Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: MASZKA

Następne hasło: MASZKARATY »

MASZKARA (95) sb f

maszkara (93), maskara (2); maskara LibMal; maszkara : maskara KrowObr (21:1).

Pierwsze i końcowe a jasne (w tym w pierwszym 3 r. błędne znakowanie). ◊ -ar- (w tym 1 r. błędne znakowanie), -år.

Fleksja

	sg	pl
N	maszkara	maszkary
G	maszkary	maszkår
D	maszkarze	maszkar(o)m
A	maszkarę	maszkary
I	maszkarą	maszkarami, maszkary
L	maszkarze	maszkarach
V	maszkaro

sg N maszkara (20). ◊ G maszkary (4). ◊ D maszkarze (1). ◊ A maszkarę (13). ◊ I maszkarą (8). ◊ L maszkarze (2). ◊ V maszkaro (1). ◊ pl N maszkary (4). ◊ G maszkår (6). ◊ D maszkar(o)m (1). ◊ A maszkary (18). ◊ I maszkarami (2), maszkary (1); -ami ReszPrz; -ami : -y KrowObr (1:1). ◊ L maszkarach (14); -ach (9), -åch (5); -ach RejWiz (2), BibRadz, BielSat; -åch GórnDworz (3), BielRozm; -ach : -åch KrowObr (5:1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

1. Maska, czasem łącznie z przebraniem; prawdopodobnie też złośliwie o dworskim i cudzoziemskim stroju (70)
2. Zabawa maskowa, maskarada; widowisko, w którym biorą udział osoby za kogoś przebrane (19)
- Przen: Ceremonia bez istotnej treści (5)
3. Człowiek brzydki, poczwara (6)
- Przen (5)
  - a) Wyobrażenie bóstwa pogańskiego (1)
  - b) Szatan (1)
  - c) O papieżu (1)
  - d) Dziwoląg; o nieprawdziwym człowieczeństwie Chrystusa w rozumieniu niektórych herezji (2)

1. Maska, czasem łącznie z przebraniem; prawdopodobnie też złośliwie o dworskim i cudzoziemskim stroju; larva, persona Mącz, Calep, Cn; marna, terriculum Mącz [mascara ‒ larwa BartBydg] (70): Liſzká cżáſu iednego/ Szłá do domu Gędźcowego: Y vźrzáłá mnogie vbránie/ Ktore chował ná igránie. Pátrząc ná onę wydworę/ Vźrzáłá też y máſzkárę. Y wźiąwſzy oględowáłá BierEz I; A kuſzka ſzamotrzecz ze dwiema ſlugami ſwimi [...] wloſchiwſchi maſkary naſzią zaiachali mu drogą i pobrali mu ony pienyandze wſſitki LibMal 1543/67; RejRozpr I3; RejWiz 19, 40v, 160; RejFig Dd6 [2 r.]; Ták że też bráćie miły tá wáſzá Dworſka godność/ ktora nie czym innym ozdobna ieſt/ iedno ſzkápą/ kábatem/ máſzkárą/ niebaczę czymby miáłá być inem od Krolá raczona/ iedno dźieśiąćią złotych OrzRozm Rv, R2v [2 r.]; Mącz 184d, 207d, 293b [2 r.], 451c; Przyſzli raz paniętá w máſzkárach przed krolá/ tákże cżyniąc ſwoy thaniecz parámi GórnDworz R8; W niedzyelę mięſopuſthną ktho záſię nie oſzáleie ná vrząd iáko ma być/ [...] máſzkar/ vbiorow ku dyabłu podobnych ſobie nie wymyſli/ iuż iákoby nie vcżynił krześćiáńſkiey powinnośći doſyć. RejPos 225v; BielSat B3; RejZwierc 23, 166v; Nuż proſzę/ á co zá pożytek owych máſzkarnikow/ ktorzi [...] ná cudze domy náchodzą [...]. Bo máſzkárá/ roſpuſzcża wſzytkim bez bráku/ do wſzelákiey niewſtydliwośći wodze: á ono iáko rozumieſz iż tá máſzkárá dawa wſzytkim ludźiam złośćiwym wolność/ dumáć co złego á ná zdrádźie táiemnie co cżynić? ModrzBaz 36, 36; KochMRot B4v; BielRozm 12; Calep 583a [2 r.], 790b; SarnStat 1280; [[z inwentarza kupca] półtrzeci kopy i 15 1arw do maszkar InwMieszcz 1569 nr 143, 1581 nr 232].

W porównaniach (5): A owo záſię iáko ſproſna rzecż/ kiedy dobra páni cżegoś ták wiele ná twarz nákłádzie) iż ſie zda iákoby byłá w máſzkárze/ áni ſie ſmie rozſmiać/ áby ſie iey ná twarzy nie złupáłá GórnDworz Gv; Boć ſtrách ieſt ná nas iáko ná dzyeći máſzkárá co twarzy odmienia/ thylko iedno ſthráſzy á nic nie vcżyni. RejZwierc 166v; Hárdy chłop rownie ieſt iáko máſzkárá/ Nadobna z wirzchu/ á pod nią pocżwárá. RejZwierc 218v, 178; Y Przywiley bez tego [bez szczegółowego opisu wyglądu posiadacza] ieſt iáko máſzkárá/ Wſzytkim ſię przyda KlonWor 54.

W charakterystycznych połączeniach: szpetna maszkara; stracić maszkarę, ujrzeć (2), włożyć (kłaść) (4), wymyślić, zawiesić; w maszkarę ubrać się, ubrany (5); ozdobny maszkarą; w maszkarach chodzić (przyść) (4).

Wyrażenie: »maszkara błazeńska« (1): Máſzkárę błazeńſką rychléy vyrzyſz ná nas/ y ná Przełożónych náſzych/ á niżli włóśień pokutuiących ludźi w Wárſzáwie Pośćie. OrzQuin Z4v.

Wyrażenia przyimkowe: »pod maszkarą« (1):

~ Szereg: »pod larwą abo maszkarą« (1): ktorzy Tragedie abo Comedie ſprawuią i cudzą perſonę pod larwą abo maſzkarą na śię biorą MurzHist Q3v. ~

»za maszkarą« (1): A coby komu nieprzyſtáło mowić ábo cżynić kiedyby go znano/ to śię mu zá máſzkárą godźi [hoc illi larvae obiectu licet]. ModrzBaz 36.

W przen (2): Co ieſt wſzetecżnik choć ſie ſláchtą zowie/ Máſzkárá piękna ná párſzywey głowie. RejZwierc 220, 166v.

Przen (10):

a) Pozór, osłona kryjąca prawdę; udawanie, maskowanie się (8): bo iuż nie ieſt właſnym Ceſárzem iákowi przed Papieżmi Ceſárze bywáli/ lecż tylko iákáś máſzkárá ábo obraz Ceſárzow pierwſzych CzechRozm 169.

Zwroty: »kłaść maszkarę« = stwarzać fałszywe pozory (1): więc mu trzebá tego/ Aby mogł przecukrowáć cżym ſtanu ſwoiego. Aby nic nie bacżono ná onę przywárę/ Kłádzye co napyęknieyſzą gdzye może máſzkárę. RejWiz 91v.

»w maszkarę się przewłoczyć, przybrany; maszkarą przyobleczony« = ukrywać rzecz istotną, stwarzać fałszywe pozory, udawać [szyk zmienny] (1:1;1): Impersonatus, Práwy/ niefałſziwy/ nieprzibrány w máſzkárę. Mącz 293b; Záprawdę we wſzyſtkié máſzkáry ſie przewłóczył [cesarz turecki]/ ſtáwiáiąc to tyráńſtwo ſwoie w ták zacné y wolné króleſtwo. OrzJan 13; Libertas, wolność. á iż właſniey názowiemy/ nieznośna ſwawola/ máſzkárą wolnośći głupie przyoblecżona PowodPr 61.

»maszkarą zakrywać« = ukrywać prawdę, rzecz istotną (1): choć [szatan] ſłodko rzkomo śpiewa/ choć to dźiwnymi máſzkárámy zákrywa/ áby ſwoią plugáwośćią chęći ludzkich od ſiebie nie odtrąćił. ReszPrz 8.

»maszkarę zdjąć [komu, z kogo]« = ujawnić o kimś prawdę (2): KochSat A3v; Zdiąłeś máſzkárę butnému Tyránnowi Moſkiewſkiému: Okazałeś/ że nie kąſa KochPieś 45.

b) Nieprawdziwy zarzut, oszczerstwo (1): Co też potym przydáie [ksiądz kanonik]/ twarz nam niewſtydliwą przypiſawſzy: Zebyſmy świát wſzytek potępiáć mieli/ ſobie ſámym zbáwienie przycżytáiąc etc. Iż ſię iuż ná tákowąż máſzkárę odpowiedźiáło/ tu iey zániecham CzechEp 407.

c) Człowiek obłudny, zły (tu o złym obywatelu) (1): ieſli ſię w rychle nie polepſzy Poſpolſtwo/ á ći ktorzy wrzkomo ſą nalepſzy: Ktorzy ſobie chorobę w ten czás zádawáią/ Kiedy rządźić o zdrowiu tey korony máią. Ktora iuż ſwoim woźnym ták wołáć kazáłá/ Ze ſię do máſzkar po tym znáć nie będźie chćiáłá. Prot D2.

a. Złośl. o materialnych przedmiotach (zwłaszcza strojach) związanych z obrządkiem Kościoła rzymsko-katolickiego (z pozycji innowierczej) (18): Ołtarze Zwony/ Kielichy/ Portátyły y inſze Dyabelſkie zabobony krzćićie y guſlićie. Aleć was ták Pán Bog chćiał przed wſzyſtkim ſwiátem vkázać/ áby was ludzie po tych zmyſlonych máſkárách poznáć mogli KrowObr 86v; Izali kiedy Apoſthołowie páná Kryſtuſowi/ w tákowych vbiorách y maſſkárách niewieśćich chodzili? KrowObr 106v; I vbrawſzy ſie w rogáte Infuły/ iákoby w Kołpaki Tátárſkie/ y w inſze Sátáńſkie máſſkáry: Tám naprzod głowę nowego Biſkupá oleiem ſmaruiećie KrowObr 127; Inſzych wáſzych Dijabelſkich wymyſlow niewſpominam/ iáko puńtzoſzek/ iáko Sándálowych trzewikow iáko krzyżykow złotych/ y inſzych przypráwek y pſtroćin/ ktorymiśćie ludziom proſtym otzy záſlonili/ áby prawdy Bożey niepoználi/ ále ná ty máſſkáry pátrząc was ſie lękáli. KrowObr 131, 94, 107v [6 r.], 114, 129v, 131 [2 r.].

W charakterystycznych połączeniach: niewieścia maszkara, szatańska, zmyślona; maszkary mieć, obrzydzić, wprowadzić (2); na maszkary patrzeć; nacechować maszkarami, zakryć; po maszkarach poznać; w maszkarach chodzić, szukać.

Szereg: »maszkara i larwa« (3): Potych tedy wáſzych máſſkárách y lárwách ſnádnie was kożdy tzłowiek wierny/ [...] poznáć może KrowObr 107, 130, 132.

b. Osoba przebrana (2): o onych [dworzanach] mowię/ ktorzy nic nieczynią/ iedno vbrawſzy ſye przed Krolem iáko Pánny przed Krolową ſtoią [...]. á zaż by ty to chwalił/ áby to [= tę samą zapłatę] Krol miał dáć máſzkárze nikczemney/ co powinien ieſth dáć dźielnym Sięniáwſkim/ Stárzechowſkim OrzRozm R2.

W przen (1):

Wyrażenie: »maszkara mięsopustna« (1): Ktore^goby pewnie ſtopámi chodźili ći wſzyſcy/ co ſię namiáſtkámi iego y Piotrowemi/ [...] niewiem iáką niewſtydliwą twarzą názywáią: gdyby to rzecż prawdźiwa/ á nie máſzkárá mięſopuſtna byłá/ co ſobie y nie k rzecży y nieſłuſznie przycżytáią. CzechEp 49.

2. Zabawa maskowa, maskarada; widowisko, w którym biorą udział osoby za kogoś przebrane (19): Aby thu niemiáły wymowki pánie/ ktore ſie kwoli ćiáłu w niepotrzebnych tańcách y máſzkárách kocháią. BibRadz I 161a marg; OrzRozm R; GórnDworz B2v, K, Kv; Bo pátrz iż ſie iednemu chcze goſpodárſtwá/ drugiemu koniá á ſzárſzuná/ drugiemu práwá/ drugiemu pokoiu á cżytánia/ drugiemu tańczu/ máſzkáry/ drugiemu opilſtwá á cekláciey RejZwierc 12v; KochFr 104.

W połączeniach szeregowych (7): OrzRozm P; Thákież też w turnieiu/ w gonithwie/ w máſzkárách/ ſwietne á dobrze złącżone bárwy/ máią w ſobie grácią GórnDworz L7; Ine rzecży iáko ſtroie/ gonitwy/ máſzkáry/ woźby/ ktore wſzytki koſztu potrzebuią/ ſą iáko ſmolne drwá/ ku rozżarzeniu ogniá GórnDworz Bb3v, Ee2; RejPos 23v; BielSpr 3v; Státecżnego nie ćierpią/ ſromięźliwy wárá/ Weſele tu mieyſce ma/ Gálárdá/ máſzkárá. KlonWor 57.

W charakterystycznych połączeniach: niepotrzebna maszkara; chcieć maszkary, patrzeć; sposob około maszkar; koszt na maszkary; udać się na maszkary; w maszkarach kochać się.

Przen: Ceremonia bez istotnej treści (5): kiedyby kto ty wſzyſtki ſſtutzki y kąſki/ kthore Papieżowie według głow ſwoich ſpiſáli y przydáli/ od they Mſzey wáſzey odiął/ y odrzućił/ y coby Mſza byłá inſzego? iedno goła Máſſkárá/ ktora od Poganow y żydow ieſt wzięta KrowObr 198, 198, Ss4; tedy ten żydowſki ſzábát/ ieſt iedną máſzkárą/ ábo dziećinnym igrzyſkiem/ bes ſkutku y chwały Bożey. CzechRozm 72.

Szereg: »maszkara i obłuda« (1): Tę potym Mſzą Láćińſką Agáto Papieſz [... ] iákoby iáką máſſkárę y obłudę kuglárſką wprowádził. KrowObr 198v.

3. Człowiek brzydki, poczwara; monstrum hominis Mącz (6): Monstrum hominis, Szkárády by co złego/ wirudna máſzkárá. Mącz 231c.

Przen (5):

a) Wyobrażenie bóstwa pogańskiego (1): kreẃ niewinną/ kreẃ (mówię) przelali Właśćiwych dźiatek ſwoich: żáłoſné ofiáry Przed Chánáneyſkié kłádáć niegodné máſzkáry. KochPs 162.

b) Szatan (1):

Wyrażenie: »piekielna maszkara« (1): [Adam do Lucypera:] Wypijeſz ią [smołę] ſam pocżwáro Szpetna piekielna máſzkáro. MWilkHist Ev.

c) O papieżu (1): by Pan Bog [...] od wiecżnego ſwego n<ieśmier>telnego weſela [...] [nas] nie odráził/ [...] niechcąc ſię więcey ku nam znáć/ iáko to ku kochánkom roſtucżonym w przyſmákach á napoiach z kubká tey máſzkáry Bábilońſkiey BibRadz *3.

d) Dziwoląg; o nieprawdziwym człowieczeństwie Chrystusa w rozumieniu niektórych herezji (2): bácżyć trzebá co to wżdy zá postáć: nie onáli máſzkárá Márcyonowá y Mánicheuſzowá? ktorzy nie przyznawáli właſnego ćiáłá, ábo zgołá niechcieli mieć prawdziwym cżłowiekiem Christuſá, ále mu tylko postać cżłowiecżą przywłaſzcżáli CzechEp 142, 146.

Synonimy: 1. larwa, maska; b. maszkarnik; 3. poczwara, straszydło.