[zaloguj się]
[pdf]

JELITO (178) sb n

jelito (177), lelito (1); jelito : lelito FalZioł (112 : 1).

e oraz o jasne.

Fleksja
sg pl
N jelito jelita, jelitowie
G jelita jelit, jelitów
D jelitóm, jelitam
A jelito jelita
I jelity
L jelicie jelitåch, jelici(e)ch

sg N jelito (37). ◊ G jelita (14). ◊ A jelito (13). ◊ L jelicie (1). ◊ pl N jelita (11), jelitowie (3) [tylko w znacz. 5] BielKron (2), SarnStat. ◊ G jelit (30), jelitów (1) [tylko w znacz. 5] SarnStat. ◊ D jelitóm (3) SienLek (2), Oczko, jelitam (1) FalZioł. ◊ A jelita (24). ◊ I jelity (2). ◊ L jelitåch (37), jelici(e)ch (1); -(a)ch : -(e)ch FalZioł (31 : 1); -åch (3), -ach (1) -(a)ch (33); -åch Murm, SienLek', -åch : -ach Oczko (1 : 1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. anat. Przewód błoniasty u ssaków i ryb sięgający od żołądka do odbytu, ułożony w jamie brzusznej; poszczególne jego odcinki mają swoje osobne nazwy; intestinum Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Cn; hilla Mącz (159): Murm 55; Mymer1 22v; BartBydg 76; Theż wino w ktorym by były warzone ty iagody/ ielita cżyſci. FalZioł I 85b; ieſth riba wielka/ na dwanaſcie łokci: iż iey maią doſyć cżterzy konie ciągnąć/ ielito iedno ma FalZioł IV 35a; O Chrobakoch y o gliſtach w ielitach. FalZioł V 37v, I 96a, 109d, 128c (37); wyciągać wilgotnoſć wodną z ielit pod żołądkiem leżącich GlabGad Fv, E7; Mącz 104a, Też glan z ielit wieprzowych ſkrobány/ álbo z żołądká/ gdy go w chuſtkę záwinie/ á ná ząb bolący przyłoży ćiepło [...] wynidźie s niego bol z robakámi. SienLek 78, 95v; ielito wiátry roſpárté/ błonká wboku zápalóná/ nád miárę ból wielki/ á śmierć potym przynieść może Oczko 13, 15; á Pipiná Xiążę poimawſzy roſproli mu brzuch/ y przywiązawſzy kiſzkę iednę do drzewá/ ták go długo wodzili wkoło/ áż ſię wſzyſtkie ielitá obwiły/ y wynątrzyły. StryjKron 295; Calep 482a.

W połączeniach szeregowych (7): Druga cżęſć albo poſtać vriny: ieſt poſrzodek iey/ á tha vkazuie na żołądek/ wątrobę/ ſlezionę/ y na ielita wſzytki. FalZioł V 7, I 29a, 35d; GlabGad D8; [wody ciepliczne leczą wszystkie acz dziwne choroby ] wſzákoż bárzo częſto w piérśiach/ w wątrobie/ w żołądku/ w sledźionie/ w ielitach/ w nérkach/ w moſznach/ w niewieśćich mieyſcách/ w ſtáwach/ w członkach Oczko 25v, 19, 22v.

Połączenia w nazwach jednostek chorobowych (20): Murm 80; w ielitach rzezanie y darcie oddala. FalZioł + +2f; [przyczyny ciężkiego rodzenia] też dla owrzedzenia ielit matcżynych. FalZioł V 17a; Naprzod Podbiał ziele w winie albo w wodzie vwarzone/ oddala bolenie ielit. FalZioł V 85; Wley zadkiem w cżłowieka thego/ kthori ma w ielitach kłocie/ á niechay tho w ſobie dzierży czo może na dłużey FalZioł V 85v, I 31b, 44c, 94a, 99c, 111d (18); SienLek 100.

Fraza: lek. »jelito wychodzi« (3): Bubonocele, Wypukliná gdy komu yelito wychodźi w kroku. Mącz 27c, 104a, 106d.
Zestawienia: anat. »cienkie jelito« = hilla, intestinum tenue Calep [szyk 5 : 1] (6): W ielithach cienkich kłocie oddala. FalZioł + +2d, I 31b, 42b, 51a, 54a; Calep 482a.

anat. »czcze jelito« = część jelita cienkiego; intestinum ieiunum Mącz (1): Ieiunum intestinum est, Czcze yelito przes które pokarm prętko przechodźy. Mącz 164d.

anat. »długie jelito« = jelito biodrowe (1): Ileos, Długie yelito Mącz 165a.

anat. »jelito wielkie« = dalsza część jelita grubego, tzw. okrężnica (1): Colon ‒ Ielite wielkie pod zołatkiem lezące, prziwią zane nerce prawey. Calep 217a.

anat. »jelito, na ktorym żołądek wisi« = okrężnica poprzeczna, poprzecznica (colon transversum) (1): Cżaſem to przychodzi z zarażenia cżłonkow bliſkich około ſerca, gdy z cżeluſci żołądkowych albo z onego ielitha na kthorym żołądek wiſſi wychodzi para iadowita cżłonki takowe zarażaiącza GlabGad E 4v.

Szeregi: »jelita a kiszki« (1): Pothym ná nię ielit á plugáwych kiſzek náwieſzano/ á płucá iey plugáwe ná głowę włozono/ thákze ią potym po vlicach wodzono RejZwierc 33v.

»trzewia albo jelita« (4): FalZioł + +2f; TRzewam też álbo ielitom niekiedy rády potrzebá/ gdy w nich nie iáki bol álbo wrzod pánuie SienLek 100, 100, Ttt2.

»żołądek, (i, albo) jelita; żołądek z jelity« [szyk 12 : 3] (14; 1): Mąka ſtych gorzkich Lupinow zmieſzana z miodem/ ieſt dobra ku iedzeniu tym ktorzy gliſthy maią w żołądku albo w ielitach FalZioł III 18a, I 20a, 59d, 61c, 110c, 116a (11); GlabGad Dv; Siedm też cżłonkow w ktorich żywoth zależy cżłowiecży. Głowa/ płucza/ ſercze/ wątroby/ żąłądek z ielity/ á dwie nercze. KłosAlg A3v; BielKron 296v; SienLek 100v.

»żywot, (albo) jelita« (3): A gdyby żywot bolał albo ielita tedy dijalteą pomazuy/ vznaſz pomocz wielką. FalZioł I 135b, I 51a, V 50.

a. Kiszka stolcowa, odbytnica; rectum intestinum Mącz (44): Też gdi komu ielitho puchnie w ſtolczu/ pomazuy thym ſokiem ciepło vznaſz pomocz. FalZioł I 89a, I 3a, 8a, 12c, 89a, 106d (18); Longano – apud Apicium, Ielito przes które żołądek gnoy wyrzuca. Mącz 197a, 63a, 348c.
Fraza: »jelito wychodzi (a. wynidzie); wyszłe jelito, wychodzenie (a. wyszcie) jelita« (11; 4 : 2) (17): Vwarz ty rzecży przetłukłſzy w wodzie/ á tą wodą omyway/ albo macżay ielito wyſzłe z niewiaſty FalZioł V 29; Na wychodzenie ielita z zadku. FalZioł V 92v, I 13d, 89a, 94a, 116a, 136c (17).
Zestawienia: anat. »jelito, ktore prostym zową« (1): Takieſz gdy ielito: ktore proſtym zową/ albo wrzodmi albo bieżączką bywa nagabane FalZioł V 29v.

anat. »jelito zadnie, wychodowe, zadowe« = aluus, extalis, via purgandi alui Mącz; odbytnica [szyk 3 : 1] (2 : 1 : 1): Też na gliſty/ albo na wſzelkie chrobaki/ ktore leżą nie daleko ielitha wychodowego. FalZioł V 44, V 29; Aluus Yelito zádowe/ którym plugawośći wychodzą. Mącz 7b, 112a.

Szereg: »stolec to jest jelita koniec« (1): Zbytnie płynienie Emoroid zaſtanawia gdy kto ſobie ſtolecz/ tho ieſt ielita koniecz będzie omywał tą wodką FalZioł II 4c.
b. Początek jelita grubego, położonego w prawym dole biodrowym, noszącego nazwę jelita ślepego lub kątnicy (6): Caecum intestinum a medicis vocatur, Niektore yelito/ ktore yednę dziurę w ſobie ma/ To yeſt/ Nie przechodźi ná drugą ſtronę/ co w nie wnidzie tamże zoſtawa. Mącz 29d.
Zestawienie: anat. »kątne jelito« = jelito ślepe, caecum intestinum (5): Murm 56; BartBydg 102; A gdy w kątnym ielićie bol/ Dźierlatki pieczone ieść/ ktemu dobrze ſłużą. SienLek 100v, 95v, 100v.
2. Przełyk (1): Stomachus, Wlaſnie yeſt/ gardźiel/ dróga álbo yelito przes które potráwá do żołądká wchodźi. Mącz 420a.
3. Cała zawartość jamy brzusznej, wnętrzności; ilia, ile, viscus BartBydg, Mącz; intestina BartBydg [w tym: pl (11)] (11): intestina, fflaky, yelyta BartBydg 76, 171b; Bacżąc to Atila radził ſie o zwycięſtwo wieſcżkow czo przez bydlęce ielita wrożyli. MiechGlab 53; y rozdzielą cżłonki [baranka ofiarnego]/ głowę y wſſyſthko co ieſth przy wątrobie [...] á ielitá [intestina] y nogi wypłocą w wodzie. Leop Lev 1/13, Lev 1/9, 8/21; Loktek ieſzdżąc po boyſku vyrzał Floriana Szarego/ kthory był we troię przekłoty ſpiſy/ á on tkał w ſię ielitá BielKron 373, 261; Ilia, Ielitá/ fláki/ ea quae in hominibus et in ovibus lactes dicuntur. Mącz 165a; Viscus, Wſzelákie wnętrzne mięſo miedzi skórą á miedzi kościámi/ też wnętrznośći/ to yeſt/ yelitá. Mącz 499c, 165a.
4. Kiełbasa, rodzaj wędliny (2): Apexabo ‒ Iątrnica, ielito krwią napelpione [!]. Calep 80a; Farcimen ‒ Ielito, kielbaſſa. Calep 408b.
5. Nazwa herbu szlacheckiego [w pl] (5): [Król Łokietek Floryjana Szarego] ielity miánowawſzy darował/ odrzućiwſzy pierwſzy koźie rogi. BielKron 373, 373 marg, Llll4v; ták z potomſtwá iego maſculini ſexus, iáko [...] z dálſzych oſób domu iego y z herbu Ielitów/ tych/ z którychby przodkámi przedtym przodkowie iego dźiał mieli. SarnStat 1048, 991.

Synonimy: 1. flak, kiełbaśnica, kiszka; a. stolec; 2. gardziel; 3. flaki, trzewa, wnętrzności; 4. jątrznica, kiełbasa, kiszka.

JW