Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KĄDZIAŁKA

Następne hasło: [KĄDZIELNICZKA] »

KĄDZIEL (54) sb f

-el (6), -él (4); -él KochFr, KochPieś; -el : -él Mącz (5 : 1), GosłCast (1 : 1). ◊ -el-.

Fleksja

	sg	pl
N	kądziel
G	kądziele
A	kądziel	kądziele
L	kądzieli

sg N kądziel (9). ◊ G kądziele (14). ◊ A kądziel (24). ◊ L kądzieli (6). ◊ pl A kądziele (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Najprostszy przyrząd do przędzeniα złożony z wydłużonego uchwytu drewnianego z przymocowaną u góry garścią włókna (24)
- a. Przędzenie, posługiwanie się kądzielą (7)
2. Kłąb włokna lnianego lub runa zwierzęcego, którego przędzie się nici, przędza (29)
- a. Czas przędzenia jednego kłębu kądzieli stanowiący swoistą miarę czasu i dzięki temu będący podstawą do użyć przenośnych na oznaczenie wywiązania się z obowiązku lub na określenie pewnego okresu czasu (6)
3. Żeńska linia dziedziczna (1)

1. Najprostszy przyrząd do przędzeniα złożony z wydłużonego uchwytu drewnianego z przymocowaną u góry garścią włókna; colus Murm, BartBydg, Mymer², Mącz, Calep, Cn (24): Colus, Eyn racke Kądzyel Murm 145, 145; BartBydg 30b, 31, 51, 110b; Mymer² 28v; Ten Hetmány w niewieſcie ſuknie Potym oblekł. [...] Kądziele porozdawał/ by ſie prząść vcżyli RejZwierz 33v; Mącz 60d, 288a; StryjKron 220; KochFr 55; ReszPrz 86; KochPieś 8; Calep 218b; Do przędźiwá oracż ma mieć/ miądlicę/ ćierlicę/ ſzcżotkę/ kądźiel/ przęślicę/ motowidło/ wijádło/ koćieł/ potok/ kijankę. GostGosp 114; GosłCast 25.

a. Przędzenie, posługiwanie się kądzielą (7): Ięly ſie Piſmá cżytáć/ Kądźiele przeſtały/ Przeto nam nákoſzule ták płotna zdrożáły. BielSat Dv [idem] BielRozm 24; Co pániéy do kądźiele/ y roboty grubéy? GosłCast 25.

Zwroty: »pilnować kądziele« (1): Dobrze gdy zoná pilnuie kądziele KlonKr C2.

»do kądziele się urodzić« (1): To pewna/ że ſie niewiáſty do kądźiele vrodźiły [ad colum natae sunt] ModrzBaz 49.

Szeregi: »krosna i kądziel« (1): Odbieży białagłowá krośien y kądźiele KlonWor 48.

»kądziel i przędziwo« (1): nálazł tám vbożuehną wdowę ze trzemi corkámi pánnámi/ wſzytki odárte y boſe/ ále pilnie robiące około kądziele y przędziw ná chleb y wyżywienie. SkarŻyw 413.

2. Kłąb włokna lnianego lub runa zwierzęcego, którego przędzie się nici, przędza; pensum Murm, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; stuppa BartBydg, Calep; titivilitium Calep; linum, (pensa) lana, stamen Cn (29): Obrus ná nići rozebrany/ ná kądźieł może być obrocony. March¹ A3v; BartBydg 151b; March³ V8; BielKron 23 marg; Zwinie ſnopek by kądźiel/ we dwoię przepáſze BielSat B4v [idem] BielRozm 15; Calep 771b, 1012b, 1070b.

Zwrot: »prząść, przędący kądziel« [szyk zmienny] (13 : 1): SArdánápalus [...] ſiadał miedzy pſotliwemi niewiáſtámi przędąc kądzyel BielKron 10v, 23, 287v, 297, 318v; Dziwno mi (rzekł tu pan Boiánowſki ze ſmiechem) iż W. M. białymgłowam nie każeſz [...] więcz ſądzić/ hetmánić/ a męſzcżyznam prząść kądziel GórnDworz X4v; PaprPan L3; BielSjem 4, 7; KochPieś 23; ktorego gdy Arbáces przełożony nád Medámi záſtał miedzy gromádą białychgłow nierządnic kądziel przędącego [...] przymuśił go do tego że ſam ſiebie y bogácthwá ſwe wſzytki pirae impoſitas ſpalił. Phil S2; KAdziel temu prząśdz, a nie cne Polaki, Przyſtało rządźić KlonKr C2; GosłCast 25; ZbylPrzyg B2.

a. Czas przędzenia jednego kłębu kądzieli stanowiący swoistą miarę czasu i dzięki temu będący podstawą do użyć przenośnych na oznaczenie wywiązania się z obowiązku lub na określenie pewnego okresu czasu (6): Pensum, Kądźiel/ To yeſt ták wiele przędze álbo wełny yáko ná yednę kądźiel czinią. Mącz 288a.

Zwrot: »kądziel oprząść« = pensum absolvere a. facere a. conficere Mącz (3): Pensum conficere, Kądziél oprząść. Mącz 114d, 288a, 400d.

W przen (2):

Zwrot: »siwej kądziele doprząść« = umrzeć (1): Lecż rádzęc do rozumu [...] Tenći [...] ku wdzięcżney ſtałośći ſnádnie cie przywiedzie. [...] Ze vżywieſz roſkoſzy y w ſzedziwym cżeſie. [...] Ze z weſołą pociechą wſzytko znośić będzieſz/ Atey śiwey kądziele z rádoſcią doprzędzieſz. RejZwierc 180.

Wyrażenie: »kądziel wiekomierna« (1): Lacheſis ná krężel náwijaſz [...] Kądźiel wiekomierną ſwym śioſtrom gotuiąc/ Ku oprzędźieniu rok záwity miánuiąc. KlonŻal C4v.

3. Żeńska linia dziedziczna (1):

Wyrażenie przyimkowe: »po kądzieli« (1):

~ W przeciwstawieniu: »po mieczu ... po kądzieli« (1): A tu iuſz z Herbu Kolumnow Xięſtwo Zmodźkie y Litewskie przeniosło ſię po mieczu do Kitauruſſow/ áczkolwiek po kądzieli/ to ieſt/ po Poiácie Kiernuſſownie trwáły Kolumny przy Kitauruſie StryjKron 270.

[Szereg: »po kądzieli albo po wrzecienie«: á byłby mi krewnymi [!] po mátce/ śieſtrze/ álbo ktoreykolwiek białeygłowie/ tedy mi ieſt bliſkim po kądźieli albo po wrzećienie SzczerbSpecSax 136 (Linde).] ~

Synonimy: 1. motowidło, przęślica; a. przędziwo; 2. kita.