[zaloguj się]
[pdf]

KOZI (149) ai

o jasne.

Fleksja
sg
mNkozi fNkoziå, kozi(a) nNkozi(e)
Gkozi(e)go Gkozi(e)j Gkozi(e)go
Dkoziému D D
Akozi, kozi(e)go Akozią Akozi(e)
Ikozi(e)m, kozim Ikozią Ikozim, kozi(e)m
L Lkoziéj Lkozim
pl
N subst kozi(e)
G kozich, kozi(e)ch
A subst kozié
I m kozimi
f kozi(e)mi
L kozich

sg m N kozi (15). ◊ G kozi(e)go (5). ◊ D koziému (2); -ému (i), -(e)mu (1). ◊ A kozi (6), kozi(e)go (1). ◊ I kozi(e)m (4), kozim (2); -(e)m RejZwierz, RejZwierc (2); -im SienLek; -(e)m : -im FalZioł (1 : 1). ◊ f N koziå (11), kozi(a) (6). ◊ G kozi(e)j (11). ◊ A kozią (8). ◊ I kozią (7). ◊ L koziéj (4); -éj (1), -(e)j (3). ◊ n N kozi(e) (10). ◊ G kozi(e)go (2). ◊ A kozi(e) (9). ◊ I kozim (8), kozi(e)m (3); -im GliczKsiąż, BielKron, SienLek (5); -im : -(e)m FalZioł (1 : 3). ◊ L kozim (5). ◊ pl N subst kozi(e) (3). ◊ G kozich SienLek (4), kozi(e)ch (1) FalZioł. ◊ A subst kozié (10); -é (4), -(e) (6). ◊ I m kozimi (1). f kozi(e)mi (1). ◊ L kozich (4). ◊ indecl (w zroście) (6).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Przymiotnik od „koza”:
1. Od znacz. ‘zwierzę’; caprigenus Mącz, Calep, Cn; capreus Mącz, Cn; hircinus Mącz; caprilis, caprinus Cn (128): Caprile, Kozárnia/ Stáynia kozya. Mącz 34b, 34b [2 r.], 152a; Calep 160b.
Przysłowie: gdy ieden nárzeka Z tárgu idąc: á drugi Wygrałem, wykrzyka. Ták właśnie wilcżą ſtypą bywa śmierć báránia, Kozie zdrowie głod wilcży, według mego zdánia. KlonWor **2v.
Wyrażenie: »kozi myśliwiec« = myśliwy co tylko na domowe kozy mógłby polować (1): Pátrzayże tego leniwcá/ Práwie Koziego myſliwcá/ By też więc miał y trzy tuzy/ pewnie wygra ná grzbiet guzy. RejZwierc [233].
a. Pochodzący od kozy, będący częścią kozy (112); A barzo dobrze ieſth tho ziele ſkozią ſerwatką mieſacz FalZioł I 11c, I 51c, 120a, 122c, 127a, 144b (31); GlabGad H5; Pellis Haudt kożia ſkorá. Mymer2 33, 20v; GliczKsiąż D4; A dniá wtorego ofiáruieſz kozłá koźiego [hircum caprarum] nie pokálánego zá grzech Leop Ez 43/22, Ex 26/7, 36/14; RejZwierz 116v; BibRadz Ex 26/7, 35/6, 23, Lev 7/23; nádzyáławſzy guń s ſierśći kozyey BielKron 33; nie iedzą nic inſzego/ iedno koźie á báránie mięſo BielKron 456, 24v, 33; Mącz 17b, 34b, 156d, 499b; gdy w ſtáwiech bolenie/ tłucz koźie bobki z octem SienLek 120v, 7, 8, 9, 9v, 37v (49); HistRzym 96v; BielSpr 69; BudBib Ex 25/4, Num 7/17, 18/7; StryjKron 351; CzechEp 62; ReszPrz 25; Aruncus, villus est a caprarum mento dependens. ‒ Koziąbroda. Calep 100a, 160b; WujNT Hebr 11/37.
Przysłowie: Rixari do lana caprina, proverbium, O kozią ſierść ſie ſwárzić/ to yeſt próżno/ ni ócz/ co nie ſtoyi zá pieniądź. Mącz 357a.

W charakterystycznych połączeniach: kozi(-a, -e) bobek (a. bobki) (16), broda (3), krew (4), łoj (4), mięso (7), serwatka (11), sierść (6), skor(k)a (9), wełna (3), żołć (5); kozi (a, albo, ani, i, niż) barani, jeleni, kozłowy (3), owczy (5), skopowy, wołowy (2).

b. Wlaściwy kozie, taki jak ma koza (9): Koźi ſobie głos złágodził/ Aby táko koźlę zdrádził. BierEz N2v; FalZioł IV 6a; Co cżynią Sátyrowie s koźimi rogámi RejWiz 82; RejZwierz 59v; Mącz 4b; SienLek 116v.
Przysłowie: Per iocum dicitur, Hoc curasti probe, Ey cziścieś/ ſpráwił/ Stoyi zá koźi rożek twoyá ſpráwá/ bywa też wowiono [lege: mowiono] Mącz 73b.
W przen (2):
Wyrażenie: »ogon kozi« = coś niepozornego, małego (1): (did) Czart ſnmnieniu poczychu mowy (‒) [...] Aſlyſys ten ogon kozy Iakoć my tam rzkomo grozy. Aleć gdy go ia przepłoſzę RejKup h6.

»diabli rożek kozi« = czart (1): A ten Dyably rozek kozy Y ſam niewie czym my grozy. RejKup i7.

2. Od znacz. ‘instrument muzyczny’ (1): Káżdey bychmy nádobnie pioſnki doſpiewáli/ Ktore ſie koziem wrzaſkiem bárzo pomieſzáli. RejZwierc 120.
3. Zestawienia w funkcji nazw specjalnych (5):
a. »kozi rog« = instrument muzyczny (4): ieſli to roſkoſzą kto ma przezwáć właſnie/ Gdy grzmi bęben zá vchem/ á koźi rog wrzaśnie RejWiz 16v, 67; RejZwierc 102v; gdy mu do tego w koźi rok [!]/ co zá vſzymá rycży iáko woł/ zágráią/ y w ſzkápi brzuch kiymi zábębnáią/ to on dopiero áż ná łbie/ choć kárkn ſobie náruſzy/ dotáńcuie. WerGośc 235.
b. »rożek kozi« = więzienie; tu w przen (1):
Zwrot: »wsadzić [kogo] w rożek kozi« = postawić kogo w sytuacji bez wyjścia, pozbawić kogo swobody (1): A Cżarta czo jm [!] nam grozy Wſadzymy go wrożek kozy RejKup v2v.
4. Zestawienia w funkcji nazw botanicznych (7):
»kozia broda« = Tragopogon L.; kozibród; roślina dwuletnia z rodziny złożonych (Compositae); barbula hircinc Mącz; come, gerontopogon, tragopogon Calep (4): Barbula hircina, Kozia brodá/ Ziele yeſt Mącz 23b; Come herba est, qnam Barbam hircinam vocant, a comae similitudine, quod folia in circuitu spargat. – Kozią broda. Calep 219b, 454a, 1077a.

[»kozia drześć« = Spiraea Aruncus L. (Rost); ziele z rodziny różowatych (Rosaceae): Kozia drześć/ Rauunculus candidus minor, Mercenblumen/ Aprillenblumen/ Schneeblumen. SienHerb K2#, D4#.]

[»lebiotka kozia« = prawdopodobnie Origanum Heracleoticum Rchb.; roślina z rodziny wargowych (Labiatae): Lebiotká Koźia/ Tragorigainum. Bocksbiſemkraut. SienHerb K2#d.]

[»kozi mlecz« = Chondrilla juncea L. (Rost); chondrilla sztywna; bylina z rodziny złożonych (Compositae); chondrilion Cn: Koźimlecż/ ieſt troiáki v nas/ co go Mátthiolus Chondrilla zowie/ pierwſzego figurá w Cżeſzkim Herbarzu 130a. Drugiego dwie w Láćińſkim M. 505. 510. SienHerb K2#.]

[»kozi parsk« = prawdopodobnie roślina z rodzaju Juncus L., sit lub Allium L., czosnek; cepaea Cn: Koziparsk/ Cepea. Wild Burtzel M. 933 SienHerb K2#, D4# [2 r.].]

»kozirog, kozirożek« = Trigonella Foenum Graecum L., kozieradka pospolita; roślina roczna śródziemnomorska z rodziny motylkowatych (Papilionaceae), używana dawniej pospolicie w lecznictwie, obecnie w weterynarii; feanum Graecum Cn s. v. koziorożec ziele (2 : 1): Buceras herba, fenum graecum, Koźirożek/ ziele yeſt. Mącz 27d; Carphos, Herbae genus. Foenum graecum, Koźyróg. Mącz 39b, 133a.

[»kozia sałata« = (kalka z lat. lactuca caprina) Lactuca L.; sałata, roślina dwuletnia z rodziny złożonych (Compositae): Plinius też piſze/ iż ieſt ieden rodzay láktuki ktora ſámá roście bez śiania/ á tę zowią koźia ſáłatá Cresc 1571 232b (Linde).]

5. Zestawienie i zrost w funkcji n-loc: »Kozie Głowy, Koziegłowy« (7): Item theraſz przed Godi wkozich glowach 6 gąſſi vkradl LibMal 1546/109v; [Jagiełło] Wziął też s ſobą ty kſiążętá/ [...] Kryſztyná s Kozyegłow Sądeckiego/ Mikołáiá z Oſoliná Wiſlickiego BielKron 38lv, 390; SarnStat 895, 958, 991, 1082.
6. Zestawienie w funkcji n-pr: »kozie rogi« [nazwa herbu] (1): [król] zá herb trzy drzewá ielity miánowawſzy darował/ odrzuciwſzy pierwſzy koźie rogi. BielKron 373.

Cf [KOZI BLASK], [KOZI LEP], [KOZIOBLASKOWY], KOZIOGŁOW, KOZIOK, [KOZIOLEPOWY], KOZIONOGI, KOZIOOK, KOZIOROŻCOWY, KOZIOROŻEC, KOZIROŻEC, KOŹLI

TZ