Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NACHYLON

Następne hasło: [NACHYLOWAĆ] »

NACHYLONY (46) part praet pass pf

a jasne. ◊ -ony (1) KochPhaen, -óny OrzQuin (2); -(o)n (2).

Fleksja

sg
m	N	nachylony, nachylon	f	N	nachylonå	n	N	nachylon(e)
	G	nachylon(e)go		G	nachylon(e)j		G
	A	nachylony		A			A	nachyloné
	I			I	nachyloną		I
	L			L	nachylon(e)j		L

pl
N	subst	nachylon(e)
A	m pers	nachyloné
A	subst	nachyloné
I	f	nachylonémi
L		nachylonych

sg m N nachylony (17), nachylon (2); ~ (attrib) nachylony (2); ~ (praed) nachylony (3), nachylon OpecŻyw (2). ◊ G nachylon(e)go (1). ◊ A nachylony (2). ◊ n N nachylon(e) (5). ◊ A nachyloné (4); -é (2), -(e) (2). ◊ f N nachylonå (1). ◊ G nachylon(e)j (1). ◊ I nachyloną (1). ◊ L nachylon(e)j (1). ◊ pl N subst nachylon(e) (3). ◊ A m pers nachyloné (2). subst nachyloné (4); -é (1), -(e) (3). ◊ I f nachylonémi (1). ◊ L nachylonych (1).

Sł stp s.v. nachylić, Cn notuje, Linde XVII i XIX w.

Znaczenia

1. Zwrócony pochyło w jakimś kierunku, w szczególności zgięty ku dołowi (36)
- Przen (15)
  - a) Zachwiany, podważony (10)
    - α) W funkcji rzeczownika: o ludziach (1)
  - b) Poniżony (3)
  - c) Fraza: »nachylon jest dzień« (2)
2. Obniżony, opuszczony w dół (1)
3. Skłoniony ku czemu, zjednany (9)

1. Zwrócony pochyło w jakimś kierunku, w szczególności zgięty ku dołowi; inclinatus Vulg, Cn; acclinis, declivis, deflexus, devexus, incurvus, obliquus, obstipus, proclivis, pronus Cn (36): FalZioł V 35v; V kogo wzroſt ieſt przed ſobą wypięty á zaſię nachylony vkazuie cżłowieka grubey karmiey/ grubego rozumu, głupiego GlabGad M5v; Kámienye ktore ſie wynioſſą nád wodę nachilone ſą/ áby odpoczynęły w Arnon Leop Num 21/15; Exekucya w Rzeczypoſpolitey bywa/ iákoby modłá iáka/ wedle ktorey dobry Cieślá náchylony dom wſtáwia w klobę ſwą. OrzRozm B3, B2v; A gdźieby byłá Rynná/ z náchyloną głową pod nią ſtać/ dobrze ią chłodząc. SienLek 39v; Ktory koń ná ſtaniu przedniémi nogámi náchylonémi ſtoi iákoby śiédźieć chćiał/ ten bywa rychły. SienLek 187, 188; Contortus – Nakierowany, nachiłony. Calep 253a; Summissus – Nachilioni, na doł ſpuſzczoni. Calep 1029b, 97b, 156a, 183a, 296b, 315b (11).

nachylony k(u) czemu (2): KochPhaen 9; niech będźie ogrod w kwádrat wymierzony od niey [rzeki]/ á kęs z południá k ſłońcu náchylony GostGospPon 170.

Przen (15):

a) Zachwiany, podważony (10): ále ćię proſzę ábyś mi powiedźiał/ wedle tego modłá Krolewſkiego/ iákoby náćiągáć ku pierwſzey mierze náchylone Kroleſthwo Polſkie OrzRozm E4v; alekiedy wḿ wspomnisz sobie exquo fonto rzeczy szły ze oporatowaniu nachylone^go iesli nie vpadłego domu iego. ActReg 109.

Zwrot: »nachylony do upadku, ku upadku, do zguby« [szyk zmienny] (3:2:1): OrzQuin A4v, E4v; Kto dźiś twe [o Polsce] rzecży chce przywieść do kluby/ Ták náchylone/ ledwie nie do zguby? GrochKal 24; SkarKazSej 664b, 673a, 688a.

Szeregi: »strapiony i nachylony« (1): Miłuiem nawyżſzą mądrość Syná twego Páná náſzego: niechże ſię nam vkaże/ y náucży/ co czynić/ y iáko o tey ſtrapioney y do vpadku náchyloney Koronie rádźić. SkarKazSej 664b.

»nachylony i zatrwożony« (1): O osobie moiey nie mogło się nic innego rozumiec, iedno zem się ozwał bydz przyiacielem temu w nachylonych yzatrworzonych [!] iego czasiech ActReg 139.

α) W funkcji rzeczownika: o ludziach (1): vmiał zá pomocą Bożą y náchylone podeprzeć/ y heretyki niecżyſte/ á wćieleſnośći żyiące/ precż wyſzcżwáć. SkarŻyw 517.

b) Poniżony; depressus Calep (3): KuczbKat 425; Ocży wyſokie cżłowiecże zniżą ſię/ y nachylona będzie wyſokość ludzi [et incurvabit se altitudo hominum]/ á ſam Iehowá wywyżſzy ſię wdzień on. BudBib Is 2/11; Depreſsus – Potłomiony, przicziſniony, nachilony. Calep 309a.

c) Fraza: »nachylon jest dzień« (2): Zoſtáń s nami/ botz ſie kwiecżoru bliży/ a nachylon ieſt iuż dźień/ ij przybliżá ſie notz. OpecŻyw 168, 169.

2. Obniżony, opuszczony w dół (1): przez náchylone niebioſá rozumie Apoſtoły vniżone/ chwałę Bożą opowiádáiące CzechEp 161.

3. Skłoniony ku czemu, zjednany (9):

nachylony do czego (3): BudBib I 264a marg; y Adam pierwſzy Oćiec náſz/ o południu do grzechu zda ſię być ſzátáńſką zdrádą náchylony. LatHar 55; ty tákim nas karániem treſkceſz/ gniewem poruizony/ á ono od nas oddalaſz/ do miłośierdźia náchylony. LatHar 623.

Wyrażenia: »nachylone serce« [ku komu (1), na czyją stronę (1)] [szyk 2:1] (3): ſerce y myśl W. K. M. [...] żadny^m obycżáiem ná ich [kaznodziejów zaraźliwych] ſtronę náchylone być nie mogło WujJud B; BudBib Prov 21/1; LatHar 478.

»nachylone ucho« [ku czemu (3), do czego (1)] (4): Gdy iedno będzie náchylone vcho twoie ku nędznem prozbam moiem [inclina ad me aurem tuam Vulg Ps 31/3]/ ſtánie mi to zá náobronnieyſſą twierć RejPs 43v; Leop 2.Par 7/15; BudBib I 264a marg; Wielki vmyſł áby miał/ vſzy náchylone Ku cney ſpráwiedliwośći SapEpit A4v.

Synonimy: 1. nagięty, nakłoniony, skłoniony.

Cf NACHYLIĆ, NIENACHYLONY