Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KRĄŻENIE

Następne hasło: KRĄŻYĆ SIĘ »

KRĄŻYĆ (43) impf

W inf: krąż- (2) Leop, GórnTroas, kręż- (2) WróbŻołt, RejZwierc. W pozostałych formach: krąż-.

Fleksja

inf krążyć (2). ◊ praes 1 sg krążę (5). ◊ 3 sg krąży (25). ◊ 3 pl krążą (1). ◊ praet 3 sg m krążył (1). ◊ 1 pl m pers krążylismy (1). ◊ 3 pl m pers krążyli (2). ◊ fut 3 pl m pers będą krążyć (2). ◊ part praes act krążąc (5).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) ‒ XVIII w.

Znaczenia

I. Intransit. (40)
- 1. Poruszać się po okręgu, chodzić lub latać wkoło; zataczać koła, wirować (6)
- 2. Chodzić zakolami tu i tam; tułąć się, błąkać się; kluczyć; wędrować (33)
II. Transit. (3)
- 1. Otaczać, opasywać (1)
- 2. Obracać, nawracać (1)
- 3. Nadawać czemuś kształt kulisty, zaokrąglać (1)

I. Intransit. (40):

1. Poruszać się po okręgu, chodzić lub latać wkoło; zataczać koła, wirować; circu(m)ire PolAnt, Cn; circare, cireulare, circumerrare, in orbem ire a. ferri Cn (6): Idzie ná południe y krąży ná pułnocy/ krąży (á) krąży/ idzie duch [= wiatr]/ á po okręgach ſwych wraca ſię duch; BudBib Eccle 1/6; Tákże y Sokoł y káżdy pthak/ gdy gi nadobnie vgłaſzcżeſz/ [...] iuż zá tobą lata od ſtawku od ſthawku/ iuż krąży/ biega/ ſzuka cżymćiby ſie przyſłużył RejZwierc 97.

Zwrot: »w koło krążyć« (2): drudzy go za wloſy targali/ ij w koło ſ nim krążyli OpecŻyw 114v; RejZwierc 90.

2. Chodzić zakolami tu i tam; tułąć się, błąkać się; kluczyć; wędrować; circu(m)ire Vulg, Cn (33): A poruſſą ſie od Morzá do Morzá/ y od Pułnocy áż ná wſchod Słońcá: będą krążyć ſzukáiąc ſlowá Páńſkiego á nie naydą go. Leop Am 8/12; wyieżdżáli przećiw im ná hárc Huſarze náſzy y Niemcy wezbroi z Biłágrodu. Turcy im vſtępowáli krążąc/ chcęcy ie odwieść od miáſtá BielKron 316; Ani zbył świátá choć vſtá związano/ Y ſmętnym głoſem nád grobem śpiéwano: Ale mu ieſcze przidźie długo krążyć GórnTroas 29.

krążyć (o)koło [= w pobliżu, w sąsiedztwie] czego (1), kogo (1): wiele lekarzow ktorzy krążą około ludzi á będącz niedoſkonali/ wiele ludzi thym mkekiem[!] potruli FalZioł I 42c; et famem patientur canes et circuibunt ciuitatem [...] ale Więc tedi nacirpią ſie głodu iako pſi á będą krężyć około miaſta. WróbŻołt 58/7; HistAl H5v; Leop Deut 2/1.

krążyć po czym (3): BierRozm 25; ſzcżekáią iáko pies/ y krążą po mieśćie. BudBib Ps 58/6[7]; gdy krążyli po źiemi/ po morzu/ chcąc wiele pogánow do nabożeńſtwá żydowſkiego/ zgromádźić NiemObr 15.

Zwrot: »krążyć tam i sam« (1): gdy kto krążąc y tám y ſam/ wyſtąpiwszy z właſney koleie/ tuła ſię po rozmáitey gęſtwie y ſzelinie NiemObr 95.

Przen: Postępować skrycie, fałszywie, matać, zwodzić (1): Ale iż [czart] przećiwko ſpráwiedliwemu proſtak ieſt/ bo s prawdą nic nie vmie/ ále záwżdy krąży á zábiega iákoby fáłſzem á nieprawdą/ á potwarzą winił ſpráwiedliwego RejPos 23v.

a. bibl. O diable lub złym człowieku porównanym do lwa szukającego łupu (21): cżuycie ſemną/ a nie z diáblem/ ktorytz nie ſpi/ ale ſſukaiątz krąży kogo by pożarl OpecŻyw 98v; KrowObr B4v, 62v; RejAp 101v, 171; HistRzym 94v, 104; ábyś ich ſtrzegł od onego ſrogiego Lwá rycżącego/ ktory rozdárſzy páſzcżekę ſwą/ záwżdy we dnie y w nocy krąży á ſzuka kogoby pożrzeć mogł. RejPos 314v, 2v, 70v, 122v, 334; Lowic ón [szatan] nas kſztałtem dźiwnym/ krążąc iáko Lew ſrogi/ Ale my ſtárániem pilnym/ nie daymy ſię zwieść z drogi ArtKanc L19v; LatHar 590; boć przećiwnik wáſz dyabeł iáko lew ryczący krąży/ ſzukáiąc áby kogo pożárł. WujNT 1.Petr 5/8.

krążyć (o)koło kogo (6); bo dyiabeł przećiwnik waſz/ krąży koło was iáko Lew rycżąc/ ſzukáiąc kogoby pożárł Leop 1.Petr 5/8; RejPos 47v, 326v; WerGośc kt; Piotr też ś. pod imienim iednego przećiwniká/ ktory około wiernych krąży/ wiele cżártow opiſuie NiemObr 163; Acżći wſzędźie złośnicy około nas krążą/ á zdrádliwie śidłá ſwe około nas wiążą. ArtKanc Q3v.

** Bez wystarczającego kontekstu (1): Gyro ‒ Krąze. Calep 468b.

II. Transit. (3):

1. Otaczać, opasywać; circumfundere Mącz; circumire Cn [co] (1): Terra mari Atlantico circumfusa, Morze wſziſtkę ziemię w koło krąży/ obyega. Mącz 139d.

2. Obracać, nawracać; offlectere Mącz (1): Offlecto, circum vel contra flectere, Krążę/ kręcę/ obrácam. Mącz 261b.

3. Nadawać czemuś kształt kulisty, zaokrąglać; globare Mącz; circulare Cn (1): Globo, Ná yednę kupę gromádzę/ krążę. Mącz 146c.

Synonimy: I.1. kolić; 2. krzyżować; II.1. otaczać; 2. kierować, obracać; 3. toczyć.

Formacje współrdzenne: krążyć się, okrążyć, skrążyć, wykrążyć, zakrążyć się; krążać, krążać się, okrążać, skrążać, skrążać się, ukrążać, wykrążać.

Cf KRĄŻENIE