[zaloguj się]
[pdf]

HERB (268) sb m

e jasne.

Fleksja
sg pl
N herb herby
G herbu herbów
D herb(o)m
A herb herby
I herbem herby, herbami
L herbie herbiéch, herbåch

sg N herb (22). ◊ G herbu (50). ◊ A herb (67). ◊ I herbem (10); -em (2), -(e)m (8). ◊ L herbie (9). ◊ pl N herby (21). ◊ G herbów (31); -ów (3), -(o)w (28). ◊ D herb(o)m (2). ◊ A herby (32). ◊ I herby (11), herbami (3); -y : -ami ModrzBaz (1 : 3). ◊ L herbiéch (9) RejWiz (2), RejZwierz, OrzRozm (2), ModrzBaz (2), SarnStat (2), herbåch (1) GórnRozm; -éch (2), -(e)ch (7).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI ‒ XVIII w.

Godło, znak wyróżniający stan szlachecki, organizację państwową, region, urząd; insigne Calag, Calep, Cn; aposphragisma, imago, linea, scutum, sigillum, signum, stemma(ta), supparum, symbolum Cn (268):
a. Godło rodowe, oznaka szlachectwa odróżniająca jeden ród szlachecki od drugiego; także ród szlachecki; też wizerunek herbu (225): LibMal 1549/149v; RejKup r8v; GliczKsiąż Av [4 r.], B4v, K2; przeſto ſie teſz naprzod s Herbow wylitzáią/ niſſli w Kánonią/ w proboſtwo/ álbo w Biſkupſtwo poſseſsyą wezmą. KrowObr 124v, ktv, A; Drudzy ſie chłubyą herby/ narody ſtáremi RejWiz 97, A2 [3 r.], 3v, 22, 97v, 98v (13); RejFig Cc3 [2 r.], Ddv; RejZwierz 68 [2 r.], 93, 112; Nie więcey w Herbie ieſt bes ſkutku zacnośći/ iáko liſt w wieſze álbo w wieńcu zacnośći bes piwá álbo bes winá. OrzRozm Q, Q [3 r.]; Stąd Ceſarz włożył nań krolewſką koronę/ á Biſkupowi ſwemu kazał pomázáć/ y herby ludziom rycerſkiego ſtanu rozmáithe rozdał BielKron 325, 21, 321, 348v, 351v, 373 (14); LeovPrzep D2v; Sigilla annulo imprimere, Signetem herby wybić. Mącz 392a, 122b, 223b; RejAp 194v; RejPos Ooo6 [2 r.]; Nie tho ſláchectwo czo herbow náwieſza/ Ieſli czo w cnocie nietrefnie pomieſza. RejZwierc 219v, [282], 52v, 103v, 120, 210v (18); StryjWjaz Av; A iák żywo w tym mieſcie ták ſie mężni rodzą/ Poznay y ſam widząc to z iákim Herbem chodzą. PaprPan G, ktv, A2v, Gv, M3v, S4v, V [2 r.]; Ieſt też kto ſię rodzáiowi ſwemu wielce dźiwuie/ Herbámi [stemmata] ſie popiſuie/ á długi przyiaćioł porząd wylicża. ModrzBaz 56, 42 [3 r.], 57, 60v, 119 (9); ModrzBazStryj ¶2v; SkarJedn ktv; A tu ſię káżdy po Herbie może domácáć ſnádnie przodkow ſwoich. StryjKron 542, 76, 220, 365; KochFr 84; WisznTr 2 [2 r.]; PudłFr 33; y przetoż iáko baczyſz/ śiłá fámiley [!] iednego Herbu vżywáią GórnRozm B2, B2 [3 r.]; PaprUp I4; KołakSzczęśl Av [2 r.]; WysKaz 40; SarnStat 985, 988 [2 r.], 990 marg, 998, 1308; KmitaSpit ktv; CiekPotr 27; CzahTr ktv; PaxLiz ktv; A wſzákżebym ia nie rad w herbie miał Cygáná Choćby też nád tą Rotą wierzchniego Hetmáná KlonWor 8; Ná Herb Iego M. Páná Iákubá Leśniowſkiego SzarzRyt ktv, B4v, C4, D3v [2 r.].

W połączeniu z nazwą herbu [w tym: herb Pogonią zową 1 r.; herb + nazwa (44), nazwa + herb (9)] (53): GliczKsiąż Av; Hábdánk herb. BielKron L1114v, 321, 324 [2 r.], 351v, 352 [2 r.]; Na zacnoſc Oxey Herbu. RejPos 358; Ná Lodzią Herb ſtárádawny w Polſczże RejZwierc Av, [282], 120, 183 [2 r.], 210v [2 r.], Aaa; BiałKaz Nv; PaprPan V; StryjKron 220 [2 r.]; Ná Herb Połkozá/ alias Ośla głowá. SzarzRyt D3v, D3v. Cf G sg w funkcji przydawki; Wyrażenie przyimkowe.

W połączeniach szeregowych (5): Mącz 414b; Ale oto maſz ich groby/ ich herby/ ſławne dzielnośći ich/ á roſtropne ſpráwy ich RejZwierc 161, 161v; ModrzBaz 19, 135v.

G sg w funkcji przydawki wyodrębniającej [zawsze z nazwą herbu] (8): ſláchćić herbu Lágodá BielKron 375v; RejZwierc 273v, 274; StryjKron 437, 572, 632; Acz ſnadz był prżed tym ieſcze on ſlawny/ y zaczny Dunin/ herbu Lábęć GórnRozm L4; SarnStat 990.

W charakterystycznych połączeniach: herbu się dzierżeć, używać (4); do herbu przyjmować; z herbu być (4); herb dostać; w herb wziąć; za herb (na-, roz)da(wa)ć (11), darować, mieć (9), nosić (8), trzymać; z herbem chodzić (2); w herbie mieć; herbow poślachciać; herby się chlubić; na herb (17).

Przysłowie: Y Wilkby ták był ſláchćic by mu herby dano RejWiz 100v, 100v marg, Dd4.
Wyrażenia: »herb ojcowski« (1): A żeby nie przeſtawáli ná Herbiech Oycowſkich/ pomniąc ná ono co był Vlyſſes Aiáxowi chlubliwemu ná ſądźie powiedźiał OrzRozm Qv.

»herb szlachty, szlachecki, szlachectwa, domu (szlacheckiego, starożytnego)« [szyk 6 : 1] (2 : 1 : 1 : 3): Imagines, Sliachectwo też herby domów Sliácheckich. Mącz 165c, 144b; ModrzBaz 61, 119; KochPieś 34; Nád to My Alexánder [...] wybiéramy ná Herby [ad arma et Clenodia JanStat 748] Szláchty Polſkiéy Ziem Litewſkich náſzych Szláchtę niżéy nápiſáną SarnStat 990, 990.

Szeregi: »dom, (a, abo, i) herb« [szyk 3 : 1] (4): Ius annulorum donare, W herb á w dóm ſwóy kogo wzyąć/ to yeſt sláchćicem vczynić. Mącz 179a; ModrzBaz 42v, 43; WerKaz 288.

»herb, (i) familija« [szyk 1 : 1] (2): Dom/ Herby/ Fámilia zginąć á zeyść muśi WerKaz 288; tedy ſię potykáli nie rotámi/ iáko teraz/ bo w tęn czas rotmiſtrzow nie było/ ale po fámiliách y Herbach GórnRozm B2.

»herb i klenot« (3): RejZwierz 79v; StryjKron 542; Ná Herb y Kleynot ſtárodawny Iáſnie Wielmożnego Pána/ P. Stániſła wá [!] Száfráńcá z Pieſkowey Skáły/ Woiewody Sędomierſkiego. BielSen 2. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»krewność i herb« (1): Cześć páńſka powſzechny ieſt obrok, bez krewności Y herbu może záżyć kto tego dźiedzictwá. CiekPotr 38. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»(a nie) (stan) rod albo (ani) herb« (3): dźielność godnego w Rzeczypoſpolitey Człowieká cżyni/ á nie rod/ áni okopćiáłe náſze Herby. OrzRozm P3, P3; OrzQuin P3.

»szlachectwo z herby« (1): O nędzna márna Mucho ocż ſie więc nádymaſz/ Kiedy ſwoie ſláchectwo y z herby wſpominaſz. RejWiz 98v.

»(ani) herby a (i, ani) tytuły« [szyk 2 : 1] (3): A wierz mi iż to będzie ſyn zacnego domu/ nie trzebá mu ſie będzie áni herby/ áni inemi tytuły zdobić RejZwierc 141v, 141v, 220.

»herb i zawołanie« (1): Których to Herbów y záwołánia [armis JanStat 749] przerzeczona Szláchtá Pánowie y Boiárowie Ziem Litewſkich [...] będą vżywać SarnStat 991.

Wyrażenie przyimkowe: »z herbu« [w połączeniuz nazwą herbu (20)] (21): Iákubowſki z Herbu Roźa y Imbráim Ciulicki zábići. StryjKron 532 marg, 280, 355, 385 [2 r.], 437, 667 (17).
~ Wyrażenie: »z herbu idący« (1): SkarŻyw 491 cf »z herbu i pokolenia«.
Szeregi: »z domu a (i) z herbu« (2): Przytimże koſciele vſtawił Biſkupem [...] Andrzeia Warzyło, polaka rodu rycirſkiego z domu á z Herbu Iaſtrzębow MiechGlab [88]; SarnStat 1048.

»z herbu i z familijej« (1): DORſprungus Iulianus też Palemonow Towárzyſz Patricius álbo Oyczyc z Xiążąt Rzymſkich z Herbu y z Familiey Centauruſſow álbo Kitauruſſow y z Rożey StryjKron 81.

»z herbu i pokolenia« (1): Ták mu [Aaronowi] doſkonále ten grzech/ [...] odpuſzcżony był: iſz go Pan Bog [...] naywyſzſzym kápłanem Moyżeſzowi vcżynić [...] kazał: y rodzáiowi/ y ſynom z iego krwi idącym/ dał ten wielki vrząd wiecznie: áby nikt iny nań wniść [...] niemogł/ iedno z Herbu (iáko mowiem) y pokolenia iego/ idący. SkarŻyw 491. ~

W przen (13): RejWiz 167 [2 r.]; Bo Herb do złych zwycżáiow/ ná gárncu pokrywká/ W ktorych miáſto Száłwiey/ wre cżáſem Pokrzywká. RejFig Cc3; RejPos 267, Ooo4v; Toć ſą herby/ toć ieſt ſławá káżdego/ żiwot poććiwy RejZwierc 161, 104v; ModrzBaz 51v; OrzJan 98.
Szeregi: »herb i chorągiew« [szyk 1 : 1] (2): ktory ięzyk wysłowić może przyſtoynie chorągiew y herb wiecżnego Ceſarzá náſzego Chryſtuſa? SkarŻyw 399; SkarKaz 5b.

»dom i herb« (1): Nie ze krwie/ nie z ćiáłá/ nie z woley męzkiey rodzay náſz mieymy: ále ſię w inſzy rodzay do innego domu y herbu przenośmy. SkarKaz 489a.

»herb albo piątno« (1): Nam chrześćiánom w tym krzyżu poćiechá y chełpá ma być záwżdy: tym herbem álbo piątnem pieczętować ſye mamy BiałKat 246.

Przen: Koń (w nawiązaniu do herbu Stary Koń) (2): Bo ſąſiedzi w koło nas nie pieſzo wędruią/ Ná tym herbie [tj. na koniu] nas drapią y cżęſto woiuią. RejZwierc 183, 183.
b. O godłach monarchów państw, krajów, ziem, miast; insignia imperii Cn (34): WyprKr 46, 51v, 101v; Szedł tedy Mauryc ſam / przed ktorym nieśiono dzieſięć chorągwi tákże wiele Herbow kráin BielKron 232v; Herby Polſkie á Eyſtetſkie. BielKron 282, 339v, 425 [5 r.], 425v (13); BielSpr 12; PaprPan Ddv; StryjKron 120, 662; A poſtaw rowno zſoba Herb Krolewſki iaki PaprUp Av; SarnStat 863, 1063 [2 r.], 1193 [2 r.].

W połączeniu z nazwą herbu (3): BielKron 403v; O Herbic [!] Orle. SarnStat 1063 marg [idem] 1193 marg.

W charakterystycznych połączeniach: herb cesarski, florentyński, krolewski (5), Niedźwiedź, polski, rakuski, wołoski, ziemski (2).

Szeregi: »insygnia to jest herby« (1): y bez pompy [papieża Pawła IV] pochowáli/ potym ſie rzućili ná iego Inſygnia/ to ieſt Herby/ [...] áby żadney pámiąthki po nim niebyło BielKron 238v.

»herb, (a) klenot« (2): Iż orzeł ieſth właſnye przywłaſzcżon zá Herb á zá Klenot Krolom/ Kſiążętom/ á przełożonym ſwiátá tego. RejPos A2; WysKaz 45.

»herb (z tarczą) albo szczyt« [szyk 1 : 1] (2): á dawſzy [Oleg] przymierze Ceſárzowi Greckiemu/ [...] zoſtáwił tam [...] Scit ſwoy álbo Herb z Tarczą ná pámiątkę potomną. StryjKron 120, 120.

c. Ogólnie: godło, odznaka (9): RejKup 13; (marg) Márynarz. (–) Drugi okręt po morzu po ſzalonym puśćił/ Szyrokie z herby żagle po máſzciech roſpuśćił. RejWiz 12; Tridens, Neptuni sceptrum, et quicquid habet tres dentes, Herb Neptunuſów/ y co tákowego o trzech końcách á ſzpicách. Mącz 82a, 434c; SkarJedn 262; Calag 556a; Calep 543a; WujNT Act 28/11; SkarKaz 611a.

Synonimy: a. dom, familija, insygnia, klenot, szlachectwo, tytuł, zawołanie; b. klenot, szczyt.

KN