[zaloguj się]
[pdf]

LILIJA (108) sb f

lilija (86), lelija (22); lilija OpecŻyw (8), Murm (2), Mymer1 (2), MurzNT (2), LubPs, KrowObr (6), RejWiz, WyprKr, BibRadz (4), BielKron, Mącz (4), RejPos (5), BudBib (3), StryjWjaz (3), PudłFr, ZawJeft, LatHar, WujNT (2), WitosłLut, KlonKr, SkarKaz, SzarzRyt; lelija LudWieś, SienLek (4), KochEp, KochFr (4), KochPieś, PaprUp, KochFrag (2); lilija : lelija FalZioł (19:2), Leop (8:3), SkarŻyw (4:1), Calep (3:2).

a pochylone (w tym 1 r. błędne znakowanie); le- (7), le (1); le- : lé- KochTr (3:1).

Fleksja
sg pl
N lilijå lilij(e)
G lilijéj lilij, lilij(e)j
D lilij(e)j, lilii lilijåm, lilij(o)m
A liliją lilije
I liliją lilijami, lilijmi
inne sg a. pl G - lilij(e)j

sg N lilijå (42). ◊ G lilijéj (24); [-éj], -(e)j (24). ◊ D lilij(e)j (3) FalZioł, KrowObr, BibRadz, lilii (1) OpecŻyw. ◊ A liliją (8) [w tym: -a (1)]. ◊ I liliją (5). ◊ pl N lilij(e) (6). ◊ G lilij KrowObr (2), lilij(e)j (1) Mącz. ◊ D lilijåm (2), lilij(o)m (1); -åm StryjWjaz; -åm : -om WujNT (1:1). ◊ A lilije (8); -é (2), -(e) (6). ◊ I lilijami (3) KrowObr, BudNT (2), lilijmi (1) StryjWjaz. ◊ sg a. pl G lilij(e)j [zapis: lilije] (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. bot. Lilium L.; lilia, bylina cebulkowa o ozdobnych kwiatach z rodziny liliowatych (Liliaceae); lilium Murm, Mymer1 Calep, Cn (93): Murm 117; Mymer1 18; á przepal ono wino z lilią FalZioł I 76d, +3d, I 71c, d [2 r.], 71v żp, II [22Jv [2 r.]; Weirzycie na liliié iako roſtą nierobią ni przędą MurzNT Luc 12/27 [przekład tego samego tekstu RejPos 217]; Ey nuſz y wy ſtych Liliy bierzćie przyklad Roż[e] KrowObr Av; Lilietum, Gdźie wiele liliey rośćie. Mącz 193c, 193c; SienLek 219v; RejPos 217, 220 [2 r.]; Miły moy mnie/ á ia iemu/ ktory ſie páſie miedzy lilijámi. BudBib Cant 2/16; Teraz możeſz leliią piękny włos otoczyć KochFr 55; PaprUp Av; Calep 603b [2 r.]; WujNT Luc 12/27.

W połączeniach szeregowych (9): OpecŻyw 19; Leop Eccli 50/8; BudBib Eccli 50/8; SkarŻyw 83; TV różą/ tu fiiołki/ tu miecćie léliią KochFr 122, 97; Właſnie iákby pomiéſzał rózą woniáiącą/ Z fiołki y z lilią/ pozornie kwitniącą. ZawJeft 46; WitosłLut A5v; SkarKaz 205a.

W porównaniach (27): Iako liliá miedzy cirnijm/ tak przyiáciolka moia miedzy dziéwkami Izrael. OpecŻyw 187v [przekład tego samego tekstu Leop Cant 2/2, BibRadz Cant 2/2], 17, 18, 187v; LudWieś B4v; KrowObr 95; A ná wierzchu ſlupow/ robotę ná kxtałt leliey [in modum lilii] poſtáwił Leop 3.Reg 7/22, Ex 25/31, 33, 3.Reg 7/19, 26, Cant 2/2, Eccli 50/8, Is 35/1; BibRadz Cant 2 arg, 1, 2, Eceli 39/16; RejPos 220; Dwie pierśi twoie iáko blizniąt dwoie v ſárny/ ktore ſię páſą miedzy lilijámi. BudBib Cant 4/5, Eccli 50/8; SkarŻyw 112; Pátrzay/ iako twarz białą zdobi wſtyd rumiány: Tákiéy bárwy więc niebo bywa/ gdy świt rány Złoté Słońce vprzédza: álbo gdy leliią/ Z pięknym kwiátém różánym w ieden wieniec wiią. KochEpit A2v; PudłFr 70; ZawJeft 46; KochFrag 27; Niech tez Krolowa kwitnie iák Lilia, W łáſce v Bogá, ktora częſte zwiia Cnot świętych kwiatki, ná vbogie ludzie KlonKr F4.

W charakterystycznych połączeniach: lilija kwitnąca, piękna (2), prześliczna, rozwiniona, wonna.

Przysłowie: [Plato do nich rzekł: ále cżemu ſię dziwićie/ izali niewidaćie/ że też cżáſem miedzy oſtem y pokrzywámi lilia rośćie. CiceroKosz Hv (Linde).]
Wyrażenia: »lelija ogrodna« (1): Lelia ogrodna SienLek X2v.

»lilija padolna [= rosnąca w dolinie]« (1): NA [lege: ja] kwiát polny/ y Lilia padolna [lilium convallium]. Leop Cant 2/1.

Szeregi: »roża, (a, albo, i) lilija; roża z liliją« [szyk 9:4] (12;1): ij ſſedl s nijmi za rzékę Cedrową do ogroda/ nie ijżby rożą albo liliją zbierál/ ale iżby mękę wielką cirpiál OpecŻyw 98, 3, 17, 18; przeto też ten Pſalm tym ieſt tytułem náznácżony/ że ieſth z Liliey á z Rożey iáko ochędożnie wieniec vpleciony. LubPs P6; KrowObr 95; BibRadz Cant 2/1; SkarŻyw 178; pátrz gdy wieniec wiją/ Ze poſpolićie ſádzą przy różey leliją. KochFr 131; KochPieś 54; PudłFr 70; Ray tám gdźie oná śiedźi: á którędy miia/ Zá iéy ſtopámi róża wſtawa/ y leliią KochFrag 25, 27. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.].

»lilija, piwonija« (1): Lilije/ Piwonije też w ſwym rzędzye ſtały/ Glánc nadobny cżyrwony z białym podawáły. RejWiz 23v.

Zestawienia: »biała lilija« = Lilium candidum L. (Rost); lilium album Cn [szyk 7:2] (9): Wezmi wodki Lilijey białey. FalZioł II 21a, II 16b, 18c, V 26v, 36v, 38v (9).

»domowa lilija« = Lilium candidum L. (Rost) (3): Theż korzeń tego ziela domowey Liliey/ ieſt dobry ku vroſzcżeniu mięſa/ albo ciała w ranach z złych kroſt FalZioł I 72a, I 77d, 78a.

»lilija polna« = Hemerocallis flava L.; liliowiec żółty; hemerocalles Calep, Cn; periclymenos Mącz; lilium aureum Cn [szyk 6:1] (7): obáczćie liljé polné [lilia agri]/ iako roſtą/ nierobią ani przędą MurzNT Matth 6/28; Periclymenos, seu periclymenon herba, Polna liliya. Mącz 291c; Słyſzyſz żeć też thu nie wſpomina łopianu áni pokrzywy/ iedno lilie polne. RejPos 220; Calep 476a; WujNT Matth 6/28.

~ W porównaniu (1): matka bożá miloſciwá/ ktorá iako liliá polná/ rożá bez cirniá/ tak ta panną od wſſelkié zmazy grzéchu byla oddálona OpecŻyw 183.

Szereg: »lilija, roża« (1): OpecŻyw 183 cf W porównaniu. ~

[»złotogłowowa lelija« = Lilium martagon L. i Lilium bulbiferum L.; rośliny trujące mające zastosowanie w lecznictwie: Pliniuſz piſze/ że dwoiáki ieſt kwiát Złotogłowowéy Leliiéy/ ieden biały/ iedno iż kiełyſzek ma brunatny ábo żółty: w tem tylko ma rózność ten kwiát od Leliiey/ iż Leliia ma ná rozgach liśćie/ ále Złotogłowowa Lilia gołą ma rózgę. Drugą Lelią Złotogłowową piſze Pliniuſz która ma kwiát też biáły/ ále kiełyſzek źielony UrzędowHerb 217a.]

W przen (2): Wżdy twoy [śmierci] iad prożny: bo ten kwiát [panieństwa] ku wiośnie Oney oſtátney y wieczney wyrośnie/ Wonie Liliey pełen y czyſtośći SzarzRyt Dv.
Wyrażenia »biała lilija« (1): y ták on kwiát cżyſtośći białey lilyey/ cżerwoną rożą á krwią męcżeńſką ozdobiony/ zapłátę y roſkoſzy nieſkázitelne v oblubieńcá ſwego nalaſł. SkarŻyw 487.
Przen: O czystości dziewiczej (3): Nie ma zadnego klaſztoru/ w ktorym by ſię táki piękny ſzcżep tey leliey y rożey y owocow/ wktorych ſię báránek y oblubieniec Chryſtus kocha/ oſadził/ ogrodził/ y dochował SkarŻyw 71; Tá ieſt [św. Barbara] prześlicżna oná lilia/ miedzy ćierniem pogáńſtwá roſtąca/ á piękną wonność prawdźiwey wiáry/ y wyſokiey cnoty/ y ſławnego/ przez rękę oycá ſwego Pogániná/ męcżeńſtwá z śiebie wydáiąca. LatHar 469.
Wyrażenie: »wieniec z lilijej« (1): Zdziewictwá powołał ią [św. Dorotę] Pan Bog ná męcżenſtwo/ do wieńcá zliliey/ ten teſz z cżerwoney rożey przydáiąc. SkarŻyw 124.
a. Wyobrażenie plastyczne lilii (11):
α. Jako element zdobniczy, dekoracyjny w wyrobach złotniczych (3): A ná ſámym Lichtarzu będą cżterzy cżáſzki wydrożone ná kſtałt orzechá/ y iábłuſká też poſpołu przy káżdey/ y Lilie [tj. lilia] pod dviemá pręty ná trzech mieſcách/ ktorych będzie ſześć wychodzących z iednego słupká Leop Ex 25/34, Ex 25/33; Krzizik zloti, na nim czteri Lilie Diamentowe. i czwarta ſDiamenczikiem weiſrzodku wiſzącza WyprKr 12v.
β. [Prawdopodobnie biżuteria z elementami ozdobnymi w kształcie lilii: y włożyłá koronkę ná głowę ſwą/ y oblokłá ſie w ſzáty weſela ſwego/ obułá téż pántofie/ y wźięłá práwniczki/ y lilie [tj. lilia]/, y nauſznice/ y pierśćionki/ y vbráłá ſie we wſzytkié ſwe ſtroie. WujBib Iudith 10/3 (Linde).]
γ. Wizerunek heraldyczny, element herbu (8): KrowObr A [2 r.], Av; iż ieſt ná grobie iego Herb Florentyńſki Lilia. BielKron 456; A Rey też [wiódł poczet] ſwych dwádzieſciá z Lábęćmi cáłymi/ Ná tárcżach ná kſtałt orłow z liliymi złotymi. StryjWjaz B3v; Ná wirzchu [bramy] Orzeł biały w pierſiach Lilie miał StryjWjaz C, C.
W przen (1): Batzem wiele tych Liliy iż ſie w korzeniły/ W Kryſtuſa Páná ſwego/ á wnim ſie ſkrzewiły. KrowObr A.
2. bot. Iris germanica L. (Rost); kosaciec niemiecki, bylina z rodziny kosaćcowatych (Iridaceae) (3):
Zestawienia: »brunatna lilija« (2): Narcissus est purpureum lilium. eyn braun rote lylge. Brunatna liliya. Murm 117; Mymer1 18.

»fijołkowa lilija« (1): Raphanitis, Nieyáki rodzay fiołkowey liliey. Mącz 345d.

3. bot. Zestawienie: »wodna lilija« = Nymphaea alba L. (Rost); grzybienie białe, wodna bylina z rodziny grzybieniowatych (Nymphaeaceae); clava Herculis, nymphaea, rhopalon Herculeon Cn [szyk 3:1] (4): Wodna lelija/ Nymphea officinis Nenuphar SienLek 211v, X2v.
Szereg: »grzybienie, (albo) wodna lilija« (2): Nenufar. Grzybienie albo wodna lilia. FalZioł I 91d; Nymphaea, Herbae genus est, in paludibus nascens et aquis stagnantibus, unde et nomen accepit – Grzibienie, wodna lilia. Calep [711]a.
4. bot. Saponaria officinalis L.; mydlnica lekarska, pospolita bylina rosnąca nad brzegami rzek i rowów, z rodziny goździkowatych (Caryophyllaceae, jeden gatunek) (1): Struthium ‒ Lilia, albo gwozdziki polne. Calep 1012a.

Synonimy: 1. zest.: »złotogłowowa lilija«: »lelijowy złotogłow«; 2. »fijołkowy korzeń«, kosaciec, »mieczykowy korzeń«; 3. grzybienie.

KN