Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NAKŁAD

Następne hasło: NAKŁADAĆ SIĘ »

NAKŁADAĆ (75) vb impf

Wszystkie a jasne (w tym w pierwszym i drugim 3 r. błędne znakowanie).

Fleksja

indicativus
inf	nakładać
praes
	sg	pl
1	nakładåm	nakładåmy
2	nakładåsz
3	nakłada	nakładają

praet
	sg		pl
1	m	nakładåłem	m pers	-śmy nakładali
3	m	nakładåł	m pers	nakładali
3	n		subst	nakładały

fut
	sg
1	m	będę nakładåł
3	m	będzie nakładåł

imperativus
	sg
2	nakładåj
3	niechaj nakładå

conditionalis
	sg		pl
3	m	by nakładał	m pers	by nakładali

impersonalis
praet		nakładåno
con		by nakładåno
participia
part praes act		nakładając

inf nakładać (15). ◊ praes 1 sg nakładåm (12). ◊ 2 sg nakładåsz (3). ◊ 3 sg nakłada (10). ◊ 1 pl nakładåmy (1). ◊ 3 pl nakładają (4). ◊ praet 1 sg m nakładåłem (1). ◊ 3 sg m nakładåł (6). ◊ 1 pl m pers -śmy nakładali (1). ◊ 3 pl m pers nakładali (3). subst nakładały (1). ◊ fut 1 sg m będę nakładåł (1). ◊ 3 sg m będzie nakładåł (1). ◊ imp 2 sg nakładåj (4). ◊ 3 sg niechaj nakładå (1). ◊ con 3 sg m by nakładał (1). ◊ 3 pl m pers by nakładali (3). ◊ impers praet nakładåno (1). ◊ con by nakładåno (1). ◊ part praes act nakładając (5).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Płacić, łożyć pieniądze na co, ponosić koszta (33)
2. Wkładać coś do czegoś, na coś; ładować (15)
- a. Napełniać (2)
3. Nauczać, przyzwyczajać, wdrażać kogoś do czegoś (4)
4. Nawiązywać kontakty, przestawać, prowadzić rozmowy, postępować (11)
5. Zwroty o rożnych znaczeniach (12)

1. Płacić, łożyć pieniądze na co, ponosić koszta; impendere, sumptum subministrare a. suppeditare Mącz; insumere Calep; facere sumptum Cn (33): GliczKsiąż I6 [2 r.], M; KrowObr 128; Insumo, Nákłádam/ wielki koſzt czinię. Mącz 433a, 432c; HistRzym 49v; Calep 547a.

nakładać na kogo, na co (17): GliczKsiąż Mv; to coby ná żywe Obrázy nákłádać mieli/ ná ſlugi Boże/ ná vbogie żaki [...]/ ná wdowy/ to nákłádáią ná martwe pniaki KrowObr 117, 117; RejWiz 113v; vpominał ie ná kazániu áby ſobie lepiey pocżynáli/ á ná ty kramy nie nákłádáli BielKron 193, 149, 270v [2 r.]; HistRzym 49v, 50, 51v; Iuż y tám y ſam mácam/ ná ſzpiegi nákłádam BielSat G3; RejZwierc 26v, 152; Oczko 18v; BielSen 17; BielSjem 25.

nakładać z czego (2): BielKron 140v; De suo impendere, Z ſwych dóbr nákłádáć. Mącz 289a.

nakładać komu (7): GliczKsiąż Mv, P; ADryanus Ceſarz od Tráiáná vſtáwiony/ [...] nákłádał ná náuki tym ktorzy ſie vcżyli BielKron 149; Mącz 205d, 222c, 289a; Kośćiół Boży iáko mátká dobra ma opátrzáć/ áby vbodzy/ którym nie máią z kąd rodźice nákłádáć [opibus iuvari non possunt JanStat 224]/ mieli ſie gdźie vczyć SarnStat 199.

W połączeniu szeregowym (1): miłoſnice będzie myał z doſtátkyem/ they będzye dodawał/ nákłádał/ kupował y ſpráwował. GliczKsiąż P.

W charakterystycznych połączeniach: nakładać skąpie (2), ścisło, wiele (3); nakładać z dobr, z pieniędzy; nakładać synowi; nakładać na kramy, na lekarstwa, na mnie (2), na naukę (2), na obrazy (2), na posły, na szpiegi.

Zwroty: »pieniądze, z pieniędzy nakładać« (4:1): BielKron 140v; Ale oſtátnie dwá pieniądzá ná nas (ieſliſmy dobry Krześćijáni) nákłádamy HistRzym 51v, 49v, 50; BielSjem 25.

»nie trzeba nic nakładać [na co]« = pomagać czemuś (1): Ale ſkoro ſie ſpłyną [dwie strużki wody]/ wnet ſie iedná sſtánie/ Nie trzebá ná lekárſtwo nic nákłádáć ná nie. RejWiz 113v.

Szereg: »do dawać pieniędzy, nakładać« (2): Ille mihi sumptus subministrat, On mi pieniędzy dodáye/ Nákłáda mi. Mącz 222c, 432c.

2. Wkładać coś do czegoś, na coś; ładować; imponere Mącz, Vulg, PolAnt Cn; immitere, impendere Mącz (15): Impendo, Nákłádam/ kłádę/ przidáwam. Mącz 289a, 310d; Arrigo ‒ Podnoſzę, nakładąm. Calep 98a.

nakładać co (2): áno kilká Szláchćicow z wozy/ rąbią/ y nákłádáią ná wozy drwá Páná mego. GórnRozm G2v; SarnStat 1230.

nakładać co [= tworzyć coś kładąc jedno na drugie] (1): Ták wiele ryb ieft w tey źiemi [w Islandyjej]/ iż ná kilko dzieſiąth łokći ná zwyſz iáko domy kupy nákłádáią ryb ſuchych wielkich morſkich BielKron 294v.

nakładać czego (2): wyąl ſkalyety pyenyedzi wązell ſchuſthką wſtodolye nowey gdi gnoyv thenze mloczek nakladal. LibMal 1544/92v. Cf Zwrot.

nakładać wiele czego (1): Strum I cf nakładać za co.

nakładać na co (5): RejWiz 93; In corbitam immitto, Nákłádam ná łódz. Mącz 65c; RejZwierc 32v; PaprPan Dd3v; GórnRozm G2v.

nakładać za co (1): A kiedy ma ſuknię płótnem podbitą/ tedy płótno przerżnie/ támże zá podſzewkę wielé ich nákłádáią Strum I.

W charakterystycznych połączeniach: nakładać wiele; nakładać na łódź, na misy, na przodek, na wozy; nakładać za podszewkę; nakładać gnoju, ryb; nakładać drwa, towary; nakładać wozy.

Zwrot: peryfr. »nakładać [komu] na szyję konopianych pasow« = wieszać (1): Nákłádał im [Chabry Boleſław poganom] ná ſzyie konopniánych páſow. PaprPan Dd3v.

W przen (1):

Zwrot: »[komu] nakładać sławę« = udzielać komu sławy (1): Zdárzenie mężá/ ieſt w ręku páńſkich/ á oſobie vcżoney nákłáda sławę ſwoię [imponet gloriam suam] BudBib Eccli 10/5.

a. Napełniać [co] (2): y tego doyźrzeć/ áby wozy iednákie nákłádáli GostGosp 80.

Zwrot: »nakładać brzuch [czym]« (1): Abowiem to iácy przedśięwźięćie biorą/ áby dni niektorych náznácżonych pokármy brákuiąc/ od niektórych ſie zátrzymawſzy/ nákłádáli brzuch inemi pokármy. WujJudConf 190.

3. Nauczać, przyzwyczajać, wdrażać kogoś do czegoś; assuefacere Mącz, Cn; erudire Mącz (4): Asuefacio Nákłádam/ Náuczam. Mącz 116d.

nakładać kogo (1): Assuefacere, Nákłádáć kogo. Mącz 427b.

nakładać ku czemu (1): Erudire laboribus iuventutem, Ku pracam nákłádáć. Mącz 359d.

Zwrot: »zwyczaj [komu] nakładać« = przyzwyczajać (1): Potrzebá tedy wyelka yeſt áby dzyecyom zwycżay dobry z młodu rodzicy nákłádáli. GliczKsiąż D8v.

4. Nawiązywać kontakty, przestawać, prowadzić rozmowy, postępować [z kim] (11): BielŻyw 148; A od tego cżáſu pocżął dobrze s Papieżem nákłádáć BielKron 146, 167v, 212v; BielSat D2; BielRozm 26; Co ſie dźiało/ dźiało ſie z ſzátáńſkiéy chytrośći/ Z którémi on nákłáda GosłCast 61.

W charakterystycznych połączeniach: nakładać dobrze, miłośćiwie; nakładać z mnichy (2), z papieżem (2), z Turki, z ubogimi.

Zwroty: »przyjacielskie nakładać« (3): Abowiem gdy Mátiáſz był w Prádze w więźieniu od Włádziſłáwá/ przyiaćielſkie ſnim nakłádał iáko Gubernator. BielKron 327v, 400v, 435v.

»towarzyskie nakładać« (1): ále iż to bes zazdrośći być niemoże/ przetho ia s wámi ze wſzyſtkimi towárzyſkie nákłádam. BielSpr 47v.

5. Zwroty o rożnych znaczeniach (12):

»nakładać głowy« = podsłuchiwać (1): Ták piękność wyſławiáły ſłodźiuchnémi ſłowy: A ia/ bym wſzytko ſłyſzał/ nákłádałem głowy. PudłFr 67.

»[z kim] w płodzie nakładać« = o płodzeniu potomstwa (1): [Amazonki] s ſąſyady/ á z obcemi ludźmi w płodzye nákłádáły/ áby ſnadź rod ich nie ſcżedł GliczKsiąż B5v.

»(łaskawe) ucho (a. ucha, a. uszu) nakładać« [w tym: komu, czemu (3), ku czemu (2), na co (1)] = wysłuchiwać, przychylać się do prośby; aures aceommodare Modrz [szyk zmienny] (6): RejPs 32v, 170v; Nie dobywayże ty tedy ięzyká ſwégo/ ná Vrząd Páſtyrzá twégo: ále ná iego ięzyk vchá ſwégo nákładay OrzQuin Gv; A przeto Krol/ niechby nie nákłádał vſzu názbyt hárdem mowam ModrzBaz 20; Phil S4; SzarzRyt B.

»nakładać ucha, uszy« = podsłuchiwać [szyk zmienny] (3:1): RejKup h7v, m5v; Takie prziſmaki ſtarzec on ku cnocie dawał Wnukoẃi/ a iam/ ucha nakładaiąc/ ſtawał KochSat C2; GórnTroas 44.

Synonimy: 1. płacić; 2. napełniać; 3. nauczać, przyzwyczajać.

Formacje współrdzenne cf KŁAŚĆ.

Cf NAKŁADANIE