẃ. OrzRozm L; Mącz 42c, 64d, 78b, 301a, 312b (9); GórnDworz P4; HistRzym 114v; Przyiedzye też záſię pan Zięć do páná Szwagrá/ álić konie w kárzcżmie y s páchołki/ przywitáią go wżdy RejZwierc 31, 111, 236v; Ktorego błędu nie ieſt też wolna Wielkonocna oná pioſnká/ ktorą chłopſtwo obżárſzy ſie w kárcżmie/ tákże żacy y báby cáłymi gębámi ſpiewáią CzechRozm 157v; ModrzBaz 36v [2 r.]; Iſz iako Opatrzny Kaſper i Iakub braćia rodzeni zoſtawili Brata mlodſzego na imię Bartoſza [...] na karczmie ZapKościer 1582/3v, 1582/26v, 1587/69v [3 r.], 1589/89v; A gdy Chryſtus vſłyſzał zgiełk á grzmot chłopſtwá z włocżniámi/ z kiymi ku kárczmie idąc/ wyźrzał z kárcżmy oknem z prędká WerGośc 219; PudłFr 34; Calep 258a; Kłody w ktorych dawáią piwá ná kárcżmę/ tego pilnie ſtrzedz/ áby ich nie zákwáſzono w kárcżmách GostGosp 134, 30, 32,136; A ize karczm obroná Stárośćiému vrzędowi nalezy. SarnStat 510, 215, 510, 622 [4 r.], 623, 644 (14); SkarKaz 384a; Zem nie ná burku w kácżmie ni w kárty vtráćił/ Anim ſię też z podwiką iáko żyw nie bráćił. CzahTr C3; A gdy go iuż doleie/ z kárcżmy go wywabi KlonWor 26.

W połączeniu z nazwą [karczma + nazwa (3), nazwa + karczma (2)] (5): Głowá kárcżmá. KlonFlis Hv marg; Wnetże nádiedźie y kárcżmę cżerwoną/ Kto ma twarz ſłoną. KlonFlis Hv, H, Hv [2 r.].

W połączeniu z nazwiskiem [zawsze L + u + G sb; zawsze karczma + nazwisko] (4): ZapWar 1533 nr 2407; Thrzoſz pyenyedzi bill vkradl zwoza wnoczi na noczlyegv wkarczmye v Maſura wewſzi nyedalyeko glogowcza. LibMal 1548/140, 1548/139, 145v.

W porównaniach (4): Bo iuż więc tám ſzynkuie by w kárcżmie co żywo. RejWiz 172v, 129; RejPos 24; Krzycżą/ ludzie wołáią/ iák w kárcżmie v Gburow. StryjWjaz B4v.

W połączeniach szeregowych (11): Pomśćim ſie tego w Klaſztorzech/ w kárcżmách/ w ſzpitalách/ we dworzech. MWilkHist E4, E4; SarnStat 246, 267 [2 r.], 293, 509, 705, 1235; Abowiem procż włok ſą pożytki [...] z młynow/ z kárcżem/ z cżyńſzow mieyſckich GrabPospR L3v, L4v.

Przysłowie: A wedle przyſlowya náſſego polſkyego/ podle koſćyołá kárczmę buduye. KromRozm III A6v.
Zwroty: »w karczmie by(wa)ć« [szyk zmienny] (5): MiechGlab *5; tam wti karczmie bil Mądro mieſczanin Skaſzimirza LibMal 1543/67; BielKron 201; SZláchćicy w kárczmách nie máią bywáć SarnStat 622 [idem] 1173.

»do karczmy, ku karczmie, z karczmy iść (a. wyniść, a. chodzić)« [szyk zmienny] (3 : 1 : 1): GroicPorz h2; Ia idę s kárcżmy łotrzy ieſzcże w drugiey pili RejFig Ee3v; WerGośc 219; WujNT Act 28/15; Wſtawſzy idźie do Kárcżmy/ ieſli ma co groſzy. KlonWor 34.

»w, na karczmie mieszkać (a. zmieszkać)« (1 : 1): na karczmye v pana Goryenſkyego myal wolya ſznya myąſzkacz LibMal 1548/139; A w kárcżmách niechby tylko gośćiom á przychodniom wolno było do cżáſu zmieſzkáć [In tabernis ... liceat vivere]. ModrzBaz 36v.

»w karczmie pić, pijący« [szyk zmienny] (3 : 3): ZapWar 1521 nr 2262; LibMal 1548/145v; HistHel C; Aby nie pił w kárcżmie/ áżby záśiał/ y ſtátki miał potrzebne do roboty. GostGosp 166; SarnStat 622, 1173.

»przyjechać (a. wjechać, a. zjeżdżać) do karczmy« = divertere in tabernam Mącz [szyk zmienny] (4): LibMal 1543/67 [2 r.]; Mącz 487d; Dionysia – Kiermaſz, mieſopuſtij gdi ſzie ono popij na iedne niſzą ziezdzaią, ij do iedneij karczmij, z ſwimij kucharkamij ij bękarcietij. Calep 326b.

»siedzieć (a. (za)siadać, a. zasieść, a. dosiedzieć), siedzący, siadanie w karczmie« [szyk zmienny] (10 : 2 : 1): ZapWar 1521 nr 2262; RejRozpr E4; RejKup bb6v; Twoiá to rzecz podobno z Koflem w Kárczmie ſiedźieć Prot C3v; RejPos 306v; Strum L4; ModrzBaz 31v; SkarŻyw [237]; á oni w kárcżmie iuż byli záśiedli ſobie dobrze w rząd. WerGośc 219; GórnRozm C2; SarnStat 622, 1173; KlonFlis H.

»jako na karczmie siedzieć« (1): IEden pan wielomożny niedawno powiedźiał/ W Polſcze ſláchćic iáko by też ná kárczmie ſiedźiał. KochFr 33.

»w karczmiech stawać« (1): Nie w kárczmiéch dla noclegu/ ále w ſzkołách ſtaway. WyprPl C2v.

»(w)stąpić do karczmy« (4): będźie ſye fráſował że nie dobré Zbożé/ wſtąpi do Kárczmy/ vſkarża ſye przed chłopy Strum L4v; Stąpił we wśi do kárczmy/ áby ſię ochłodźił. KochFr 134; SarnStat 622, 1173.

Wyrażenia: »karczma piwna« (1): Kárcżmy winne y piwne [tabernae vinariae et cervisiariae]/ ábo wygłádzone/ ábo Mieſzcżánom zápowiedźiáne być máią. ModrzBaz 36v.

»karczma winna« = taberna vinaria Mącz, Modrz [szyk 1 : 1] (2): Taberna vinaria, Winna kárcżmá. Mącz 498a; ModrzBaz 36v.

Szeregi: »nie w karczmie ani na bruku« (1): KRótko mówiąc/ nie w kárczmie/ áni téż ná bruku/ (Może to być beſpiecznie nápiſano w druku) PudłFr 45.

»karczma i dom« (szyk 1 : 1] (2): ZapWar 1533 nr 2407; w niektórych Stároſtwách przypędzáią poddáné náſzé Duchowné y świetckié ku brániu w domy y w kárczmy [in domos et tabernas JanStat 1047] piw z miáſteczek náſzych SarnStat 929.

»gospoda, (i) karczma« [szyk 3 : 2] (5): Mącz 411c; Calep 174b, 1043a; Gwałt w Kárczmách, goſpodách. SarnStat 626, 293. [Ponadto przy innych szeregach 3 r.].

»gościniec (a. gościnny dom), (i, a, abo) karczma« [szyk 6 : 2] (8): tedy noci przed tim bywaią w onych karcżmach abo goſcincach ſtrachy á kołatanie Garczow MiechGlab *5; Taberna, Kramnicá/ taſz/ wſzeláka zwłaſzczá yátá álbo namiot z ſtárćic z deſzczk á z dilów vczyniona w którey co przedáyą miáſto kárczmy á gośćinengo [!] domu bywa brána. Mącz 437c, 159a, 218a, 275b, 487d [2 r.]; SkarŻyw [237]. [Ponadto przy innym szeregu 1 r.].

»karczma, (albo, i) młyn« = taberna et molendinum JanStat [szyk 4 : 3] (7): We młynie y w kárczmie niema nikt dáć wwiązánia/ wyiąwſzy żeby niemiał gdzye indzye. UstPraw C4; SarnStat 683 [3 r.], 705 [3 r.].

»w karczmach i na targach« (1): áby ludźie źli/ łákomi/ zuchwáli/ nie bywáli w gromádźie/ ták w kośćielech/ iáko w kárcżmách y ná targách GostGosp 146.

»po ulicach i karczmach« (1): Bo ieſliby to prawdá byłá/ iż ſię wżdy vrodźił/ iáko ná káżdy rok w kośćiele krzycżą: tákże po vlicách y kárcżmách wołáią CzechEp 147.

»wieś i karczma« (1): Zywnośći we wśiách y kárczmách nie ma nikt gwałtem bráć. SarnStat 509.

Przen: Piekło (2):
Wyrażenia: »karczma piekielna« (1): A kárcżmarz ieſtći dyabeł/ ktory tákowe wſzytki ktorzy ták mrą/ bierze do kárcżmy piekielney ná wiecżne potępienie. HistRzym 115.

»karczma smrodliwa« (1): Ieſzcże náoſthátek poſtáwiſz káżdego w oney kárcżmie ſmrodliwey á w oney márney goſpodzye onego wiecżnego zátrácenia iego. RejPos 173v.

Szeregi »karczma a gospoda« (1): RejPos 173v cf »karczma smrodliwa«.
2. Zestawienia w funkcji n-loc: miejscowości (3):
»Alzackie Karczmy« = Elsasszabern [kalka nazwy niemieckiej], dzis. Saverne (1): Taberna item, vel tres tabernae civitas Germaniae sedes Episcopi Argentinensis ab Argenterato per tria miliaria distans, Po niemiecku Elſas zabern yákoby Alſáckie kárczmy. Mącz 437d.

»Hrozona Karczma« (2): Hrozona karczma po polgroſkv y ſtho tholp ſſoly MetrKor 57/118v, 59/279.

Synonimy: 1. gospoda, gościniec, »gościnny dom«, »szynkowny dom«.

RS