Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: HORCZYCA

Następne hasło: [HORDOWIT] »

HORDA (116) sb f

horda (88), orda (27); horda MiechGlab (23), MurzNT (2), Leop (2), GrzegRóżn, GórnDworz, RejZwierc, StryjWjaz, SkarŻyw, KochTr, StryjKron (31), KochSz, ReszPrz, BielSjem, KochPieś, KochAp, WujNT, GrabPospR (3); orda OrzList, OrzQuin (2), Prot (2), PowodPr; horda : orda LibLeg (2 : 1), KrowObr (2 : 18), BielKron (11 : 1), KołakCath (1 : 1).

o oraz a jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	horda	hordy
G	hordy	h(o)rd
D	hordzie	hord(a)m
A	hordę	hordy
I	hordą	hordami
L	hordzie	hordåch

sg N horda (26). ◊ G hordy (29). ◊ D hordzie (2). ◊ A hordę (7). ◊ I hordą (20). ◊ L hordzie (3). ◊ pl N hordy (7). ◊ G h(o)rd (6). ◊ D hord(a)m (1). ◊ A hordy (6). ◊ I hordami (5). ◊ L hordåch (3); -åch (1) KochTr; -åch : -ach StryjKron (1 : 1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVII i XIX w.

Znaczenia

1. Organizacja społeczna ludów prymitywnych prowadzących koczowniczy tryb życia (83)
- a. Plemię lub szczep Tatarów, ludność państwa (chanatu) pozostająca pod panowaniem księcia (chana); także na oznaczenie terytorium: tatarski obóz wojskowy, kwatera chana; siedziba ludności należącej do chanatu; tatarskie wojsko, hufce (77)
2. wojsk. Jednostka taktyczna; oddział wojska w szyku bojowym; zastęp, rota, kohorta (33)
- Przen: Tłum, gromada, zgraja (pogardliwie, najczęściej w pismach polemicznych religijnych) (28)

1. Organizacja społeczna ludów prymitywnych prowadzących koczowniczy tryb życia (83): [Wapowski pisał, iż Lech i Czech] nie z Dalmáciey álbo Kárwáciey thu przyſzli w kráiny Niemieckie/ [...] ále z Ruſkich kráin/ kthorzy ná ten cżás ſzeroce obywáli w wielkich polách miedzy rzekámi/ Wohlą á Dnieprem/ [...] w przyległośćiách z Moſkwą á żyli obycżáiem pogáńſkim ná ten cżás iáko dziś Tátárowie/ mieli ſwe ordy oſobne y ſprawce. BielKron 336, 336 [3 r.].

W połączeniu z przymiotnikiem oznaczającym przynależność szczepową [horda + przymiotnik (2)] (2): Drugie hordy Słowiáńſkie obroćiły ſie ku záchodu Słońcá w Niemieckie kráiny BielKron 336; RejZwierc 185v.

a. Plemię lub szczep Tatarów, ludność państwa (chanatu) pozostająca pod panowaniem księcia (chana); także na oznaczenie terytorium: tatarski obóz wojskowy, kwatera chana; siedziba ludności należącej do chanatu; tatarskie wojsko, hufce; coetus a. civitas a. res publica a. provincia Tartarorum Cn (77): [Kajdan hetman] zburzywſzy ziemie/ Boſznę/ Serwią y Bulgarią, zoſtał ſie v Dunaia ażeby horda Czarzowa nadeſzła. MiechGlab 17; Ieſt piąta Horda ktorą Kozaki zową ale ta Cżarza niema. MiechGlab 28; Woyſko wielkie Tatarſkie, z wiela hord zebrane MiechGlab 32, 6, 28 [2 r.], 74, 75; O Kxyandza Bielſkiego bandzieſſ sią dowyadowal czo tham v Ceſzarza spravoval, a kthorem vmyſlem y zyakiem dopusczenyem Ceſarſkim do Hordy yeſdzil. LibLeg 7/36; w Tátárſkich Kráinach Krolow wiele możnych/ álbo Carzow/ ktorzy wſzyſcy wielkiego Chamá ſą poſłuſzni: Są thák możni/ iż káżdy s nich może mieć hordy ſwoiey ſto tyſiąc. BielKron 439, 439 [2 r.]; GórnDworz Pv; KochTr 23; Hordę iednę do Litwy Witołd przyprowádził StryjKron 507; Ale niz ſię náſzy ná Tátáry zgotowáli/ oni z wielkim plonem do Hordy vſzli. StryjKron 617, 370, 507 [2 r.], 617, 677, 682 (13); KochPieś 37; KochAp 5; Náten cżás ći dwá bráćia Tátárow gromili/ Ze żádnego do Ordy żywo nie puśćili. KołakCath A4, A4v.

W połączeniu z przymiotnikiem określającym siedzibę hordy lub jej przynależność szczepową a. plemienną, także nazwę chanatu [horda + przymiotnik (14), przymiotnik + horda (14)] (28): Horda Zawolſka MiechGlab **; Nohayſka horda. MiechGlab **3v, 23, 28, 64, 74 [2 r.], 75 [3 r.]; Hordá Kázáńſka thá ieſt nabliſzſza Moſkwy BielKron 439v, 439, 439v; [Włodzimierz] Połowcow/ pogánow kilo kroć poráźił/ y Genuenſow Włochow/ ktorzy wten czás w Taurice gdzie dźiś Prekopſka hordá pánowáli StryjKron 210; a Wnuk Battego [...] w Zawolſkiey/ w Prekopſkiey y Krymſkiey Hordzie pánował. StryjKron 416, 61, 91, 105, 269, 507 (15).

Wyrażenia: »tatarska, Tatarow horda« [szyk 15 : 3] (11 : 7): MiechGlab *8v, 28, 32, 74 [2 r.], 75; Czar Tureczky poſlal Czavſza do Czarza Thatarſkyego y do wſzitkych hord Tatarſkych. LibLeg 11/184; BielKron 439v; OrzQuin R2v; Prot Cv; StryjWjaz Av; cáłą Hordę Tátárow Witołd do Litwy w ten czás przygnał StryjKron 507, 416, 507; GrabPospR K4, N2, N3; PowodPr 8.

»wiel(i)ka horda« (3): [Tatarzy] złącżyli ſie z wielką hordą Czarza ich Batego ktory iuż był do Węgier pociągnął. MiechGlab 14, 28; Wyelykyey Ordi wyelkiego Czarza Sahibkyereya ſlowo. poczynamy ymyeniem wielkie^go boga LibLeg 10/95.

Szeregi: »horda albo księstwo« (1): Gdy ſie potym rozmnożył [król Unchan]/ wyrodźili ſie ná rozmáity narod/ ktore zwano Mongale/ rozdźielili ſie ná ſiedḿ hord álbo Kſięſtwá. Pierwſzą zwano Tátárſką/ od rzeki Tatar. BielKron 438v.

»horda, to jest uf« (1): CZtirzy ſą Hordy, to ieſt, vphi Tatarow [Hordae Thatarorum] á tyloż też maią Hethmanow ktore Czarzami zową. MiechGlab 28.

2. wojsk. Jednostka taktyczna; oddział wojska w szyku bojowym; zastęp, rota, kohorta; cohors PolAnt, Cn; cuneus Vulg; agmen Cn (33): Tedy żołnierze ſtarościni/ wźiąwſzy Ieſuſa na Rathuſz/ zgromadźili do niego wſzyſtkę (marg) hordę (–) rotę MurzNT Matth 27/27; Thedy rzekł do niego Dawid: Możeſz mie przywieść ku tey Hordzie? Leop 1.Reg 30/15, 1.Reg 30/16.

Wyrażenie: »niewieścia horda« = wojsko uformowane z niewiast (1): ABy náſzy mężowie nie chodzili z kordy/ Vćiekáć ſie w krzywdách ſwych do Niewieśćiey hordy. Bo ći náſzy mężowie ten obyczáy máią/ Iż ſwe miecże y zbroie ná śię obracáią. BielSjem 22.

W przen (o szachach) (1): Więc go [rycerz] przy deſce/ by nie cżułá hordá/ Cicho poſádzi: á ten záś do kordá. KochSz B4.

Przen: Tłum, gromada, zgraja (pogardliwie, najczęściej w pismach polemicznych religijnych); agmen, caterva, famulatio, grex, pompa, stipatio, turba Cn (28): Abowiem [...] ſtrocha dobrych muśięm do nieba iść/ nie zwielką hordą MurzNT 28v.

horda kogo (3): KrowObr 6; Wyſłuchał go Pan Bog: ſzedł iuſz ná on cżás y mieyſce dyſputácyey náznácżone Arryuſz/ z wielką y pyſzną hordą dworzan/ ſwych náśládownikow SkarŻyw 390. Cf »orda mędrkow«.

Wyrażenia: »orda mędrkow« (1): Lęcz [!] oná niewidoma y zdrádna Bogini [Fortuna]/ Ktora więc złemu dobrze/ zle dobremu czyni. Iákieś ná mię Stoiki ćicho nápráwiáłá/ Máluczko mię tá ordá mędrkow nie zábiłá. Prot A3v.

»orda papieżowa, księżej papieskiej, papieża rzymskiego« [szyk 3 : 3] (3 : 2 : 1): ktorzy w páńſtwách/ w obżerſtwách/ w cudzołoſtwách/ y w gámráctwách leżą/ iáko ieſt wſzyſthka ordá kxiężey Papieſkiey. KrowObr 186v; Papieżowá Ordá ktora ieſt. KrowObr Tt2v, 36, 37, 227, 235v.

Szeregi: »żadne hordy ani poczty« (1): co nas Heretykowie Papieżnikámi zowią: ktorych znákow żadne nigdy heretyckie zgromádzenie nie znáło: żadne ich hordy/ áni pocżty/ áni miáły áni mieć mogły/ áni mieć będą/ áni mieć mogą. ReszPrz 14.

»[ktoś = przywódca] z(e) (jego, swą, swoją) ordą; [ktoś] i orda jego« (13; 4): owſzem Pa[p]ieſz z Biſkupy/ y ze wſzyſtką ordą ſwoią/ ieſth pierwſzego kośćiołá Rzymſkiego/ Apoſtolſkiego Apoſtátą. KrowObr A3v, B4, C4v, 181v, 187, 238v (13); OrzList d2v; GrzegRóżn K3v; OrzQuin Aa2v; WujNT 859.

Synonimy: 1. a. księstwo, uf; 2. horsza, hufiec, poczet, rota, wojsko, zastęp.