Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NACIĄĆ

Następne hasło: NACIĄGAJĄCY »

NACIĄGAĆ (49) vb impf

W inf: naciągać (6) OrzRozm, Mącz, BudBib, CzechEp (2), WujNT, nacięgać (3) KromRozm II, DiarDop, GostGosp. ◊ W pozostałych formach: naciąga-.

Oba a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	naciągać, nacięgać
praes
	sg	pl
1	naciągåm
2	naciągåsz
3	naciągå	naciągają

praet
	pl
3	m pers	naciągali

fut
	sg
3	m	będzie naciągåł

imperativus
	pl
2	naciągåjcie

conditionalis
	sg
2	m	byś naciągåł
3	m	by naciągåł
3	f	by naciągała

impersonalis
praet		naciągåno
participia
part praes act		naciągając

inf naciągać (6), nacięgać (3). ◊ praes 1 sg naciągåm (6). ◊ 2 sg naciągåsz (1). ◊ 3 sg naciągå (9). ◊ 3 pl naciągają (9). ◊ praet 3 pl m pers naciągali (1). ◊ fut 3 sg m będzie naciągåł (1). ◊ imp 2 pl naciągåjcie (1). ◊ con 2 sg m byś naciągåł (1). ◊ 3 sg m by naciągåł (1). f by naciągała (1). ◊ impers praet naciągåno (1). ◊ part praes act naciągając (8).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) ‒ XVIII w.

Znaczenia

1. Ciągnąć poruszać (6)
- a. Ciągnąć krótkimi, powtarzalnymi ruchami (2)
- b. O poprawianiu pionu budynku (3)
- c. O ustawieniu żagli; w przen (1)
2. Ciągnąć napinać, naprężać (9)
- a. O strojeniu instrumentu strunowego (5)
- b. O cięciwie łuku; w przen (1)
- c. O nakręcaniu zegara (1)
3. Powodować przemieszczenie (1)
4. Tendencyjnie interpretować (29)
5. Skłaniać do czegoś (1)
*** Bez wystarczającego kontekstu (3)

1. Ciągnąć poruszać (6):

a. Ciągnąć krótkimi, powtarzalnymi ruchami (2): [baba ma] ciągnąć lekko/ [...] tak iżby ciągnąć [= ciągnąc] y na tę/ y na onę ſtronę: naciągała/ á iakoby chwieiącz á wychowyraiącz: płod wyriwała. FalZioł V 33v.

naciągać czym [= co] w którą stronę (1): przyſluſza na vmieiętną babę, aby [...] dziecię ono leguchno [...] nawodziła/ naciągaiącz głowką na doł. FalZioł V 21d.

b. O poprawianiu pionu budynku [co] (3): iáko by vczynił on niebáczny Cieślá/ ktory náćiągáiąc dom niebácznie náchylony w klobę ſwą [...]/ z gruntu by dom wſzyſtek wywroćił. OrzRozm B2v.

W przen (2): ták iákobyſmy go [krołestwa] niemądrze náćiągáiąc/ ná drugą ſtronę wzgorę nogámi nieprzewroćili. OrzRozm E4v.

naciągać ku czemu (1): ále ćię proſzę ábyś mi powiedźiał [...]/ iákoby náćiągáć ku pierwſzey mierze náchylone Kroleſthwo Polſkie OrzRozm E4v.

c. O ustawieniu żagli; w przen [co] (1):

Zwrot: »żagle [na co] naciągać« (1): wſzyſcy do ſztyru bieżćie/ máſztu ſtrzeżćie/ żagle ná trámontanę [= rodzaj wiatru] náćiągayćie/ ná lewo ku Niemcom nieuchodźćie OrzQuin A3v.

2. Ciągnąć napinać, naprężać; intendere Mącz, Calep, Cn; contendere Cn (9): Mącz 445a; Intendo ‒ Nacziagam. Calep 548b.

a. O strojeniu instrumentu strunowego; concordare Mącz (5): Concordo, [...] Náciągam álbo Stroyę. Mącz 65b.

Zwroty: »naciągać lutnią« = pectere citharam Mącz; contendere fides ad concertum, intendere nervos modulate Cn (1): Pectere citharam, Brząkáć/ Náciągáć lutnią. Mącz 285d.

»struny, strun naciągać« (1:1): Plectrum, [...] Młotek którym ſtrón náciągáyą Mącz 303d, 285c.

W przen (1): Vereor ne istaec fortitudo in nervum erumpat denique, Obawam ſie [...] ábyś to wyſoko nie náziągał [!] aż ſie ſtrunká ſpáda. Mącz 361a.

b. O cięciwie łuku; w przen [co] (1): Nácyągáyą ſtrzelby ſwe w káżdey fáłſſywośći [intenderunt arcum rem amaram Vulg Ps 63/4] LubPs P2.

c. O nakręcaniu zegara [co] (1):

Zwrot: »zegar nacięgać« = contendere horologium Cn (1): kto iedno może mieć tákiego coby vmiał zegar náćięgáć/ nie miey ſobie zá vtrátę kupić go GostGosp 154.

3. Powodować przemieszczenie [co] (1): tho párzenie máćicę náćiąga/ ná ſłuſzne mieſtce. SienLek 116v.

4. Tendencyjnie interpretować (29);

naciągać czego (18): DiarDop 104; Státutu náćiągáiąc/ feruią Dekretá BielSat E; CzechEp 138, 162, 309, 342, 344; ktory też oſobliwe kśięgi o duchu ś. nápiſał: w ktorych dźiwnie/ y wykrętnie/ náćiąga piſmá ś. NiemObr 133; BielRozm 33; Nie ieſtći to powſzechne roſkazánie/ żeby zgołá wſzyścy [...] robić rękomá byli powinni (ták iáko ſektarze tych ſłow náćiągáią) WujNT 718, przedm 26, s. 614; KlonWor 79. Cf naciągać czego przeciw [= wbrew] czemu; czego (na)przeciw komu, przeciw czemu [= chcąc przekonać, że...].

naciągać czego przeciw [= wbrew] czemu (2): ktorzy [odszczepieńcy] tego náćiągáią przećiw świętym y powſzechnym náukom y vſtáwom Apoſtolſkim WujNT 64. Cf »naciągać na swą dumę«.

naciągać czego (na)przeciw komu, przeciw czemu [= chcąc przekonać, że ktoś nie ma racji, że coś jest niesłuszne] (3): Dármo y tego mieyſcá haeretycy náprzećiw poſtom kośćielnym [...] náćiągáią. WujNT 700, 174, 740.

naciągać co (6): Cypryań nieták tego mieyſcá rozumie/ iáko ie ty rozumieſz y náćiągaſz. KrowObr 180; NiemObr 21; GórnRozm K3; WujNT ktv; Sędźia krzywy/ łákomy [...] Náćiąga Práwo gwałtem KlonWor 80. Cf naciągać co ku czemu.

naciągać co ku czemu [= chcąc przekonać o słuszności czego] (1): przewrotni ludzie ſłowá y piſmá iego pſowáli/ y ku wolnośći grzeſzenia ich náćiągáli. WujNT 532.

naciągać czego a. co [po przeczeniu] (2): Nie maſz náciągáć práwá [Non pervertes iudicium] BudBib Deut 16/19; PaprUp D4.

naciągać do czego [= chcąc przekonać o słuszności czego] [w tym: czego (2), co (1)] (3): CzechEp 160, 162; owá wolność [...] te práwá naprzod odmienia/ abo náćiąga do wykonánia iákiey priwaty ſwey. PowodPr 64.

W porównaniu (1): on piſmo ś. ſzpoći y ku ſwey obłędliwey opiniey onego iáko noſá woſkowego náćiąga. CzechEp 344.

W charakterystycznych połączeniach: tego miejsca (to miejsca) naciągać (4), Pisma (Pismo Św.) (4), pismo [czyje], prawa (prawo) (4), słowa bożego, słow [czyich, tych] (słowa [czyje]) (3), statutu (2), świadectwa (2); naciągać do wykonania prywaty; naciągać ku przewrotności serca swego, ku swej opinijej, ku swej rzeczy, ku wolnośći grzeszenia; naciągać (na)przeciw katolikom, naukom apostolskim, postom, prawdziwemu smysłowi, tradycyjam kośćielnym; naciągać za wymysły swemi; dziwnie naciągać, niesłusznie (3), nieumiejętnie, omylnie, wykrętnie.

Zwroty: »naciągać [czego] na swą dumę [przeciw czemu]« (1): Gdźie y Pſálmowi y Páwłowi gwalt wielki cżyni náćiągáiąc ich ná ſwą dumę przećiw prawdźiwemu ſmyſłowi CzechEp 149.

»gwałtownie, gwałtem naciągać« [szyk zmienny] (3:2): Gdyż też y to/ ieſt [...] ſproſnym plugáſtwem/ ſłowá Bożego gwałtownie náćiągáć CzechEp 138, 309; NiemObr 21; WujNT 614; KlonWor 80.

»jedno ku drugiemu nacięgać« (1): nyebyłoby to/ yedno drugim wykłádáć/ ále yedno ku drugyemu náćyęgáć KromRozm II r.

»naciągać na swą stronę, za swoją stroną« [szyk zmienny] (3:1): ktorzy bychmy nacięgać nieslusznie Pisma chcieli na swą stronę DiarDop 104; NiemObr 21; aby ich [praw] nam nikth nieopakowal á za ſwoia ſtrona nienaciagal PaprUp D4; KlonWor 79.

5. Skłaniać do czegoś [kogo na co] (1): Nie godźi ſię [...] ná ſwą wiárę/ [...] kogo drugiego náćiągáć. CzechEp 28.

*** Bez wystarczającego kontekstu (3): Mącz 444a; Concordo ‒ Zgadząm, nacziagąm. Calep 234a; Tendo ‒ Nacziagam. Calep 1053a.

Synonimy: 2. napinać; a. stroić.

Formacje współrdzenne cf CIĄGNĄĆ.

Cf NACIĄGAJĄCY, NACIĄGAN, NACIĄGANIE