Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [NAPODWYŻSZAĆ SIĘ]

Następne hasło: NAPOIĆ SIĘ »

NAPOIĆ (82) vb pf

a oraz o jasne.

Fleksja

inf	napoić

praet
	sg		pl
1	m	napoiłem	m pers	napoiliśmy, -smy napoili
2	m	napoiłeś, -ś napoił	m pers	-ście napoili, napoiliście
3	m	napoił	m pers	napoili
	f	napoiła	m an
	n	napoiło	subst

imperativus
	sg	pl
2	napoj	napojcie

conditionalis
	sg		pl
2	m	byś napoił	m pers
3	m	by napoił	m pers	by napoili
	f	by napoiła	m an
	n		subst	by napoiły

impersonalis
praet		napojono
participia
part praet act		napoiwszy

inf napoić (17). ◊ fut 1 sg napoję (6). ◊ 2 sg napoisz (3). ◊ 3 sg napoi (5). ◊ 1 pl napoimy (1). ◊ 3 pl napoją (2). ◊ praet 1 sg m napoiłem (1). ◊ 2 sg m napoiłeś, -ś napoił (8). ◊ 3 sg m napoił (7). f napoiła (3). n napoiło (2 ). ◊ 1 pl m pers napoiliśmy, -smy napoili (3). ◊ 2 pl -ście napoili, napoiliście (3). ◊ 3 pl m pers napoili (3). ◊ imp 2 sg napoj (5); -oj (1), -(o)j (4). ◊ 2 pl napojcie (1). ◊ con 2 sg m byś napoił (1). ◊ 3 sg m by napoił (3). f by napoiła (2). ◊ 3 pl m pers by napoili (1). subst by napoiły (1). ◊ part praet act napoiwszy (3). ◊ impers praet napojono (1).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Dać pić, zaspokoić czyjeś pragnienie (66)
2. Nasączyć płynem, nawilżyć (16)
- Przen (7)

1. Dać pić, zaspokoić czyjeś pragnienie; aquari, potatum dare, potionare Mącz; agere potum Calag; potare, potum dare PolAnt, Vulg; propinare Pol Ani; adaquare Vulg [w tym: kogo, co (żywotne) (61)] (66): Thedy Moizeſz ziąwſzy ſie zá nimi/ obronił dziewecżki/ y nápoił owce [adaquavit oves] ich (pierwey). Leop Ex 2/17; Bo ten co im lutośćiw/ będzie ie rządzić/ y v krzjnnic wod nápoi ie [ad fontes aquarum potavit eos]. Leop Is 49/10, Ex 2/16; Y ſzłá/ y nábráłá wody fláſzę/ á nápoiłá dźiećię. BibRadz Gen 21/19, Gen 24/14, 46 [2 r.]; Rachel iego [Labana] corá przygnáłá owce/ odwálił iey Iakob kámień s ſtudniey/ áby owce nápoiłá [adaquato grege Vulg Gen 29/11] BielKron 15, 456; Potionare iumenta, Nápoić bydło. Mącz 316b, 13c, 316a; BielSpr 56; BudBib Gen 29/7, 8, 10, Ex 2/16, 17, 19; Calag 298a; A ſameś ku Toropcu poſzedł z ludem ſwoim: Wieczór w Zaborzu konie w Sczybutym napoiu [lege: napoił], KochJez B3v.

napoić komu (1): Mąż z Egypthu wyzwolił nas z ręki páſterzow: Nádto y náćiągnął wody ſnámi/ á nápogył nam owce [potumque dedit ovibus]. Leop Ex 2/19.

napoić czym (2): kto mię nápoi wodą z ſtudnie Bethlechemſkiej/ która v brony? BudBib 2.Reg 23/15, Iob 22/7.

napoić czym [= z czego] (2): MurzNT Mar 9/40; Bo ktokolwiekby was nápoił cżáſzą wody wimię moie/ [...] nie vtráći zapłáty ſwey BudNT Mar 9/40.

W połączeniach szeregowych (9): ale ty prziodziey pana Chriſtuſſa wubogych iego/ naſſyć go wlaknączych nawiedz go wniemocznych prziymy go wdom zwiernymy ktorzy domu potrzebuią pociez go wſmętnich/ napoy wpragnącich SeklKat Q3v; MurzNT Matth 25/35, 37, 42; KrowObr 117; Bom łáknął nie nákarmiłeś mię/ prágnąłem nie nápoiłeś mie/ nágim był nie przyodziałeś mie RejPos 163; LatHar +++; Pánie/ kiedyżeſmy ćię widźieli łáknącym/ á nákarmiliſmy; prágnącym/ á nápoiliſmy ćię [quando te vidimus esurientem et pavimus te, sitientem et dedimus tibi potum?]? WujNT Matth 25/37, Matth 25/35.

W charaktery stycznych połączeniach: napoić bydło, drob(y) (5), konie (3), owce (3), stado, trzodę, wielbłądy (4).

Zwroty: bibl. »octem z żołcią napoić« [w opisie męki Chrystusa] (1): Na krzyż okrutnie prżybiwſſy otztem z żolcią napoiono/ cirnijm/ gwozdzmi/ ſrogą wlocżnią ſwięté cialo zbodziono OpecŻyw 161.

bibl. »napoić pragnącego, [kogo] w pragnących« [szyk zmienny] (2:2): SeklKat Q3v; KrowObr 117; Nie nápoiłeś wodą prágnącego/ á głodnemu odeymowałeś chleb. BudBib Iob 22/7; A [uczynki miłosierne] ſą te/ łáknącego nákarmić: prágnącego nápoić: nágiego przyodźiać: więźnia wykupić LatHar +++.

Szereg: »nakarmić, (i) napoić« = cibare ... potum dare Vulg, PolAnt; comedere ... bibere PolAnt (5): BielKom B6; BibRadz 2.Par 28/15; BudNT Rom 12/20; Bądź chwałá pánie tobie/ zá te dáry twoie/ Żeś nákarmił, y nápoił/ nas ſtworzenie ſwoie ArtKanc T12; WujNT Rom 12/20. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.].

W przen (19):

napoić czego [= czym] (1): a zátz Iezus miły okiem ſwégo miloſierdziá na cię wezrzy/ [...] rozrzewni ſerce twoie/ gorzkoſci napoij OpecŻyw 160v.

napoić z czego (2): PAnie boże naſz gdyześ ty ieſt prawa ſtudnica wſſego żywota: [...] racz napoywſſy nas z ſtudnice miłoſierdzia twoiego tak ſprawic nas RejPs 54; LubPs I4v.

napoić czym (7): OpecŻyw 159v; ten nieborak proſthy Snać ſię ſpuſcżił naty chłoſty Kthoremj go napoijlj A kthemn [!] ich prżiſłodżilj Iſz mu Kęſz boliu vlżilj RejKup q2v; LubPs F3; Wſzytkiego obfićie záwżdy mię nábáwi/ ná hoynych páſtwiſkách záwżdy mię poſtáwi. Zdrowemi wodámi duſzę mą nápoi ArtKanc Q6. Cf »żołcią napoić«.

Zwroty: »żołcią napoić« [o gwałtownej reakcji na cudze bluźnierstwo] [szyk zmienny] (3): Lękaycie ſie ſtráſznych ſłow/ co wyſzły z vſt iego/ Cżym chce vcżćić páſterzá/ tego niewiernego. Pyołunem gębę nátrzeć/ á żołcią nápoić/ Ktoby śmiał opák iego/ ſwięte ſłowá dwoić. RejZwierz 104; RejPos 54v, 189.

peryfr. »Kameny napoić w pegazowym zdroiu wiekociecznym« = zaczerpnąć z poezji antycznej, odkryć jej wartość (1): Vcżył chwalić ięzykiem ſwym Sármátſkie mieſzcżány Bogá ſwego/ y napierwey Słowieńlkie Camoeny Smiał nápoić w Pegáſowym zdroiu wiekoćiecżnym/ Y zá cnemi Póétámi torem iść beśpiecżnym. KlonŻal B4.

Szereg: »nakarmić a napoić« (1): Iż ią ty fáłeſzniki nákarmię piołunem/ á nápoię żołcią RejPos 54v.

a) Z tekstów przedstawiających apokaliptyczną wizję załady (8): Wezmi koſz winá popędliwośći tey z ręki moiey/ á nápoiſz [errata dodaje: nim] wſzytkie narody/ do ktorych ćię poślę. BudBib Ier 25/15, Ier 25/17.

napoić z czego (2): Bábilon wielki przyſzedł ná pámięć Pánu/ áby go nápoił s kielicha gniewu ſwoiego. RejAp 139, 139.

napoić czym (4): Iż kreẃ świętych y prorokow wylali/ y nápoiłeś ie krwią/ boć godni ſą. BibRadz Apoc 16/6, Ier 25/15, II 141a marg; vpádłá Bábilonia oná wielka: ktora winem popędliwośći wſzeteczeńſtwá ſwoiego nápoiłá wſzytkie narody [a vino irae fornicationis suae potavit omnes gentes]. WujNT Apoc 14/8.

Przen: O wpływaniu na czyją świadomość (4):

napoić czego [= czym] (3): RejKup q8; miáſto to pobłazniło wſzytek ſwiát/ y wizytki krole y kſiążętá iego/ á nápoiło ie onych fáłſzow ſwoich á obłudnośći ſwoich RejAp 148v; SapEpit A3v.

napoić czym (1): Apoſtołowye wźyąwſſy przez duchá ſwyęthego mowę wſſech yęzykow/ á chcąc ewányelią ſwyát nápoić/ częſci ſwyátá myędzy ſobą rozdźyelili byli KromRozm III N7v.

a. O sakramencie Komunii św. [czym] (2):

Szereg: »nakarmić i napoić« (1): Iam ieſt paſterz, ia was dobrze páſę/ iedno chćieyćie słucháć mego głoſu/ chcę ia was nákarmić/ ćiáłem y właſną krwią ſwą nápoić. ArtKanc P7.

W tekście polemicznym KrowObr kwestionującym prawdziwość wywodów na temat sakramentu Ciała i Krwi Pańskiej (1):

~ Szereg: »nakarmić i napoić« (1): izali ie ty możeſz tym twoim Báránkiem martwym/ y niekrwáwym nákármić y nápoić? KrowObr 191. ~

2. Nasączyć płynem, nawilżyć; inficere Modrz (16):

napoić co (8): stego prochu możeſz napoić knota/ w puſcić gi paniey tam wtaiemne mieyſcze FalZioł I 9b; Náwiedziłeá źiemię y nápoiłeś ią [inebriasti eam] Leop Ps 64/10, BBB3; Sćiśni wilgotné chmury świętą ręką ſwoią/ A ony ſuchą źiemię/ y drzewá nápoią Ogniem zyęté KochFr 125. Cf napoić co czym, co w czym.

napoić co czym (3): BudBib Ps 77/15; ModrzBaz 10; Aleś pogodnym deſzczem ſwóy grunt polubiony Nápoił/ y ochłodźił zámárłé zagony KochPs 97.

napoić co w czym (1): To wſzytko vbyć dobrze ſpołem / á w tym pacżeſi napogiwſzy [...] cżoło okładay FalZioł II 19d.

napoić czego [= czym] czego [= co] (1): Albo z gliną gołębi gnoy Włoż y ſoli wody napoy/ Warz w gárncu áż będźie doſyć. Máżąc możeſz tym kroſt pozbyć. SienLek 49v.

W porównaniu (1): ieſli dźiećiam [.,,] miedzy inſze náuki ábo ćwicżenie przymieſzáią co ſzkodliwego/ niemniey to mocy ná wieczne cżáſy wnich będźie miáło/ iedno iákobyś młodą roſzcżkę/ gdy ią ſzcżepiſz iádem nápoił [veneno inficias] ModrzBaz 10.

Przen (7):

Zwroty: »miecz, strzały krwią (a. obfitością krwie) napoić« = pomordować wiele ludzi (1:1): Obfitoſcią krwie ſtrzały ſwe ták hoynie nápoię/ A ná pożárcie ciał ludzkich oſtry miecż náſtroię LubPs gg6; KochOdpr O3v.

»napoić pole, ziemię krwią« [szyk zmienny] (1:1): KochPs 162; nád Kropiną woyſko niezliczoné/ Moſkiewſkie nápoiło krwią ſwą polá płoné. KochEpit A3v.

»ołtarze krwią napoić« [w Starym Testamencie o składaniu krwawych ofiar] (1): Przetoż/ o boże prawdźiwy/ Náwiedzę twóy dom ſzczęśliwy: Y ołtarze krwią nápoię/ Iſzcząc obietnicę ſwoię. KochPs 95.

»pościel płaczem napoić« = bardzo płakać (1): Pośćiél płáczem nápoię: płáczem wypłynęły Oczy/ á krzywdy ludzkie śiłę mi odięły. KochPs 9.

»slzami serca [kogo] napoić« (1): Pragnę/ nie wina/ anij ktorégo drogiégo piciá ale ludſkié^go zbawieniá/ ij wſſytkich grzéſſnych nawroceniá/ aby od grzechów przeſtali/ a ſlzami ſwégo ſertza mię napoijli OpecŻyw 149v.

Formacje współrdzenne cf POIĆ.

Synonim: 1. nasycić.

Cf NAPOJENIE, NAPOJONY