[zaloguj się]
[pdf]

MANDAT (128) sb m

man- (98), mån- (8); mån- ArtKanc; man-: mån- Leop (6 : 1), Mącz (5:3), WujNT (5:1), SarnStat (21:1), PowodPr (5:1); drugim a pochylone (w tym 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N mandåt mandåty
G mandåtu mandåtów
D mandåtom
A mandåt mandåty
I mandåtem mandåty, mandåtami
L mandåcie mandåtåch

sg N mandåt (14). ◊ G mandåtu (15). ◊ A mandåt (19). ◊ I mandåtem (14); -em (7), -ęm (1), -(e)m (3); -ęm : -(e)m ZapKościer (1:1). ◊ L mandåcie (2). ◊ pl N mandåty (5). ◊ G mandåtów (28); -ów (6), -(o)w (22). ◊ D mandåtom (3); -om (1), -(o)m (2). ◊ A mandåty (17). ◊ I mandåty (8), mandåtami (2); -ami CzechEp; -y : -ami WujNT (1:1). ◊ L mandåtåch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI i XVIII w.

1. Rozkaz, rozporządzenie, zarządzenie władzy świeckiej lub duchownej; edictum, mandatum Mącz, Cn; decretum, diploma Cn [poselstwo, to z czym wyprawują, co zlecają sprawić, orędzie; rozkazanie komu czego abo rozkazanie dane od kogo, orędzie, to co rozkazano; wskazanie ‒ mandatum Cn] (98): DiarDop 100; Rzecż pewna/ [...] że máłe woyſko [...] wielką część pańſtwá W. R. zacnośći przeiecháło/ ſląc ieſzcże przed ſobą mándaty/ miecżem y ogniem grożąc/ tym kthorzyby chcieli w nim będącym/ przedſięwzięcia hámowáć. LeszczRzecz A4v; BielKron 306; Domitianus Caesar vetuit edicto, ne quis novellaret, Ceſarz Domicianus yáwnim mándatem zákazał áby żaden nie śmiał wdźieráć/ álbo nowych ogrodów y winnic czinić. Mącz 251d, 87b, 206c; RejZwierc 43v; Ceſarz/ poſłał mándat: zá ktorym obudwu z Rzymu wygnano. NiemObr 60; roſkázuie im áby ie [kupców cudzoziemców] hámowáli/ áreſtowáli/ y dobrá ich ſkárbowi náſzému konfiſzkowáli. Datá Mándatu tego 1451. SarnStat 959, 160, 219, 315; PowodPr 23; SkarKazSej 696a.

mandat ku czemu (1): Mandath yego krolyewskyey mylosczy [...] ku popyszowy wſzythkych sluzebnych yeſzdnych y Pyeszych MetrKor 38/285.

mandat na kogo (1): Z ſynow Aſáff/ ſpiewacy ná poſludze domu Bożego. Bo był mándat Krolewſki ná nie/ y porządek miedzy śpiewaki Leop 2.Esdr 11/23.

mandat czyj [w tym: G sb i pron (16), ai poss (13), pron poss (3)] [ = przez kogo wydany] (32): MetrKor 38/285; MurzNT 71 marg; iż nam tego WKM nie bronić nie raczysz, abyśmy się my przeciw mandatom WKM naszego MP nie inaczej, jedno wedle swobod a praw koronnych zachowywali. Diar 74; DiarDop 99 [2 r.]; BielKom E3; GroicPorz dd3; KrowObr 128v; Leop 2.Esdr 11/23, Esth 2/8, 8/17, 1.Mach 8/26, 28, 3.Mach 3/22; OrzRozm 13; Mącz 87c; Tákże y Przełożonych Swieckich Mándaty/ poki Bożey woley nie ſą przećiwne/ z vcżćiwośćią przyymuiemy WujJud 107; BudBib 3.Esdr 8/67; ModrzBaz 96v, 97; CzechEp 106, 117; NiemObr 60; WujNT 121, 256, Tit 1/14; SarnStat 204, 841, 844, 959, 1237; Tákiſz grzech ma kto krolá y vrzędu nie ſłucha/ y mándaty iego gárdźi. SkarKazSej 698a.

W charakterystycznych połączeniach: mandat apostolski, biskupi, cesarski, jawny, krolewski (krola, Jego a. Waszej Krolewskiej Miłości) (16), ludzki (ludzi) (4), miescki, niesłuszny, ogromny, ku popisaniu, przeciwny [czemu, za czym] (2), przełożonych, rektorów, starszych; data mandatu, opisanie, świadectwo, wzgarda; mandatu (mandatów) lękać się, słuchać, uczyć; podług mandatu przywodzić; mandatem zakazać; przeciw mandatom zachowywać: egzekwować mandat(y), oddać, przydać, przyjmować, rozpisać, (po)s(y)łać (3), ukazać, wziąć; na mandat(y) nie dbać (2), ustępować, zwrocić; zaklinać przez mandat; mandaty (mandatem) bawić się (2), cisnąć (2), trudnić, usilać, zagradzać.

Zwroty: »przystrzegać (a. strzec) mandatow; mandaty strzec« = custodire mandata Vulg [szyk zmienny] (3; 1): BielKom E3; KrowObr 128v; Gdzieby pierwey powſtháłá woyná przećiwko Rzymiánom/ [...] tedy doda im pomocy narod Zydowſki/ [...] á będą przyſtrzegáć mándatow ich nic od nich niebiorąc Leop 1.Mach 8/26, 1.Mach 8/28.

»mandat wydawać; mandat jest wydany« = edicere Calep (3;2): Abowiem by IchM mandatow przeciwnych prawu pospolitemu nie wydawali, nie mielibyśmy my z IchM takiej trudności Diar 74; PaprUp I3v; ActReg 46 [2 r.]; Calep 348b.

»wykonać mandat« (1): naprzod wſkazano do mnie ábych był w Budzyniu v krolá/ drugi raz ábyoh w Trácią wćiągnął/ álbo w tył Ceſárzowi vderzył: Niewykonawſzy tego mándatu / záśmi rzecż tę inną roſkazano BielKron 306.

Wyrażenie: »posłuszny mandatom, mandatow« (1:1): która [wina] zwykłá bydź brána w káżdych źiemiách z tych/ którzy nie ſą poſłuſzni Mándatów [non facientes per nos statuenda JanStat 277]. SarnStat 285, 914.
Szeregi: »mandat i (abo) buła« (2): CzechEp 334; ále też oná iego [papieża] moc/ y zwierzchność/ y powagá pierwſza wiotſzeie/ nie bárzo ſię mándatow y buł y ogniſtych gromow lękáią. NiemObr 161.

»dekret(ał) a (i) mandat« (2): IchM nie tylko z tego żadnej rzeczy nie czynią, ale nas jeszcze nucą, cisną dekretały a mandaty WKM abyśmy milczeli. DiarDop 99; GroicPorz dd3.

»kommissyja i mandat; kommissyja z mandatem« = commissio cum mandato JanStat (2;3): UstPraw H2; Od Kommiſsiiéy z Mándatem co płáćić. OD liſtu Kommiſsiiéy z Mándatem/ dźieśięć gróſzy ma bydź brano. SarnStat 837–8, 326, 844.

»list a (i) mandat« = litterae et mandatum JanStat (2): Thego tedy liſtu á mándatu Krolewſkiego było tákowe opiſánie. Leop 3.Mach 3/22; SarnStat 841.

»prawo i mandat« (1): Tákżeć wſzyſcy vrzędnicy/ á zwłaſzczá ſędziowie/ ktorzy exeqwuią práwá y mándaty krolow y pánow docześnych przećiw Kátholikom/ winni ſą krwie niewinney WujNT 121.

»(nie) mandat a (ani, abo) rozkazanie (a. przykazanie)« (3): Edico, Przikazuyę/ Decretem/ Mándatem á przikazániem co zágradzam Mącz 87b; WujNT 80, 588.

»mandat, (czyli) ustawa« = edictum et decretum Mącz, Modrz (2): Mącz 49a; bo też one [mandaty królewskie] myśli ſędźiow niepomáłu roſtárgnione cżynią/ [...] ieſli mándatu cżyli vſtaw więcey słucháć. ModrzBaz 97.

»zakazanie i mandat« (1): A Iż nie boią ſie wiele ich zákazánia drógi do Sląſká rozmáitémi obyczáymi przeieźdźić/ na wzgárdę zákazánia y Mándatów ńáſzych [decretorum et mandatorum nostrorum JanStat 1036]/ zły przykład niepoſłuſzeńſtwá pokázuiąc SarnStat 1237.

Wyrażenia przyimkowe: »podług mandatu« (1): á podług mándathu iego/ wiele pięknych pánień przywodzono do miáſtá Suſán Leop Esth 2/8.

»na mandat« (2): A gdy iuż zápłáći y z klątwy będzye rozgrzeſzon/ tedy ná Mándat náſz ma mu być wſzitko zwrocono. UstPraw A4; NiemObr 60.

Przen: Przykazanie, prawo boże [w tym: mandat czyj (24): G sb i pron (12), ai poss (7), pron poss (5)] (32): MurzNT 18v; Aby theż s pámyęći ſwey yuż nye wypuśćili/ Mándatow/ ktore im dał áby ye pełnili. LubPs X4v, Z4v, aa4, hh3; A pan Chriſtus wſzytkich do mándatow oycá ſwego odſyła NiemObr 113; Sprawcá pokoiu/ do iednośći y do pokoiu duchá/ ſwémi ogrómnémi mándaty ná káżdy czás nas wzywa. SarnStat 110; W oſtátnich Mándatach Dekálogu ſwego/ ochrania Bog obrázy bliźnich náſzych PowodPr 63.

mandat o czym (2): niektorzy Theologowie/ mándat y roſkazánie o dźieśięćinách kładą miedzy przykazániem kośćielnym LatHar 127; SkarKazSej 669b.

W charakterystycznych połączeniach: ostatni mandat, pilny, srogi, święty, utwierdzony, wierny; mandat o dziesięcinach; mandat dekalogu; droga mandatow, stroż; do mandatow odsyłać; mandat(y) dać, kłaść, przypominać, wypuścić; na mandaty chwytać; w mandatach ochraniać.

Zwroty: »chować (a. zachować) mandaty« (2): áby ták záwżdy s ſercá vprzeymego/ Chowáli ná wſſem ſwyęte tu mándaty yego. LubPs R6; WujNT 1.Tim 6 arg.

»mandat przestępować (a. przestąpić); przestąpienie (a. przestępstwo) mandatow« [szyk zmienny] (2;2): Bo mándatow Boſkich znácżne przeſtąpienie piekłá bliſkie. LatHar 112; WysKaz 18; Iáko dáleko ſrodzey [...] karze krześćiány gdy przeſtępuią mándaty właſnego ſyná Bożego PowodPr 16, 16.

»mandatow strzec (a. przestrzegać), strzegący« [szyk zmienny] (5:1): LubPs T5; NiemObr 116; ArtKanc M6; Ieſtem ią Pánie vcżeſtnikiem tych wſzyſtkich/ ktorzy ſię ćiebie boią/ y twoich mándatow ſtrzegą. LatHar 286; KołakSzczęśl C4v; PowodPr 30.

»mandaty wypełniać« (1): W oſtátnią Páńſką wiecżerzą/ gdy zá ſtoł poſádzono Sławny Senat Apoſtolſki/ tym dárem wſzyſtkie cżcżono: Ale napierwey zakonne mándaty wypełniono. LatHar 384.

Wyrażenia: »mandat (Pana) Boga, boski, boży« [szyk 6:1] (4:2:1): Leop Deut 11/27; NiemObr 116; iż okrom mándatow Boſkich/ podległeś y Kośćielnemu poſłuſzeńſtwu LatHar 120; Biegayże [...] po drogách mándatow Páná Bogá twego LatHar 191, 112; PowodPr 6; SkarKazSej 669b.

»mandat Chrystusow, Syna Bożego, Pana Jezu Krysta« (2:2:1): FalZioł +2; GliczKsiąż D8; Chocby tedy źli byli przełożeni: [...] máią być w dobréy náuce ſłucháni: gdyż ieſt mándath Chryſtuſów ſrogi: Cokolwiek wam mówić będą czyńćie y chowayćie BiałKat 141; Boć Teſtáment y Mándat Syná Bożego ná oſtátecżney Wiecżerzy ten był WujJud 248; PowodPr 16.

»posłuszny mandatorn, mandatow« (1:1): Leop Deut 11/27, PowodPr 6 cf »mandat i rozkazanie«.

»zakonny mandat« (1): LatHar 384 cf »mandaty wypełniać«.

Szeregi: »mandat i prawo« (1): Pan Pháryzeuſze ſtrofuie/ że oni mándat y práwo Boże przeſtąpić/ lekce ſobie ważyli WysKaz 18.

»mandat i (a) rozkazanie (a. przykazanie)« (3): Oto dziś kłádę wam przed ocżymá wáſzymi/ Błogoſláwieńſtwo y Przeklętſtwo: Błogoſláwienſtwo/ ieſlyże będziećie poſluſzni mandatow á przykazánia Páná Bogá wáſſego Leop Deut 11/27; LatHar 127; PowodPr 6.

»statut a mandat« (I): nie o ten ſtátut á mándat Kriſtuſow niechcą dbáć GliczKsiąż D8.

»mandat i ustawa« (1): máiąc ſię zá Chriſtyániná/ ku obronie ábo podporze dumki ſwey/ zá ſtárego teſtámentu mándaty y vſtáwy chwyta CzechEp 31.

a. Zezwolenie urzędowe (1):
Wyrażenie przyimkowe: »za mandatem« (1): Czego ieſliby ſie kto ważył mimo Státutá y Conſtitucie o tym vczynioné/ zá iákim Mándatem otrzymánym ad ſui importunam inſtantiam tego brónić y hámowáć: tedy tákowy ma bydź karan confiſcatione bonorum SarnStat 390.
2. praw. Pozew sądowy, wezwanie (najczęściej w toku postępowania egzekucyjnego) (18): Ná thákiego pozew ná kſtałt Mándatu nápiſány/ z wyráżenim roku ná dźień dwudźieſty álbo trzydźieſty wedle woley Sędźiego/ ma być przybit [...] ná Ratuſzu GroicPorz p2v, nn4v; Peremptorium edictum, Oſtátecżny á konieczny Mándat/ Dekret/ álbo pozew w práwie/ ná który yeſli kto nie ſtánie/ ſędzia przedſię poſtępuye ku ſądzeniu y skazániu ſentenciey. Mącz 103a; ActReg 166; ROki ná ſkárgę mocą Mándatów vczynioné/ nie máią bydź przekłádáné weſpółek z inémi Roki SarnStat 531.

mandat o co (1): ktorzi bełi pozwani pozwem Iego Msci Pana Woiewody Pomorskiego od oica iego Iana Dzięćielskiego odnoſząc Mąndat Iego Msci do Sliachetnego Iędrzeia Kackiego o Granice miedzi Liniewkiem a (Liubaniem) ZapKościer 1581/24.

mandat czyj [w tym: G sb (6), pron poss (6)] (12): áby Mężoboycá był pozwan przes przylepienie Mándatu Sędźiego ná iákim mieyſtcu iáwnym. GroicPorz n3v, p2v; UstPraw K3; ZapKościer 1581/24 [2 r.], 1584/52v; ActReg 166; WujNT 256; SarnStat 119, 843, 871, 1153.

W charakterystycznych połączeniach: mandat otrzymany; mandat krolow, książąt, pana wojewodzin, sędziego (2); mandat o granice (z strony granic) (2); moc mandatu, przylepienie (2); na kształt mandatu (3); mandatem przymuszan, przypędzan; za mandatem bronić, hamować.

Zwrot: »za mandatem sta(ną)ć« [szyk zmienny] (4): UstPraw K3; Ktorzi swatkowyę stanyeli do prawa naſzego za Mandatęm Pana woyewodzinym ZapKościer 1584/52v; SarnStat 843, 871.
Wyrażenie: »listowny mandat« (1): [Czwarty obyczaj pozywania] przes przylepienie liſtownego Mándatu/ ná drzwiách zbiegłego człowieká/ álbo ná Ratuſzu GroicPorz n3v.
Szeregi: »innotescencyja [= pozew] a mandat; innotescencyja z mandatem; mandat z innotescencyją« = innotestentia et mandatum JanStat (2;1;1): przed ktorymi Commiſſarzmi zá Innoteſcentią ich á mándatem náſzym będzie winien káżdy obżáłowány ſtánąc/ á [...] z ſtroną záłuiącą rozeprzeć ſię. UstPraw K3; SarnStat 840, 843, 1153.

»pozew abo mandat« (1): tedy káżdy tákowy pozwány [...]/ choćiaby nie ſtał zá tym pozwem álbo Mándatem náſzym/ ma bydź wolen. SarnStat 871.

3. praw. Wyrok, decyzja Sądu [w tym: czyj (1)] (5): [Pan Andrzej Dziedzicki był u pani Helżbiety Trzeblińskiej] otdawayąncz Mandat Kro. I m. a ręką krolewſką wlaſzną potpiſzany. [Tu tekst mandatu po łacinie]. Ządayąncz wyedluk tegoſz mandatu intromyſzy wdobra ZapKościer 1588/81v-82v, 1588/82v; trzeba myslic osobie, wm by to przystało, bo choć masz mandat, ale iednakeś nawolnosci ActReg 164.
Szereg: »mandat abo pozew« (1): Thenze Mandati abo pozwi przeciwne za dworem widawac kazal. PaprUp I3v.
4. praw. Pełnomocnictwo, upoważnienie, list uwierzytelniający [w tym: czyj (1)] (4): Też Stároſtowie náſzy przed czáſzem gránic máią Stároſtę náſzego obwieść dwie niedzyeli liſtem ſwym przes Woźnego y dwu Sláchćicu z Mándatem náſzym UstPraw I2v; otworzyli liſthy/ náleźli Mándat gdzie piſano áby mu [posłowi] wiárę wewſzythkiem dano BielKron 235v, 235v; Wziąwſzy tedy mándaty od krolá/ przyſzedł do Ieruzálemá BudBib 2.Mach 4/25.
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): descriptio et imago tabularum, Copia á liſtów przepis/ otworziſtych mandatów. Mącz 375b.
*** Dubia (2): O wysłaniu Mandatow pewienem ze wm wiedziec raczysz iuz Panu Gniezninskiemu Litwą posłuzyła wprzysięzeniu nań Mandatu, Oznaimiono ztamtąd zapewne że doP. Woiewody Nowogrodzkiego miał nieznacznie iezdzic wskrzeszaiąc Dekretem Bozym factią skazaną ActReg 142.

Synonimy: 1. dekret, polecenie, przykazanie, rozkaz, rozkazanie, statut, ustawa, zakazanie; 2. dekret, innotescencyja, pozew; 3. decyzyja, koniec, konkluzyja, postanowienie, skutek, wyrok.

AL