[zaloguj się]
[pdf]

KRZYK (133) sb m

Fleksja
sg pl
N krzyk krzyki
G krzyku krzyk(o)w
A krzyk krzyki
I krzyki(e)m krzyki
L krzyku

sg N krzyk (30). ◊ G krzyku (9). ◊ A krzyk (14). ◊ I krzyki(e)m (42). ◊ L krzyku (2). ◊ pl N krzyki (2). ◊ G krzyk(o)w (2). ◊ A krzyki (1). ◊ I krzyki (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII ‒ XVIII w.

1. Wrzask, wrzawa; hałaśliwe, głośne wołanie; wszelkie okrzyki, także bojowe; tumultus Mącz; clamor, conclamatio, fremitus, sonitus, succlamatio, vociferatio Cn; ululatus Vulg (86):
a. O ludziach (75): KrowObr 121; Leop Soph 1/10, 1.Mach 5/31; BibRadz Gen 18/21; Sſtał ſie wielki krzyk z obu ſtron/ potkáli ſie okrutnie/ z obu ſtron bitwá iednáko trwáłá BielKron 105v; KochMon 19; Wpuł nocy lepak krzyk był. Oto nowożenia idzie BudNT Matth 25/6; Calag 236b; SkarŻyw 480; KochPam 85; Echo ‒ Dzwięk z krziku powtorżoni. Calep 348a, 203a; Záwſze krzyk/ záwſze trąby ſłycháć w ich oboźie KmitaSpit B.

krzyk czyj [w tym G sb (9), pron poss (4), ai poss (1)] (14): Widziałem vtrápienie ludu mego w Egyptćie/ y ſłyſſałem krzyk iego [et clamorem eius audivi] dla morderſtwá thych kthorzy ſą przełożeni nád robotámi. Leop Ex 3/7, Ier 50/28; BibRadz Ps 73/23, Act 19/34; Tumultus [...] Zwádá/ huk/ krzik á zámieſzánie wielu ludźi/ też niepokoy/ gęſtwá/ wołánie. Mącz 468c; A záſię brzmiał niezgodliwy krzyk nieprzyiaćioł [Resonabat autem inconsonans inimicorum clamor] BudBib Sap 18/10, Ex 2/23; Stryj Wjaz C3v; KochPs 62; ieden ná drugiego zápalczywie godzą/ Krzyk/ huk rożnych ięzykow/ broń z zbroią brzmi wſzędzie StryjKron 642; krzyk Mężow bitnych zobudwu ſtron StryjKron 757, 240, 390. Cf »ludzki krzyk«.

W połączeniach szeregowych (14): (did) Sumnienie ſię ſmieie ſplebana. (‒) Natoć przydzie gdy nauką Nieumis/nić muſzys ſztuką. Dzwonkiem/ klą[t]wą/ viatikiem / Grozba/ ſwarem/ wielkim krzykiem. RejKup 12v; Mącz 486c; Potym ſie náſłuchawſzy piſku/ krzyku/ huku/ kthoremu żaden áni iednego ſłowká nie rozumie/ á dawſzy ofiárę/ á pokropiwſzy ſie wodą/ iuż idź RejPos 225v, 243, 276v; ná ſtole pyſznie/ więc thám [...] záwżdy piſk/ huk/ krzyk áż do połnocy RejZwierc 115, 192; krzyk mężow/ grzmot zbroy/ rżánie koni/ dźwięk trąb y bębnow/ chrzęſt zbroy y páncerzow miedzy ſćiſnionymi vfami StryjKron 390; Szum/ krzyk/ y grom od zbroie z nowu powſtał ſtráſzny StryjKron 527, 240, 390, 757; żeby ſię w goſpodźie ſwey ſpokoynie/ bez hukow/ krżykow/ ſtrżelánia/ krzoſánia/ wyśiedźiec kto mogł/ o tym áni pomyśláć. GórnRozm A3v; ZawJeft 13.

W porównaniu (l): krzyk woienny wynoſił ſie do niebá by trąbá [et clamor belli ascendit ad coelum sicut tuba] Leop 1.Mach 5/31.

Fraza: bibl. »krzyk wynosił się do nieba (a. aż ku niebu)« (2): Leop 1.Mach 5/31; krzyk w mieśćie z trąbieniem/ y głos wielki wynośił ſię áſz ku niebu. BudBib 1.Mach 5/31.
Zwroty: bibl. »krzyczeć wielkim krzykiem« (1): gdy vſłyſzał lud głos trąb/ krzyczeli wielkim krzykiem [et clamaverunt populus clamore magno]/ y obálił ſie mur BibRadz los 6/20.

»wielkim krzykiem wołać« (1): wielkim krzykiem pomocy wołáli WerGośc 231.

Wyrażenia: bibl. »głos krzyku« (1): Y będzie w on dzień/ mowi Pan: (wynidzie) głos krzyku [vox clamoris] od brony Rybney Leop Soph 1/10.

»ludzki krzyk« (1): Ludzki krzyk potym ſłyſzan/ mieczów chrzęſt dobytych/ Ciężar woiennych wozów/ y dźiał w źiemię fkrytych. ZawJeft 13.

»wielkim krzykiem« (4): Przećiw ktoremu [Hektorowi] Agámenon iednego dniá chciał ſie oprzeć/ potkał ſie z nim wielkim krzykiem. BielKron 57v; Spráwiwſzy ſie káżdy ſwą pochodnią wźiąwſzy zeſzli z zamku wielkim krzykiem BielKron 355. Cf »krzyczeć wielkim krzykiem«, »wielkim krzykiem wołać«.

»krzyk wojenny« (1): Leop 1.Mach 5/31 cf W porównaniu.

»krzyk wycia« (1): Wyjćie Dęby Báſáńſkie/ że ieſt wyrąbiony lás ogrodzony. Krzyk wyćia Páſterſkiego [vox ululatus pastorum]/ iż ſpuſthoſſoná ieſt wielmożność ich: głos ryku Lwow/ iż zátráconá ieſt pychá Iordańſka. Leop Zach 11/3.

Szeregi: »krzyk i grzmot« (1): z Moſkwą ſie śmiele potkáli/ w thrąby vderzono/ był krzyk wielki y grzmot/ ták ludźi iáko koni y ſtrzelby/ áż ſie trzęſłá źiemiá. BielKron 411v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»krzyk, (a) huk« [szyk 3 : 1] (4): [Grekowie] krzyk huk po wſzytkim mieſcie vcżynili/ lud poſpolity zlękły mordowáli BielKron 60; Ululatus personat tota urbe, Rozliega ſie huk/ krzik/ po wſziſtkim mieyście [!]. Mącz 402c, 457c; StryjKron 642. [Ponadto w połączeniach szeregowych 6 r.].

»krzyk i śpiewanie« (1): A ták wnet Krol kazał ku podkániu znák dáć/ á tám krzyk y ſpiewánie po wſzytkim woyſku wſzcżęło ſie BielKron 307v.

»wrzask i krzyk« (1): pod płaſzczem wolnośći/wrzaſkiem y krzykiem przyzwolili: nie wiedząc drugdy ná co SkarKazSej 695a.

Wyrażenia przyimkowe: »z krzykiem« = cum clamore Vulg (18): gdy Filiſtynowie z krzykiem wybiegli przećiw niemu [Philisthiim vociferantes occurrissent ei]/ wſthąpił Duch Páńſki weń. Leop ludic 15/14, Iob 30/5; proſto do krolewſkiego namiotu z krzykiem ſie rzućili [...] tám pobili zlękniony lud BielKron 355, 58v; CzahTr G2.

~ W połączeniu szeregowym (1): gdy ſie obiedwie woyſká [...] ku bitwie ſciągáły/ wnet z wielkim á ogromnym wołanim/ krzykiem/ hukiem y wrzaſkiem/ obiedwie ſtronie zápalczywie do ſiebie ſkoczyły StryjKron 390.

Zwrot: bibl. »z krzykiem zawołać« (1): [Chrystus] ſkrzykiem zawołáwſzy/ ducha wypuścił [sic clamans expirasset] MurzNT Mar 15/39.
Wyrażenia: »z krzyki rycerskiemi« (1): mężny Fridruſz/ gniewy śláchetnemi Zápalon/ z Zamku z krzyki rycerſkiemi Wypadł SzarzRyt Cv.

»z wielkim krzykiem« = clamore valido, cum clamore Miech; in vociferatione PolAnt [szyk 6 : 1] (7): Tatarzy [...] werwawſzy ſie na zamek z krzikiem wielkiem wſzitky okrutnie poſiekli MiechGlab 33, 11, 12, 24; BibRadz Ez 21/22; wybiegli ná nieprzyiaciele z wielkim krzykiem. BielKron 114, 58.

Szeregi: »z krzykiem, z hukiem« (2): Z krzykiem/ z hukiem ogromnym áż obłoki grzmiáły/ [...] Bili/ ſiekli Tátárow StryjKron 632, 255. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»z krzykiem i wołaniem« (1): Wieſzcżbá tedy iego pádłá [...] áby thám [w Jeruzalem] poſtánowił rotmiſtrze/ á iżby w nim vczyniono dźiurę ku zámordowániu z wielkim krzykiem y wołániem [ad elevandum vocem in vociferatione] ku náſadzeniu tháránow przećiw branam BibRadz Ez 21/22. ~

»w krzyku« (2): Wnet przy onym wzdychániu duſz ieſzcze żywiących Z nárzékániém/ y w krzyku w téy łodźi będących/ Zorze ſye zápaliły. ZawJeft 14.

~ Zwrot: bibl. »podnieść głos w krzyku« (1): Y pádlá wrożká [...] ná Ieruzálem/ áby záłożył tárány woienne by otworzył vſthá ku zábiyániu/ áby podnioſl głos w krzyku [ut elevet vocem in ululatu]/ áby záſtawił woienne tárány przećiwko bronam Leop Ez 21/22. ~

W przen (3):

krzyk czego (2): Powiedźiał tedy Pan/ Oto iż krzyk [clαmor] Sodomy y Gomorry ták wielce ſię rozmnożył [...] Zſtąpię teraz/ á obaczę BibRadz Gen 18/20; RejPos 193.

Szereg:»krzyk a wołanie« (1): krzyk á wołánie á grzech ſproſnych miaft tych wſtępnie [!] przed oblicżność moię RejPos 193.
Wyrażenie przyimkowe: »z krzykiem« (1): Litwá zá nim z krzykiem Wielkim pędem ſkoczyłá zákrzywionym ſzykiem. StryjKron 702.
α. Okrzyki radości, owacje; tripudium Mącz (4): Tripudium, Taniec/ skok/ krzik/ weſele. Mącz. 465c.
Wyrażenie: »krzyk wesoły« (1): To człowiek ſłyſząc vmiera ná poły/ Pomniąc ná on krzyk ludźi ſwych weſoły/ Ktoré prowádźić zwykł był áż do progá Zywego bogá. KochPs 62.
Wyrażenie przyimkowe: »z krzykiem« (2): Y przyſięgli lehowie głoſem wielkim [in voce magna] z krzykiem [et in iubilo]/ z trąbámi y z kornetj. A weſelił ſię wſzytek lud Iudſki z oney przyſięgi BudBib 2.Par 15/14; zacnie od Iázoná y od miáſtá był przyięt/ á z pochodniámi y z krzykiem był prowádzon w miáſto [cum facibus et exelamationibus susceptus est] BudBib 2.Mach 4/22.
b. O szatanie (l):
Wyrażenie przyimkowe: »z krzykiem« (1):
~ Szereg: »z hukiem i krzykiem« (1): z wielkim hukiem ij krzykiem zeſromotzony do piekla poletziál OpecŻyw 150v. ~
c. O zwierzętach (10): [paw] Krzykiem theż ſwogim węże y wſzytki iadowithe robaki zagania FalZioł IV 21d, IV 25c; KmitaSpit A2, C5.

W charakterystycznych połączeniach: krzyk smętny, srogi, wielki (2).

Zwroty: »krzykiem napełniać uszy« (1): [łabędź] Załoſnie śpiewa ſwoiey oſtátniey przygodzie: Smętnem krzykiem nápełnia vſzy ſłucháiących WisznTr 15.

»upominać się [czego] wielkim krzykiem« (1): Ieleń niegdy owcy przed wilkiem/ Vpominał śię wielkim krzykiem: Zleć tobie cżego pożycżyć/ Owco niechceſz rychło płáćić. BierEz N2v.

Wyrażenie: »w kurny krzyk« = o pianiu koguta, gdy piał kogut (1): Y ſtáło ſie trzećiey nocy w kurny krzyk wſtał z łożá á pátrzał w niebo vźrzał miedzy gwiazdámi páná Iezu Kryſtá HistRzym 76v.
Szereg:»rykiem i krzykiem« (1): Ony kárwy rikiem y krzikiem wielkim w woyſko Rzymſkie ſkocżyły/ ſtrách wielki vcżyniły RejZwierc 163.
Wyrażenie przyimkowe: »z krzykiem« (2): żórawie, kiedy bliską zimę czują, Z krzykiem przeciw wielkiemu morzu polatują KochMon 19; KmitaSpit B2.
2. Strofowanie, wygrażanie, łajanie (4): A co inego one krzyki náſze ſobie mieć chcą/ gdy ták wołamy ná Krolá/ Pobierz wſzytko Krolu coś komu dał/ bes Práwá/ y bes Sądu OrzRozm C4, Ov.

W połączeniu szeregowym (1): cżemuſz ſię lękamy od złych vrągánia/ klątew, krzykow hániebnych, y kácerzowánia? ArtKanc I20.

W charakterystycznych połączeniach: krzyk haniebny, wielki; krzykiem upominać się czego, zesromocony.

Zwrot: »krzykiem wołać« (1): OrzList h4 cf Szereg.
Szereg: »hukiem, krzykiem« (1): [z Sztankarem się wadzi] krzykiem/ hukiem nań wołáiąc/ Forá Sztánkár/ odſtęp od Stádnickiego náſzego OrzList h4.
3. Głośny płacz, zawodzenie, jęczenie; planctus, plangor, ululatus Mącz, Cn; clamor PolAnt, Vulg; conclamatio, lamentatio Cn (41): RejWiz 163; BibRadz Ps 143/14; [król węgierski] od żáłośći nápoły vmartwion/ ſyn Ludwig/ thákież krolewná. Było krzyku doſyć [...] ſnadź Włádźiſłáwowi cnotliwemu ſtárcowi ſerce iego ná then cżás płácż á rzewniwość obiawiáło BielKron 414v; BudBib Ex 11/6; Tu krzykiem ſerdeczny ból wſzytcy pokazáli/ Lecz głoſniéy niż Troiánie/ Grékowie płákáli. GórnTroas 7.

krzyk czyj [w tym: pron poss (6), G sb (4)] (10): Leop Ier 3/21; BibRadz Gen 19/13; RejPos 7; RejZwierc 186; BudBib Ex 3/7, 9, Ps 17/6[7]; Vſłyſz krzyk więźniów vbogich/ A wybaẃ ie z oków ſrogich KochPs 120; WerGośc 231; dziatki paląc bębnano; áby krzyku ich rodzicy nie ſłyſzeli. WujNT 22.

W połączeniach szeregowych (9): Tamo [w niebie] nie placżu anij wzdychanija/ krzyku anij ktorégo ſtrachu. [...] bo tam ieſt wiecżná radoſtz ij przeſpiecżnoſtz OpecŻyw 3; Krzyk/ huk/ płácż/ nárzekánie/ áż żáłoſno ſłucháć RejWiz 167v, 185; Mącz 302d; RejAp 176; Vyrzą ſtráſzliwą oną mękę zgotowáną niewiernym iego. Vſłyſzą głos/ płácż/ krzyk/ á nárzekánia ich. RejPos 7, 222v, 277; áni ſmętku/ áni krzyku/ áni boleśći więcey nie będźie [neque luctus neque clamor neque dolor erit ultra] WujNT Apoc 21/4.

W charakterystycznych połączeniach: krzyk niemały, smętny; krzyk (nie) będzie (a. stał się) (gdzieś) (8); krzyk gdzie pobudzić, słyszeć (4), uczynić; krzykiem bol pokazać, pomocy wołać; krzyku nasłuchać się.

Zwroty: »kwielić żałobliwym krzykiem« (1): Niech codźień [Muzy] kwielą [...] A niechay kwieląc żáłobliwym krzykiem/ Dádzą ſię ſłyſzeć Słowieńſkim ięzykiem. KlonŻal D2v.

»płakać wielkim krzykiem« (1): thák zſobą mowiłá: Nie będę pátrzyłá ná dziećię vmieráiące: á ſiedząc ná przećiwko/ ięłá płákáć wielkim krzykiem [et sedens contra levavit vocem suam, et flevit]. Leop Gen 21/16.

Szeregi: »krzyk i lament« (1): Plangore et lamentatione forum complere, Wielki krzik y łament [!] ná rynku pobudzić. Mącz 304c.

»krzyk, (a, i) narzekanie« (3): Plangor et lamentatio, Krzik y Nárzekánie. Mącz 302d; RejPos 59v; Ano krzyk nárzekánie/ áno ſie łzy leią. RejZwierc 244v.

»płacz, (a, i) krzyk« [szyk 6 : 3] (9): Głos był ſlyſſan po drogách/ płácż/ y krzyk ſynow Iſráelſkich [Vox in viis audita est et ululatus filiorum Izrael] Leop Ier 3/21; HistRzym 16; RejZwierc 186, 255v, 226; krzyk ſię wielki ſtał y płácż w domu SkarŻyw 311; ArtKanc K6, Cf »z płaczem a z krzykiem«.

»krzyk i wołanie« (2): y on krzyk y ono wołánie nic nikomu nie pomoże RejAp 139v; WerGośc 231.

Wyrażenie przyimkowe: »z krzykiem« (6): [mamka] miáłá s krzykiem á s ſtráchem oycu y mácierzy przybieżawſzy od dzyecięciá powiedáć/ iákoby Anyoł iáſny przybieżał y wyiął ſerce z dzyecięcia BielKron 165.

~ W porównaniu (1): Thámże gdy niekielo cżelnieyſzych ſwych vtracili tedy z płacżem á z krzykiem iakoby pſi wyiąci [ululatu edito] odiechali daley plony bierzącz á puſtoſząc. MiechGlab 34.

Szeregi: »z płaczem a (i) z krzykiem« (2): MiechGlab 34; Poyźrzyćie Pánowie poyźrzyćie/ proſzę/ ná ten niepotężny tłum ludźi ſtárych/ niewiaſt kápłánów/ y dźiatek niedoroſłych/ którzy teraz z płáczem/ y z krzykiem wielkim leżą v nóg wáſzych OrzJan 20.

»z krzykiem i łzami« (1): modlitwy y prozby ku onemu ktory iy mogł rátowáć z śmierći/ zkrzykiem mocnym y łzámi [cum clamore valido et lacrimis] przynioſł BudNT Hebr 5/7.

»z krzykiem a z żałością« (1): Fredruſz [...] bił ſie ſnimi poki mogł ſobą włádáć/ tám miedzy Tátáry rozſiekan s krzykiem á z żáłośćią więźniow BielKron 418.~

W przen (1):
Fraza: »wstępował krzyk aż do nieba« (1): był wielki ſtrách śmierći w káżdym mieśćie [...] Y wſtępował krzyk káżdego miáſtá/ áż do nieba [et ascendebat ululatus uniuscuiusque civitatis in caelum]. Leop 1.Reg 5/12.
*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Acclamatio ‒ krzik. Calep 13b, 233a.

Synonimy: 1. wołanie, wrzask, wrzawa; 2. łajanie, strofowanie, wymyślanie; 3. jęczenie, jęk, jękanie, lament, łkanie, płacz, zawodzenie.

Cf KRZYCZENIE, KRZYKANIE, KRZYKNIENIE, KRZYKWA

IM