[zaloguj się]
[pdf]

NAUCZAĆ (628) vb impf

Oba a jasne (w tym w pierwszym 11 r. błędne znakowanie).

Fleksja
inf nauczać
indicativus
praes
sg pl
1 nauczåm nauczåmy
2 nauczåsz nauczåcie
3 nauczå nauczają
praet
sg pl
1 m nauczåłem, -em, -m nauczåł m pers -smy nauczali
2 m -ś nauczåł m pers
f -ś nauczała m an
3 m nauczåł m pers nauczali
f nauczała m an
n subst nauczały
fut
sg pl
1 m będę nauczåł m pers
f będę nauczała m an
2 m będziesz nauczåł, nauczać będziesz m pers
3 m będzie nauczåł m pers nauczać będą
f będzie nauczała m an
imperativus
sg pl
1 niech nauczåm
2 nauczåj nauczåjcie
conditionalis
sg pl
1 m bych nauczåł m pers
2 m m pers byście nauczali
3 m by nauczåł m pers by nauczali
n subst by nauczały
impersonalis
praes nauczå się
praet nauczåno
con by nauczano
participia
part praes act nauczając

inf nauczać (81). ◊ praes 1 sg nauczåm (18). ◊ 2 sg nauczåsz (11). ◊ 3 sg nauczå (164). ◊ 1 pl nauczåmy (6). ◊ 2 pl nauczåcie (1). ◊ 3 pl nauczają (49). ◊ praet 1 sg m nauczåłem, -em, -m nauczåł (8). ◊ 2 sg m -ś nauczåł (4). f -ś nauczała (1). ◊ 3 sg m nauczåł (119). f nauczała (2). ◊ 1 pl m pers -smy nauczali (1). ◊ 3 pl m pers nauczali (29). subst nauczały (1). ◊ fut 1 sg m będę nauczåł (2). f będę nauczała (1). ◊ 2 sg m będziesz nauczåł (1) BibRadz, nauczać będziesz (1) SkarŻyw. ◊ 3 sg m będzie nauczåł (1). f będzie nauczała (2). ◊ 3 pl m pers nauczać będą (1). ◊ imp 1 sg niech nauczåm (1). ◊ 2 sg nauczåj (9). ◊ 2 pl nauczåjcie (4). ◊ con 1 sg m bych nauczåł (1). ◊ 3 sg m by nauczåł (19). ◊ 2 pl m pers byście nauczali (1). ◊ 3 pl m pers by nauczali (14). subst by nauczały (1). ◊ impers praes nauczå się (4). ◊ praet nauczåno (5); -åno (4), -(a)no (1). ◊ con by nauczano (1). ◊ part praes act nauczając (64).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) ‒ XVII (z Cn) ‒ XVIII w. s.v. nauczyć.

1. Mówić, pisać lub zachowywać się tak, by ktoś coś umiał, znał prawdę lub wiedział jak postępować [wyraża czynność kilkakrotnie powtarzaną lub jednokrotną aktualną]; docere Miech, PolAnt, Vulg, Mącz, Modrz, Cn; edocere Miech, Mącz, Cn; instruere HistAl, Mącz, Cn; instituere Mącz, Calep, Cn; erudire, imbuere, perdocere, praecipere, tradere Mącz, Cn; monere PolAnt; assuefacere, inculcare, informare, praemonstrare, regere ingenium alicuius Mącz; catechizare, praedicare Vulg; addocere, formare, instillare, peritum facere Cn (620): FalZioł II 19d, V 30v; RejKup f5v; Inculcare puero praecepta grammaticae, Włámowáć dziecię w Grammatikę. Częſto náuczáć y przipominać dziecięciu naukę Grammátiki Mącz 31b; Doceo, Vczę/ Náuczam. Mącz 93b, 31b, 93b [2 r.], 116d, 134b, 165d (13); Calep 545b; SkarKaz 42b marg.

nauczać kogo (A) (41), (G) (5), (A a. G) (76) [w tym: pl a. coll (68)] (122): Nauczay ſyná twego zmłodoſci vcząc go dobrze dźyáłáć. March1 A3v; Kto śię cżego nie vcżył/ niemoże inego náucżáć. BierEz L2v; Rodzicy wielki grzech máią/ Iż ſwych dzieći nie náucżáią. BierEz L4v; OpecŻyw 168v; HistJóz E3v; MiechGlab 87; March3 V2; RejPs 32v; A przeto bądzcie wdzięczni wſziſci tego/ zeſcie doſtaly pyſma polſkiego. Ktore abyſcie wſziſczi czitali/ y dziatki ſwe nauczali. SeklKat A5; RejKup b6v, p2; HistAl K2; KromRozm II e3; GliczKsiąż E6v, F5v; KrowObr 3v, 206v, 223; RejWiz 107v; Leop *B4v, 1.Ioann 2/27; RejZwierz 121; BibRadz Ex 18/20, 2.Par 19 arg, Prov 9/9, Is 48/17, Eccli 45/20; BielKron 12v, 31, 46, 63, 78v, 115v, 151v; KochSat B2v; KwiatKsiąż P; Mącz 349c, 423a; LeovPrzep b2v; GórnDworz Kk7v, Kk8; HistRzym [89], 123v; RejPos 144v, 31 lv, 314; RejPosWiecz2 90v; Iedno tego potrzebá/ by káżda ſłucháłá/ Iáko nas miła mátká będzie náucżáłá. BielSat L3v; BielSpr 4, 26, 64; Y to w Kośćiele záwſze záchowano było/ áby ludźie proſte ná ſpowiedźi náucżano. WujJud 224, A7; BudBib Ps 118/135, Eccli 30/3; BiałKaz 14; Y to też przyznawam/ iż to ieſt proſtſza wiárá [...] ták o Bogu [...] wierzyć y vcżyć/ niż ták iáko nas przedtym vcżono: y iákoſmy my też drugich náucżáli. CzechRozm 65v; nie będzie więcey [...] brát brátá náucżał CzechRozm 111, 6v, 87v, 89v, 93, 109 (12); SkarJedn 295; SkarŻyw 13, 57, 142, 195, 269 (12); KochPhaen 5; WerKaz 287; BielSjem 26; ZawJeft 40; Phil G; KochFrag 16; LatHar 77, 95, 327; WujNT przedm 36, Matth 23 arg, Mar 8/31, Gal 6/6, Aaaaaa2; SarnStat 60; SiebRozmyśl E4; SkarKaz 39a, 42b, 206a, 279a, b (8); SkarKazSej 658a, 660a, 671b, 678a, 691a, 697b [2 r.]; KlonFlis G3. Cf nauczać kogo czemu; kogo na co; kogo czym; kogo w czym.

nauczać co [„ręce”, „palce”] (1): SkarKaz 609b cf W przen.

nauczać co a. czego [żywotne; o czynnościach bezsensownych] (2): BielKron 458; Iákoby Gilá náucżał ná wſparze/ Kto ſzalonego mądrą rzecżą karze. RejZwierc 215.

nauczać kogo czemu (1): Ten Seth był ſpráwiedliwy y ſwoie potomki dobrym obycżáiom náucżał BielKron 3v.

nauczać kogo na co (2): ze dwunaſcią pánicow ktore on ſobie wybrał y ná ſwą wolą náucżał HistAl Bv; GliczKsiąż Ev.

nauczać kogo czym (4): Demonstrativum genus scribendi, Wy wodny obyczay piſánia/ którym náuczamy słuchácze Mącz 231d; SkarŻyw 142. Cf »słowy nauczać«, »upominanim nauczać«.

nauczać kogo w czym (2): Ktorego [Chrystusa] my przepowiedamy/ vpomináiąc káżdego człowieká/ y náuczáiąc káżdego człowieká we wſzelákiey mądrośći WujNT Col 1/28. Cf »nauczać w wierze«.

nauczać czego [w tym: kogo (30)] (36): Oto iá ſlę k wám [,..] miſtrze ktorzyby przyrodzonégo piſma naucżali. OpecŻyw 77; GliczKsiąż F5v; KrowObr 206v; BibRadz Ex 18/20, Is 48/17, Eccli 45/20[21], Luc 11 arg; BielKron 63; KochSat B2v; KwiatKsiąż O; Mącz 44Ib; bo nieták Cnot iáko zdrowia teraz náuczamy. SienLek 11; LeovPrzep b2v; HistRzym 123v; BudBib Ps 118/135; CzechRozm 93, 110; SkarŻyw 13, 57, 470; KochPhaen 5; ZawJeft 40; KochFrag 16; LatHar 95; WujNT przedm 36, 37, Matth 23 arg, Aaaaaav; SkarKaz 486a; Co ſię v nas ſzczęśliwiey dźieie/ gdy dźiateczek praw Bożych ná dwu tablicách piſánych náuczamy SkarKazSej 697b, 697b marg; KlonFlis G3. Cf »wiary nauczać«.

nauczać do czego (2): BiałKaz I4 cf »ćwiczyć i nauczać«; SkarKaz 609b cf W przen.

nauczać ku czemu (1): Instituere atque erudire ad turpitudines, Ku złemu náuczáć. Mącz 413c.

nauczać co [„co”; = czego] (2): GlabGad G8; Co ſtárſzy náucżáią zá ſkárby chowaycie BielKom C3v.

nauczać o kim, o czym [w tym: kogo (2)] (4): RejPosWiecz2 90v; CzechRozm 205; O młodjch dziećiách w zakonie wyćwicżonych/ náucżał: iſz nie tylko ſrogośćią y bićiem/ ále ludzkośćią/ miłośćią/ y łáſkáwośćią ku dobremu wiedzeni być pomáłu á nie zprętká máią. SkarŻyw 334; SkarKaz 579b.

cum inf [zawsze: kogo] (7): March3 V2; Ieden bog cie náucża cudzołożyć/ drugi pić/ drugi ſie ſwárzyć HistAl K2; RejZwierz 121; BielKron 12v, 458; CzechRozm 6v; Pithágorás Sámius też ſtąd wielką odnośi ſławę/ iż wprzod vcżniow ſwych náucżał milcżeć niż mowić Phil G.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikami: tak (3), tego (3), to (1); zaimek pytajny (17), aby (15), iż, że (5), by (1), żeby ‘że’ (1); kogo (30)] (39): Też naucża iako ſie bogaći maią rządzić w bogacztwach ſwoich. WróbŻołt T3; RejPs 32v, 74; RejRozm 405; RejKup b6v, p2; KromRozm II e3; GliczKsiąż E6v; KrowObr 223; BibRadz Is 60 arg; BielKron 31, 78v; RejPos 144v, 311v, 314; miſtrz go náucżał/ iáko miał krok ſtáwiáć BielSpr 4, 16, 31v, 64; BudBib I 374b marg; CzechRozm 87v, 89v; SkarJedn 295; on oſobliwie iáko kápłan boiazń Bożą wznowił/ náuczáiąc domu ſwego/ iáko mieli ſię kłániáć P. Bogu y ofiáry cżynić SkarŻyw 269, 142, 298, 334, 349, 482; WerKaz 287; LatHar 77, 327; WujNT Mar 8/31; SiebRozmyśl E4; Náuczano ich dobrze tego iż Pan Bog wſzędźie ieſt/ mocą y obecznośćią ſwoią SkarKaz 39a, )( 2, 548a; SkarKazSej 658a, 678a.

Z przytoczeniem [w tym z zapowiednikami: tak (2), w ty słowa (1), temi słowy (1), mowiąc (1); kogo (3)] (7): BierEz F4; GlabGad Gv, G8; Náucżał potym bráćiey [...] mowiąc: ſtrzeſzćie ſię ábyśćie niewiele łez wylewáli bo wzrok pſuią y głowę obrażáią. SkarŻyw 574, 195; SkarKaz 117b, 548a.

W połączeniach szeregowych (5): OpecŻyw 168v; Ná ktore wołánie [...] mądry ſpowiednik/ ma go nieść ná ſwych kolánách náuczáiąc go każąc pokutę vſtáwiáiąc/ y wodząc go do kościołá przez miłoſierne vczynki. HistRzym [89]; CzechRozm 89v; O iáko to mocne do zgody łáncuchy y związki: iákobyſmy páná domá nie mieli/ ktory nas ſądźi/ karze/ náucza/ á ſpokoyny dom ſwoy mieć chce. SkarKazSej 671b, 691a.

W charakterystycznych połączeniach: brata (braciej) nauczać (2), człowieka (4), domu swego, (jeden) drugiego (6), dzieci (dziatki, dziate(cze)k) (8), głupiego, inego (3), krole (krolow, W.K.M.) (3), księżą, lud, ludzi(e) (4), matkę, mądrego, męże, oblubienice, pana (5), potomki (2), rodzice, sądzie, słuchacze, stare, syna (6), ucznie (uczniow) (4), zwolenniki, żydy; bojaźni bożej nauczać (2), do boju, cielesnych zabaw, cnot, dobrego (na dobre) (2), dobrym obyczajom, o dzieciach, ludzkości, w mądrości, (obyczaju) modlenia (się) (2), nauki [czego], pacierza, o piciu krwie, pieśni, pisma, pokory (2), powinności, o pożywaniu ciał, praw (3), rozeznania [czego], rzeczy pożytecznych, do rzeczy rycerskich, sposobu modlitwy, sprawiedliwości, stałości, na swą wolą, świadectw, o tajemnicach boskich, ustaw (2), (do) wojny (2), zdrowia, ku złemu; gromieniem słow nauczać, łagodnością; często(kroć) nauczać (2), czyście, dobrze, inaczej, jaśnie, miłościwie (z miłosierdzim) (2), pilnie.

Zwroty: »słowy [kogo] nauczać« (1): Wierzyćie w Bogá y w mię wierzćie. Temi ſłowy prawdźiwy á nieomylny miſtrz náucza nas: iż on ieſt práwym Bogiem/ w ktorego Zydowie wierzyli. SkarKaz 548a.

»upominanim [kogo] nauczać« (1): ieſli mię mátko miłuieſz/ ieſliś mię pierśiami ſwemi karmiłá/ y vpominánim naucżáłá: niezayrzy ſławie moiey SkarŻyw 198.

»wiary, w wierze nauczać« = imbuere elementis religionis Mącz [szyk zmienny] (4:1): tedy kapłani polſzci, á nawięcey ſam krol ktory ięzik Litewſki vmiał lud poſpoliti pacierza y cżłonkow wiary naucżali [gens Lithuanorum ... de articulis fidei ... edocebatur] y krzcili. MiechGlab 87; Szcżego miáłá oſobliwą krothofilę gdym go [osła] kijem wzbierał/ á wiáry náucżał Máchometowey. BielKron 458, 151v; Mącz 40d; SkarKaz 550b.

Szeregi: »ćwiczyć i nauczać« (1): ktory go iuſz nietylo do pobożnośći Chrześćijáńſkiey. Ale teſz do rzecży Rycerſkich/ y ſpraw rzecży poſpolitey potrzebnych/ ćwiczył/ y náucżał BiałKaz 14.

»pisać i (albo) nauczać« (2): Wtory obycżay ſzykowánia ſtárzy Rycyrze náydowáli być lepſzy nád pirwſzy/ y piſáli to potomkom twoim y náucżáli BielSpr 20v, 31v.

»powiadać i nauczać« (1): cżyni to z tym dokłádem/ że im ieſzcże wiele powiádáć y onych náucżáć miał CzechRozm 235.

»nauczać, (i) przykazywać (a. przykazanie, a. rozkazanie dawać)« (3): HistJóz E3v; Praecipere, id est, instruere, Náuczáć y Przikazánie dáwáć. Mącz 36c; SkarŻyw 349.

»upominać (a. napominać) i (a, abo) nauczać« = corripere et docere Vulg [szyk 5:3] (8): Ekklezyaſtikus álbo Sálomon barzo cżyſcye náucża y nápomina rodzice/ áby dzyecyom ſwym zá dzyećińſtwá ſwey woley nie dopuſſcżáli GliczKsiąż E6v; BibRadz 2.Par 19 arg; BielKron 78v; GórnDworz Kk7v; SkarJedn 295; WujNT Col 1/28; Náuczałem y vpominał Páná ſwego/ [...] áby ciebie znał Bogá ſwego SkarKaz )( 2, 279b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

W przen (2): Podroſłą [córkę] náucżáli/ więcey duiznego rzemioſłá/ niſzli ćieleſnych [...] zabaw. SkarŻyw 13; Błogoſłáwiony P. Bog moy/ ktory náucza ręce moię do woyny/ y pálce moię do boiu. SkarKaz 609b.
Przen (15):

nauczać kogo czego (1): iáko nas tego náuczáią Kſyęgi piąte Moyzeſzowé w ty ſłowá: Nápiſał Zakón ten Moyz: y dał go kápłanom BiałKat 33v.

nauczać kogo cum inf (1): Ieden go też pytał czoby mu iego mądroſć pomagała, odpowiedział, ze wſzitkimi ludzmi naucżamie vmieć mowić. BielŻyw 57.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Yáko thedy máyą ſie wtym ſpráwowáć/ bárzo łácno náucża y piſmo y rozum ſam. GliczKsiąż C7.

Z przytoczeniem (1): BiałKat 33v cf nauczać kogo czego.

a) Oświecać (o Bogu i Duchu Św) (12):

nauczać kogo, co (2), kogo (G a. A) (6) (8): RejPs 36; RejPosWstaw 21v; CzechRozm 216; Iáko Duch S. náucza o wiárę poimánych. WujNT 248 marg, 63, 366, Yyyyy2v. Cf nauczać co w czym.

nauczać co w czym (1): Bo na modlitwie duch ſwięty bywá dáwán/ ktoryż we wſſytkim dobrym naucżá duſſę. OpecŻyw 54.

nauczać czego [w tym: kogo (3)] (4): CzechRozm 216; Duch S. w kościele náucza wſzytkiego. WujNT Ioann 14 arg. Cf Zwrot.

Ze zdaniem dopełnieniowym [zawsze zaimek pytajny; w tym: kogo (1)] (3): Bowiem ty ſtwego ſwiętego miłoſierdzia [...] wyſtępne łáſkáwie nauczaſz ktorem kſtałtem by ſie ſluſſnie mogli náſwiećie obchodzić. RejPs 36, 36; SeklKat P3.

W połączeniach szeregowych (2): duchá wźiętego od oycá/ hoynie wylał: ktoryby zawżdy krewkośćiam ich dopomagał: náucżał/ ná pámięc przywodził/ y do prawdy prowádził CzechRozm 221, 216.

Zwrot: »nauczać prawdy« (2): Stąd widzimy/ iż nie ſámym Apoſtołom Duch S. był obiecány y dány/ żeby ich náuczał wſzelkiey prawdy [...] ále y namieſtnikom Apoſtolſkim. WujNT 366, 63.
a. Publicznie głosić zasady wiary i moralności (lub pisać o tym w swych dziełach); nawracać; wygłaszać kazanie [ten odcień znaczeniowy charakteryzuje się nieobligatoryjnością dopełnień; bez dopełnień (142), tylko z dopełnieniem bliższym (67), tylko z dopełnieniem dalszym (157)] (419): a tak tzaly rok taiemnie naucżál. OpecŻyw 39v, 51v, 66, 106v, 121v, 168v; BielŻywGlab nlb 14; RejRozpr A2v; SeklKat A4; MurzHist N2; MurzNT Mar 6/2, 6, 14/49, Luc 5/17, Ioann 8/20; Diar 70; KrowObr 129v; Leop Mar 6 arg, 6, Luc 23/5, ZZ3v; BibRadz Luc 5/17, Act 28 arg; BielKron 213v; GrzegRóżn D3; BiałKat 86; WujJudConf 42v, 174; HistHel A; BudNT v5v marg; vkaſz proſzę iákoby ty ſłowá rozumiáne być miáły: iż choćiaſz będą od Bogá dáni náucżyćiele/ y náucżáć będą/ iednák ieden drugiego vcżyć nie będzie CzechRozm 111, 190; ModrzBaz 49, 67; SkarJedn 23, 283; záwżdy ſię potym ſtárał/ áby iáśnie á ku poięćiu poſpolitemu/ otworzyśćie á proſto náucżał. SkarŻyw 86, 140, 299, 321, 456; PYtano Káznodźieie/ czemu to práłaćie Nie ták ſámi żywiećie/ iáko náuczaćie? KochFr 51; Chwaliſz iáko w twym zborze dobrze náuczáią/ A przedśię tam ſię ćiśnieſz/ kędy rozdawáią. KochFr 103, 51; WerKaz 287; iam záwżdy náucżał w boźnicy/ y w Kośćiele/ gdźie ſię wſzyścy Zydowie zwykli ſchodźić LatHar 730, [+9]v, 119, 132, 189, 201 (15); Niewiáſty náuczáć nie máią. WujNT 724 marg; ATHENY miáſto Graeckie/ gdzie też náuczał Páweł. WujNT Xxxxx2, przedm 31, 37 [2 r.], Matth 5/20[19], Mar 6/2, 6 (28); Y nie dla tego mowić kto ma z Nowochrzczeńcy: iż kośćiołá nie potrzebá/ iż náſz Pan w polach náuczał SkarKaz 455b, 39a, 44a, 85a, 118b, 420a (11); SkarKazSej 661a, 682a.

nauczać kogo (A) (55), (G) (1), (A a. G) (50) [w tym: pl a. coll (97)] (106): BierEz F2v, G3v; OpecŻyw 42, 74, 75v, 92v, 115v, 171 [2 r.]; OpecŻywSandR nlb 3v; TarDuch B4 [3 r.]; BielŻywGlab nlb 14; RejKup x3v; MurzHist C3, H4, L4v, N3v; MurzNT 18v; KrowObr 158; RejWiz 181; Leop Matth 5/2, Mar 10/1, Luc 4/15, 31; Choć prożno będźieſz náuczał lud ten/ á wſzákoż idź á czyń doſyć posłuſzeńſtwu. BibRadz I 356b marg; BielKron 89, 165, 219v; RejAp 28v; RejPos 144v, 173v, 263v; RejPosWiecz2 91; BiałKat 208v, 256; WujJud 182, 207v, 247v; WujJudConf 86; BudNT Mar 2/13; ábo gdźie też y onych náucżáli/ y ku ſpolney wierze wzywáli? CzechRozm 235, 43, 76v, 92, 92v, 97 (10); SkarJedn 95, 321, 351; SkarŻyw 167, 189, 203, 211, [236] (11); CzechEp 52, 141, 248; NiemObr 88; ReszList 152; PaprUp D3; LatHar +7, [+11], +++, 121, 165, 188, 285; Idąc tedy náuczayćie wſzytki narody WujNT Matth 28/19; Iáko ma náuczáć ſtárych y młodych/ mężów y białychgłow WujNT Tit 2 arg, Matth 5/2, 20[19], 13/54, s. 56, Matth 8/20 (19); SkarKaz )( 2, 40a, 275a, 580a; SkarKazSej 665a. Cf nauczać kogo czemu; kogo w czym.

nauczać kogo czemu (1): náucżaiąc ſyny Izráelſkie rzecżom pobożnym/ áby też powiedali [kapłani]/ iż ktory nád wolą Bożą wykrocży vmrze. BielKron 36v.

nauczać kogo w czym (2): Tyś Apoſtoły potwirdzał/ w tey náuce w ktorey Kryſtus ſam ich náucżał ArtKanc H15. Cf »nauczać w zakonie«.

nauczać czego [w tym: kogo (18)] (70): OpecŻyw 45; Iezu ienżes na gorze błogoſlawieńſtwa y cznot/ iſtnych navcżał. ſ. ſie n. TarDuch B3v; BielŻyw 34; MiechGlab 20; MurzHist C4, D2, H4, M3v, T3; MurzNT 18v, 46, 199 marg; KrowObr 118v; GrzegRóżn II; RejPos 85v, 144v; BiałKat 248v; WujJudConf 42v, 107; CzechRozm 91v, 105v, 111v, 186v [2 r.], 188, 191v, 247v; SkarŻyw 292, 312, 452, 491; CzechEp 141, 211; LatHar +++, 188; WujNT 47, 1.Tim 6/2, s. 742; SkarKaz 550a; SkarKazSej 677b. Cf »nauczać ewanjelijej«, »prawdy nauczać«, »nauczać wiary«, W przen »drogi nauczać«.

nauczać co [w tym: kogo (1); „co”, „to” (11)] (17): OpecŻyw 92v, [123]; MurzNT 81; BielKron 144, 196; BudNT 1.Tim 4/11; SkarJedn 67, 159; Słowá z gorącośći ſercá Bogá miłuiącego wiele mogą gdy ſię to cżyni co ſię náuczá. SkarŻyw 544 marg; WujNT Mar 4/2, 1.Tim 4/11; Lecz y Kálwiniſtowie y ći co ſię Ewángeliki zowią/ z tego ſłowá (Tego ſłuchayćie) burzyć chcą vrzędy kośćielne/ Koncylia/ Doktory/ ſłucháć ich nie chcąc/ iedno co Syn Boży mowi y náucza. SkarKaz 118a, 417a, 549b. Cf »nauczać słowa pańskie«, »nauczać wiarę«, W przen »drogę nauczać«.

nauczać czym [w tym: kogo (5)] (8): niepobożna to ieſt a niewſtydliwa śmiáłość twierdźić/ áby Apoſtołowie Páńſcy inákſze rzecży piſáć mieli/ inákſzych głoſem żywym náucżáć. WujJudConf 42v; LatHar 121. Cf »nauczać słowy«, »usty nauczać«.

nauczać o kim, o czym [w tym: kogo (4)] (36): MurzNT 3v, 96; Sálomon ſpokoyny/ y miły Páńſki/ obycżáiow popráwia/ o przyrodzeniu náucża Leop *B4v, Ioann 6 arg; KuczbKat 235; WujJud 207v; CzechRozm 235; SkarJedn 67; SkarŻyw 91, 92, 93 [2 r.], 120 [2 r.], 203 (18); CzechEp 209; ReszList 152; LatHar 124; WujNT Act 18/25; SkarKaz 117b, 156a, 243b, 276b, 312a, 634a.

cum inf [w tym: kogo (11)] (14): OpecŻyw 171; TarDuch B4 [2 r.]; BielŻyw 102; GliczKsiąż G8v; BiałKat 316; CzechRozm 92, 92v, 97; CzechEp 20, 52; Idąc tedy náuczayćie wſzytki narody: [...] náuczáiąc ie chowáć wſzytko com wam przykazał. WujNT Matth 28/20, s. 186; SkarKaz 636a.

cum A cum inf (1): GrzegRóżn H cf »pokazować i nauczać«.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikami: tak (6), tego (3), o tym (1), w tej rzeczy (1); iż, że (31), aby (5), zaimek pytajny (4), iżby, żeby (3); kogo (6)] (43): OpecŻyw 69; KrowObr 156v, 158; BibRadz II 37b marg; GrzegRóżn F4v; RejAp 28v; BiałKat 208v, 241, 246, 363v; A niechay też y tego Pleban nieopuſzcża/ áby pilnie niemiał náucżáć/ w iákich ſpráwách ludźie Chrześćijáńſcy w Swiętá cwicżyć śię máią. KuczbKat 300, 140; WujJud 174, 214v; WujJudConf 80v; CzechRozm 43, 77v, 188v; SkarJedn 4, 6, 8, D4 [2 r.]; SkarŻyw 93, 99 [2 r.], 243, 321, 453, 456 [3 r.]; LatHar 133; WujNT Act 15/1, s. 517, 792; Lecz Pan náucza/ iż przyśięgáć nie mamy áż z wielkiey potrzeby. SkarKaz 311b, 156a, 311b, 312a, 514a, 607a; SkarKazSej 686a.

Z przytoczeniem [w tym z zapowiednikami: tak (17), (tak(o)) mowiąc (7), tymi słowy (1), mowi nauczając (1); kogo (3)] (29): OpecŻyw 35, 45; Przeto tak naucżał. Nie kwap ſie mowić ſłuchaj wiele. BielŻyw 41, 39; Leop Matth 5/2; RejPos 263v; BiałKat 38v, 103v; SkarJedn 25, 67; SkarŻyw 91, 92, 93 [2 r.], 120 [2 r.], 320 (13); náuczał/ mowiąc im: Iż aż nie ieſt napiſano; Ze dom moy/ dom modlitwy będźie názwan WujNT Mar 11/17, Matth 5/2; SkarKaz 3b, 420a, 607b; SkarKazSej 669a.

W połączeniach szeregowych (10): MurzNT 111; Syria kroleſtwo Azyey naſláchetnieyſze ná świećie/ ábowiem w niey ſie Pan Kryſthus vrodził/ wychował/ kazał/ náucżał/ y vmárł. BielKron 264, 388; WujJudConf 86; SkarŻyw 203, 321, 599; PaprUp D3; WujNT 419; SkarKazSej 665a.

W przeciwstawieniach: »nauczać ... słuchać (3), uczyć się« [w tym: słuchać i uczyć się (1)] (3): Muſząć [...] iedni náucżáć/ drudzy ſłucháć y vczyć ſię. SkarKaz 606a, 80b, 240a.

W charakterystycznych połączeniach: nauczać apostoły (2), białychgłow, bracią, chrześcijany (2), doktory, drugich, inszych (insze) (6), lud (4), ludzi(e) (narod ludzki) (13), mężow, narody (5), pogany (pogaństwo) (3), prostaki, rzeszę, tłuszcze (2), ucznie, zwolenniki; błogosławieństwa nauczać, o ceremonijach, o chlebie niebieskim, o chrzcie, o ciele, cnot, o dwu naturach, o induljencyjach, o jedności kościelnej, o Jezusie Chrystusie (o Panu Jezusie) (2), o jubileuszu, o krwi, o Mesyjaszu, nauki (naukę) (4), o pochodzeniu Ducha Św., pokory, o postach, poznania Boga, o przyczynie świętych, o przyrodzeniu, rozkazania, rzeczom pobożnym, o sakramencie, sposobu zbawienia, ustaw, wolej Bożej, żywota duchownego; głosem żywym nauczać, kazaniem, pisaniem; cnotliwie nauczać, często (2), dobrze (2), dowodnie, inaczej (3), jaśnie (2), jawnie (2), jednako, otworzyście, pilnie (z pilnością) (2), prawdziwie (w prawdzie) (8), prosto, szczerze (3), szeroko (3), śmiele, (po)tajemnie (3), wolnie, znacznie (2).

Zwroty: »nauczać ewanjelijej, zakonu, słowa bożego, pisma świętego; nauczać słowa pańskie; nauczać w zakonie« = docere verbum Domini PolAnt; docere verbum, Dei, evangelium praedicere Vulg [szyk zmienny] (3:3:3:1;1;1): OpecŻyw 124; BibRadz Act 15/35; káżdy ſnich [doktorów luterskich] w ſwoiey goſpodzie naucżał piſmá ſwiętego BielKron 218v, 89, 144, 219v; WujJudOonf 151; CzechRozm 86v, 186; WujNT Act 18/11, 1.Cor 9/18; SkarKaz 40a.

»prawdy nauczać« [szyk zmienny] (4): przetożem przyſſedl na ten ſwiat/ abych ſwiadetztwo dál práwdzie/ to tzuſs bych naucżál práwdy OpecŻyw 120; MurzHist L4v; BibRadz I 351a marg; ArcKanc K10.

»nauczać [kogo] słowy (a. słowem)« [szyk zmienny] (4): A on otworzywſzy vſtá ſwoie náucżał ie temi ſlowy [docebat eos dicens]. Błogoſláwieni vbodzy Duchem Leop Matth 5/2; RejPosWiecz2 91; CzechRozm 247v; SkarŻyw 596.

»usty nauczać« (2): SkarŻyw 93; Tego ćię y zakon ſtáry/ y Chryſtus Pan vſty ſwemi Boſkimi náucża v Lukaſzá S. w dźieśiątym. LatHar +++.

»nauczać wiary, na wiarę, wiarę« [szyk zmienny] (7:2:1): ktorą wiarę pan Ieſus naucżał w Ieruſalem WróbŻołt Z4; BielKron 165, 214, 268v, 344v, 388, 432; WujNT Act 28 arg, s. 796; SkarKaz 276a.

Szeregi: »brzmieć i nauczać« (1): cżćićie tego świętego/ ktory wkośćiele brzmi/ y náucża/ mowiąc: máiąc żony/ mieyćie ie iáko niemáiący. SkarŻyw 454.

»kazać a (i, albo) nauczać« = docere et evangelizare PolAnt [szyk 9:5] (14): OpecŻyw 39v, 43, 120v; BibRadz Act 15/35; BielKron 84, 144, 165, 202, 214, 344v; bacżąc iſz ten Ekwicyuſz/ żadnego święcenia kápłáńſkiego nie máiąc/ po miáſtecżkach y wśiách náucżał/ y kazał: ſzedł do niego y rzekł mu SkarŻyw 211, 213, 308 marg; WujNT Xxxxx4v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

»mowić i nauczać« = docere et dicere, loqui et docere Vulg [szyk 4:2] (6): był tamże oskarżon/ że i przećiwko inſzem wymysłam ludzkiem ſmiele mowił i nauczáł. MurzHist C2v; CzechEp 209; WujNT Mar 4/2, 9/31[30], Act 18/25; SkarKaz 118a.

»nauczać i napominać« = docere et commovere a. exhortari Vulg (3): Słowo Chriſtuſowe niechay mieſzka w was obfićie z wſzeláką mądrośćią náucżáiąc/ y ſámi ſiebie nápomináiąc NiemObr 88, WujNT 1.Tim 6/2, Col 3/16. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»nawracać i nauczać« (1): Nié widzą iż Piotr S. naprzód pogány w Korneliuśie onym pogáninie náwracáć y náucżáć pocżął. SkarJedn 95.

»nauczać a (i) opowiedać (a. (prze)powiedać)« = annuntiare et docere PolAnt; docere et evangelizare a. praecipere a. praedicare Vulg [szyk 8:3] (11): RejPos 174v; Lecż Pan Chriſtus roſkazał Zwolennikom ſwoim/ áby náucżáli y opowiedáli Ewángelią po wſzyſtkim świećie WujJudConf 49v; BudNT 1.Tim 4/11; CzechRozm 106v, 191v; WujNT Matth 4/23, 9/35, Act 5/42, 15/35, s. 655, 1.Tim 4/11. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»nauczać, (i, albo) pisać« [szyk 4:2] (3): KrowObr 156v; BielKron 196; WujJudConf 42v; CzechRozm 111; y vkazał ſię im Moyzeſz y Heliaſz/ ktorzy ná świećie tu żyiąc o Meſſyaſzu piſáli y náuczali. SkarKaz 117b; SkarKazSej 669a.

»pokazować i nauczać« (1): ábowiem wſzyſcy Prorocy/ Kryſtus y Apoſtołowie/ iednoſtáynie y proſto záwſze y wſzędy pokázowáli y náucżáli iednego być Bogá GrzegRóżn H.

W przen (11): gdy [...] kośćioł moy/ y owce moią krwią odkupione náucżáć/ bronić/ y przywodzić ie do wiecżnego kroleſtwá będzieſz. SkarŻyw 599.
Zwrot: »drogi, drogę nauczać« = viam docere PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (9:1): Miſtrzu wiémy ijżes práwdziwy/ a drógę bożą w práwdzie naucżáſs OpecŻyw 74v, 74v; Bo niepatrzyſz na oſobę ludzką/ ale wpráwdźie drogi bożyi nauczáſz. MurzNT Mar 12/14; Leop Matth 22/16; BielKron 84; RejPos 250; LatHar 165; WujNT Matth 22/16, Mar 12/14, Luc 20/21.
Przen (24):
a) Metonimicznie: zawierać w sobie zasady wiary (podmiotem jest tekst lub ideologia) (17): iáko náucża pobożne kazánie (kośćielne) modlący ſię zá bráćią/ máią nádzieię/ iáko ći ktorzy ſą w pielgrzymowániu. SkarŻyw 456.

nauczać kogo (G a. A) (6): KromRozm II a4v; BibRadz *6v; CzechEp 248; Owo tu żyiąc/ żołnierſką ſłużym/ iáko nas piſmo S. náucża LatHar 576, 76; SkarKazSej 687a.

nauczać czego [w tym: kogo (2)] (6): LatHar 76; Bo zowie ſię drugdy ſpráwiedliwośćią zakon wſzytek Boży piſány/ ktory ſpráwiedliwośći náucza. SkarKaz 310a, 310a marg; SkarKazSej 686b [2 r.], 687a.

nauczać co (1): Bo oni ná zwierzchownych tyło vczynkách pokłádáli dobroć y ſpráwiedliwość ſwoię/ gdy zwierzchnie to czynili/ co zakon Boży v Moyzeſzá náuczał. SkarKaz 310a.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: tego (1); iż(e) (2), aby (1), zaimek pytajny (1); kogo (3)] (4): KromRozm II a4v; BibRadz *6v; A iż go (to ieſt ſyná) Bog oćiec vcżynił vcżeśnikiem kroleſtwá/ pozwaláiąc mu máieſtatu Krolewſkiego ſtolcá/ tego nas proroctwo náucża. Rzekł pan pánu moiemu/ śiądź po práwicy moiey etc. CzechEp 248; SkarKazSej 687a.

Z przytoczeniem [w tym z zapowiednikiem: tak (1)] (4): SkarKaz 549a; Y Pſalm náucza: (Początek mądrośći/ boiaźń Boża.) SkarKazSej 66Ią, 661b [2 r.].

b) Być twórcą nauki głoszonej przez przedstawicieli Kościoła (o Bogu, Chrystusie, Duchu Św.) (7): Nádzieie żadney do zbáwienia mieć nie może/ kto ſię wiednym Korabiu Piotrowym nie wiezie: w ktorym Chryſtus náucża SkarJedn 368, 284.

nauczać kogo (A) (1), (G a. A) (2) (3): RejPosWstaw 21v; ták y tu przy tym wtorym wezwániu w táiemnice ná śiećiách y łowieniu ryb dał znáć Pan Iezus/ iáko wiele ludzi zágárnąć: á iſz z iego łodki nigdy niepogrążoney Pan Iezus náucżáć ludzie miał. SkarŻyw 596. Cf nauczać kogo czego.

nauczać kogo czego (1): rácżże nam y wiáry/ y nádźieiey/ y miłośći twey Boſkiey przycżynić (ktorey nas w zakonie twym niepokalánym náucżaſz) LatHar 636.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): okazáłá ſie łáſká Boża zbáwienna wſzyſtkim ludzyom/ ktora nas náucża/ ábyſmy ſie záprzawſzy niepobożnośći/ [...] trzezwie y ſpráwiedliwie á pobożnie żyli RejPosWstaw 21v.

W połączeniu szeregowym (1): ták w kośćiele ſwym wſzytko Chryſtus y Duch iego przez vrzędniki y poſłáńce ſwoie ſpráwuie/ náucża/ rządzi SkarJedn 57.

Szereg: »mowić i nauczać« (1): ktore [słowo] włożył w vſtá [...] Apoſtołow y potomkow ich/ y w kośćioł ſwoy y Koncylia y Doktory/ w ktorych záwżdy Chryſtus [...] mowi y náucza SkarKaz 118b.
α. W wypowiedziach zawierających sąd o nieprawdziwości (11): Niſiedział tez [Pan Jezus] na ſtolczu zarazonym zle nauczaiącz. WróbŻołt B.

nauczać kogo (G a. A) czego (2): IEſt w tym Pſalmie iákoby sfukánie náucżycielow ſáłſzywych/ ktorzy od náuk Páńſkich do wymyſłow ludzkich odſtępnią/ ſnow á báśni ich náucżáiąc. LubPs C3v; ArtKanc Q3.

nauczać czego (4): A wſzákoż ty rozruſzaſz boiazń y kroćiſz rzecż przed Bogiem. Bo náucżáią niepráwośći vſtá twoie/ á obieraſz ięzyk przewrotnych. BudBib Iob 15/5; SkarKaz 418a. Cf nauczać kogo czego.

nauczać czym [= przytaczając co] (1): Ieſzcze y drugi błąd tych omylnikow obalamy z tych ſłow P. Iezuſowych: (W domu Oycá mego wiele ieſt mieſzkánia:) ktorym náuczáć chcą/ iż tu ná źiemi wſzyſcy w ſpráwiedliwośći iednácy SkarKaz 549a.

nauczać o kim, o czym (2): O ktorym doſyć vcżynieniu Chriſtuſowym/ zle wyrozumiánym/ Antichriſt Pan Rzymſki/ iż grubie y ſproſnie z dawná náucżał CzechRozm 220; SkarJedn 392.

cum A cum inf (1): ktory proſtego cżłowieká być z Máryey národzonego fałſzywie náucżał SkarJedn 391.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym: iż (2), zaimek pytajny (1)] (3): WujJudConf 80; SkarKaz 549a; y teraz ſą tákie miedzy Lutry y Ewángeliki błędy/ ktore náuczáią/ iż vrzędnik/ krol/ ábo ſtároſtá w grzechu śmiertelnym będąc/ vrząd tráći SkarKazSej 686b.

Szereg: »nauczać i pisać« (1): wſtąpił ná tęż mizerną Stolicę Eutychius/ ktory o zmartwychwſtániu ćiał náſzych/ błędliwie náucżał/ y Kśięgi piſał SkarJedn 392.
b. Zachowywać się w określony sposób, aby dać przykład właściwego postępowania (16):

nauczać kogo (A) (2), (G a. A) (5) (7): a iako laſkawie/ tzudnie/ ij miloſciwie przywodzi vcżnie ku vcżynkom miloſiernym ij ku tznotliwym/ aby tako dzialaiątz/ drugie naucżali. OpecŻyw 42v, 99v, 169; SkarŻyw 3; LatHar 189; WujNT 155; SkarKaz 515a.

nauczać czego [w tym: kogo (3)] (6): Chryſtus posłuſzeńſtwá náucża. SkarŻyw 3 marg, 3; LatHar 189 [3 r.]; SkarKaz 515a.

nauczać czym [w tym: kogo (2)] (3): y prędzey ſie da poiąć y wmowić zdrowe o Bogu y rzecżách Boſkich kazánie/ y vdátnieyſzem ſtanie od tych ktorzy nie ták ięzykiem iáko żywotem náucżáią. SkarŻyw A3; SkarKaz 515a. Cf Zwrot.

cum inf (1): Pan Chriſtus wiele rzeczy dotknienim ſámym czynił: náuczáiąc nas nie gárdzić dotykánim ſię y przykłádánim zwierzchnim rzeczy świętych WujNT 155.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: w tym (1); zawsze: aby] (2): Modli ſie dobry paſtyrz za owiecżki ſwé/ [...] naucżaiątz abychmy ſie zawżdy modlili/ nietylko przykladem/ cżego nás vcżyl/ ale ij ſlowé mowiątz. OpecŻyw 53v, 169.

W charakterystycznych połączeniach: drugie nauczać, nieroztropne; duchownego obrzezania nauczać, pokory, posłuszeństwa (2); rzeczą [= przykładem] nauczać, żywotem.

Zwrot: »przykładem nauczać« (1): Ale przedſię ćiebie wierny Nowego/ zakonu Chrześćiáninie/ przykładem ſwym poſłuſzeńſtwá y duchownego obrzezánia náucża SkarŻyw 3.
Przen: Metonimicznie: zawierać przykład właściwego postępowania (podmiotem jest tekst) (4):

nauczać kogo (1): Trzecie rozmyſlanijé żywota Iezuſa milégo/ naucżá nás czego ſie mámy wiarowatz/ a cżego naſladowatz OpecŻywPrzedm C3v.

cum inf (2): Rzekłem naprzód/ ijż rozmyſlanié żywota Iezuſa miłego/ naucżá niedbatz cieleſnych ij zrádnych roſkoſſy albo kochaniá OpecŻywPrzedm C3, C3v.

Ze zdaniem dopełnieniowym [zawsze: zaimek pytajny; w tym: kogo (1)] (2): Naucżá téż tzo cżlowiek má cżynitz/ a cżego ſie má wiarowatz. OpecŻywPrzedm C3, C3v.

2. Mówić do kogoś, jak się ma zachować w danej sytuacji (6):

nauczać kogo (A) (2), (G a. A) (2) (4): RejFig Bbv, Dd8; SOter Papież s Kámpániey/ ten vſtáwił małżeńſtwo iedno przez kápłaná dawáć ná iáwnym mieyſeu/ przy ktorym vſtáwił dwie ſtáre żony ſtać/ áby nowey małżonki ſtrzegły á náucżáły ią by w cżym nie pochybiłá. BielKron 150; RejPos 311.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikami: tak (1), tego (1); zaimek pytajny (2), aby (1), by (1); kogo (3)] (4): RejFig Dd8; BielKron 150; Sequester item, Yednacz [...]/ też ten ktory wyrozumiawſzy dobrze rzecz ſądowną powodney ſtroney/ bierze yą ná ſię á przed prokuratorem przedkłáda y náucza yáko yą ſpráwowáć á czego ſie dzierżeć ma. Mącz 384c; RejPos 311.

Z przytoczeniem (1): TEnże go też náucżał/ chceſzli z niey [świnie] koniká/ Tureckego vcżynić/ y inochodniká. Wſiądźże ná nię á świeże gowno weźmi w zęby / Toć poydzie łeb podnioſzſzy ſámá nie zwie kędy. RejFig Bbv.

Przen: Metonimicznie: zawierać wskazówkę, co należy zrobić (podmiotem jest tekst) [z przytoczeniem] (1): Tyż litery náucżáią/ Ktore táki wykład máią/ Day Krolowi Dyonizemu/ Skarb złoty co ſłuży iemu BierEz E3.
3. Udzielać wyjaśnień [komu] (1): Y Odpowiedział Iehowá Iiowowi z wichru/ á rzekł. [...] pytáć ćię będę/ á ty mi pokázuy [facies scire me; odpowiáday mi. WujBib] (marg) Albo náuczay. (–) BudBib Iob 38/3.
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Ktore ſłowo [Torach]/ idzie z fundámentu ſwego Iárách to ieſt náucżał. CzechRozm 92v.

Synonimy: 1.a. kazać, nawracać, opowiedać, przepowiedać; 2. przykazować.

Formacje współrdzenne cf UCZYĆ.

Cf NAUCZAJĄCY, NAUCZANIE, NAUCZANY

MM