[zaloguj się]
[pdf]

RĘBAĆ (55) vb impf

W inf ręb- (5), rąb- (3); ręb- Mącz, CzechRozm, Calep, SarnStat; rąb- MiechGlab, GliczKsiąż; ręb- : rąb- BielSpr (1:1). W temacie praes rąb- (16), ręb- (1); rąb- : ręb- Calep (2:1). W pozostałych formach rąb-.

a jasne. 

Formy tematu praes typu: rąbię, -esz (15) [w tym: rębię (1)], rąbåm, -åsz (6); -ę, -esz KochSat (2), Mącz, GórnRozm (2), Calep (3), GostGosp (2), SarnStat (2); -åm, -åsz BibRadz, WujJud, CzechRozm, Oczko; -ę, -esz : -åm, -åsz BielKron (1:1), Strum (2:1).
Fleksja
inf rębać, rąbać
indicativus
praes
sg pl
1 rąbię
2 rąbåcie
3 rąbie, rąbå rąbią, rębią, rąbają
praet
sg pl
1 m -m rąbåł m pers -smy rąbali
3 m rąbåł m pers rąbali
f rąbała m an
fut
sg
3 m będzie rąbåł
imperativus
sg pl
2 rąb rąbcie
conditionalis
sg pl
3 m by rąbåł m pers by rąbali
impersonalis
praet rąb(a)no
con by rąbåno
participia
part praes act rąbając, rąbiąc

inf rębać, rąbać (8). ◊ praes 1 sg rąbię (2). ◊ 3 sg rąbie (2), [rąbå]. ◊ 2 pl rąbåcie (1). ◊ 3 pl rąbią, rębią (8), rąbają (2). ◊ praet 1 sg m -m rąbåł (3). ◊ 3 sg m rąbåł (9). f rąbała (2). ◊ 1 pl m pers -smy rąbali (1). ◊ 3 pl m pers rąbali (5). ◊ fut 3 sg m będzie rąbåł (1). ◊ imp 2 sg rąb (1). ◊ 2 pl rąbcie (1). ◊ con 3 sg m by rąbåł (1). ◊ 3 pl m pers by rąbali (3). ◊ [impers praet rąb(a)no. ◊ con by rąbåno.] ◊ part praes act rąbając (3), rąbiąc (2).

Sł stp: rębać, Cn: rąbać, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.: rąbić.

Ciąć uderzając ciężkim i ostrym narzędziem (55):

[rębać czym: Izali będzie ſię pochwaláć ſiekierá nád tym kto ią rąba? [Nunquid gloriabitur securis contra incidentem cum ea?] BudBib Is10/15 (Linde).]

a. Ścinać, wycinać; caedere Mącz, Calep,Cn; excidere Miech; incidere JanStat [w tym: co (20)] (22): KochSat A2; Tęn cziy był lás/ był ná tęn czás v drugiego ſąśiádá gośćiem [...]; á iádąc do domu pijáno imo ſwoy lás/ y vſłyſzawſzy że robią [!] w leśie/ krżyknął: A zły człowiecze (práwi) wnet ſię tobie tęn lás da znáć. GórnRozm F2, F2, H; IEſliby kto [...] w cudzym leśie álbo gáiu rąbał: ten pan onégo láſu/ tego który rąbié [!]/ naprzód w śiekiérze/ drugim rázem w ſukni [...] ma ćiążáć przez winy. SarnStat 471 [idem] 668; [lasy i puszcze królewskie pustoszą, nie telko na potrzeby swe rąbają, ale też i przedawają. LustrSand 117].

rębać na co (2): Palcie laſy na popioły/ rąbcie na wańſzoſy KochSat A4; [LustrKrak I 59].

Zwroty: »drwa rębać« = caedere arbores Mącz, Cn; ligna incidere JanStat [szyk zmienny] (13): Iakom ya nyerąmbal Drew Brzozowych wczęsczi gaiu slachetnego Vincentego Sokolowskiego ZapWar 1549 nr 2659, 1536 nr 2490, 1546 nr 2619; Zás od łáćiny nigdi też [dziecię] nye omdleye/ boć w ſzkole nye vcżą rąbáć drew GliczKsiąż I8v; Mącz 29d, 193b; GórnRozm F2, G2v [2 r.]; Gdźie ſą dobrá nierozgrániczoné, á kto o krzywdę pozywa, tedy wedle zwyczáiu w niektórych powiećiéch záwiéſzáią tákié ſpráwy [...], á ów nie ma gdźie drew rębáć, śiekiéry mu biorą, y krzywdy iné ćiérpi. SarnStat 474, 471, 668; SkarKaz 315a; [InwSzlachKal 1569 nr 19].

»las(y) rębać« (4): MiechGlab [90]; Cirus Krol Perſki/ áby pobudźił poddáne ſwoie ku walce/ kázał im piewey [!] ieden lás rębáć BielSpr 49v; GórnRozm F2; Incaeduus. Quod non caeditur – Las ktorego nierebią. Calep 517b.

b. Dzielić na kawałki, odcinać; secare Vulg, Calep, Cn; caedere PolAnt, Vulg, Cn; concidere Calep, Cn; incidere Calep; consecare minutatim, dividere, (pro)scindere Cn [w tym: kogo, co (23)] (27): Nie doſtáło nam Kárpi w Stáwie/ przez Dwádźieśćia kóp. W czym dawano winę ónemu Sumowi/ że ié ón poiadł/ y były tego znáki. Rąbiąc go/ náleźióno w nim w Kśiéńcu trzy Kárpie Strum Q2v; SkarŻyw 225; Inciduus, Quod caedere, vel incidere non licet – Czego ſie rebac niegodzi. Calep 519b, 231a, 960a; Rzymiánie ſtárzy mieli ná dłużniki płone Ná dwunaśći tablicách práwo vſtáwione [...]. Ieſli ſię kredytorow zebráło nie máło: Rąbáli dłużnikowe miedzy ſobą ćiáło. KlonWor 74; [StryjPocząt 75; Ieſliby też ſtárſzy Rzeźnicy v kogo mięſo podeyźrzane náleźli/ á roſkazáliby áby go nie rąbano [...] SzczerbSpecSax 381 (Linde)].

W połączeniu szeregowym (2): Dla tego [bo Bóg błogosławił niszczycielom bałwanów] ſie też wam widźi że wdźięcżną Bogu poſługę cżynićie/ kiedy obrázy męki Páńſkiey po drogách łupićie/ tłucżećie y rąbaćie/ á pámiątkę iego [...] zgłádźić chcećie. WujJud 9v; WujJudConf 9v.

Zwroty: »drwa rębać« = caedere ligna PolAnt; concidere ligna Cn [szyk zmienny] (12): RejWiz 97; ábowiem z woyſkiem poydą [Chaldejczycy]/ á prziydą przećiw niemu [Egiptowi] z ſiekierámi/ iáko ći co drwá rąbáią. BibRadz Ier 46/22, Ios 9/27; BielKron 47v, [853]v, 452v; BielSpr 2; Czynią téż niektórzy Táráſy/ rąbáiąc ná dłuż drwá Strum H2; CzechRozm 232v; Tedy im [Gibeonitom] Iozue y lud [tj. Izrael] przyſięgi łámáć niechcąc. gárdłem ich dárowáli: ále ie y potomſtwo ich/ ná poſługę kośćielną Iozue oddał: áby drwá rąbáli/ y wodę ná ſłuſzbę Bożą nośili. SkarŻyw 503, 226; GostGosp 70. [Niektóre użycia może a.]

»w sztuki rębać« (1): tóż o ówém dźiwnym ieźiorze rzeczém/ co ná Podolu [...]: iż wzlawſzy/ kiedy mu ſłońce przypiecze/ w ſól ſye zśiáda: y ták bárzo twárdźieie/ álbo zmarża/ że ludźie po ſól przyiáchawſzy/ z wozem y z przężáiem/ po ónéy ſoli ieźdźić/ y w ſztuki ią iáko lód rąbáiąc/ ku potrzebie obrácáć mogą Oczko 9.

Szereg: »rębać i siec« (1): Gdyż y mrowká/ gdy ią kto śćiſka broni ſie y kąſa: á iá bych miał być pniem niemym/ któryby káżdy ktoby iedno chćiał mogł rębáć y ſieć [!]/ iáko ten ktory ſie bronić nie może. CzechRozm 233v.
α. Zadawać ciosy bronią białą (2): Tarnowſki Polak bramę ſam wyſiekł Zamkową [...]. Ale gdy Bramę rąbał/ podiął tám dwie ránie StryjKron 602.

W połączeniu szeregowym (1): Páchołek ſmiáły/ zápomniawſzy ſie [...] gdy koń z nim przeſkocżył ſzránki ktho mu ſie nawinął w oney zgrái/ ſiekł/ rąbał/ kłoł/ iż zábitych/ ránnych/ bárzo wiele było GórnDworz O7v.

[W porównaniu: Stala szie na thim executia Draganie na pliaczu tak marnie, iz go tak rąbano yako glowe kapusty. CorfusDocum 1564 nr 130.]

β. Odrąbywać (3): A ieſliby miáłá być zupełna ofiárá Pánu z Ptáſtwá: thedy z Synogárlic y go łąbiąt [!] będzie ią offiárował kápłan [...]: I połamie ſkrzydełká iey/ á nie będzie rąbał/ áni żelázem przećinał Leop Lev 1/17.

rębać z czego (2): Przywiedli [uczniowie] tedy oślę do Iezuſá/ wrzućiwſzy ná nie ſzáty ſwe/ y wſiadł ná nie. A wiele ich [tj. ludności okolicznej] ſłáli odźienia ſwoie po drodze/ drudzy záſię rąbáli gáłązki z drzew/ y kłádli ná drogę. BibRadz Mar 11/8; WujNT Mar 11/8.

c. Przygotowywać materiał do wytwarzania czegoś z drewna [co] (4): Ale to miéy ná dobréy pámięći rąbiąc ón Vpuſt/ káż dobrze drzewo ná ſznur vſtoſowáć Strum L2v.

rębać z czego (1): Cżynu [tj. surowca] do koł/ do wozow/ tákiego co z ſuchego rąbią doſyć przycżynić GostGosp 82.

rębać czym (1): gdy ſie naſzym [wyprawie Kolumba] z niefortuny rozbił Okręth/ oni [mieszkańcy wyspy Nowa Hiszpania] ich rátowáli w ſwoich korytach. ktore nie żelázem/ bo go nie znáią/ ále kosćią oſtrą wyćiáſuią: tákże y domy rąbią kośćią oſtrą miáſto ſiekier álbo piły. BielKron 441.

Zwrot: »rębać w węgieł« (1): załóżże ón Fundament [upustu]/ Przéćieśiámi [...]. Rąbże zá raz Izbicę w ónych Przéćieśiách w Węgieł/ tákże y Policzki ná przodku Strum L2v.

Synonimy: c. ciosać, rzezać.

Formacje współrdzenne: narąbać, obrąbać, obrąbać się, podrąbać, porębać, przerąbać, rozrąbać, urąbać, wyrębać, zobrębać, zrąbać, poprzerąbać; rąbić, nadrąbić, narąbić, obrąbić, obrębić się, podrąbić, porąbić, przerąbić, rozrąbić, urąbić, wrębić, wyrębić, zarąbić, zawrębić, zrębić; narębować, obrębować, odrębować, podrębować, porębować, przerębować, rozrębować, wyrębować, zarębować, zrębować, pozarębować, powyrębować; wyrębywać, powyrąbywać.

Cf RĄBANIE, RĄBANY, RĄBIĄC

PP