Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: MIOTEŁKA

Następne hasło: [MIOTŁASTY] »

MIOTŁA (86) sb f

-o- (86), [-ó-]; końcowe a jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	miotła	miotły
G	miotły	mioteł
D	mietle
A	miotłę	miotły
I	miotłą	miotłami
L		miotłach

sg N miotła (17). ◊ G miotły (6). ◊ D mietle (1). ◊ A miotłę (4). ◊ I miotłą (17). ◊ pl N miotły (1). ◊ G mioteł (2). ◊ A miotły (13). ◊ I miotłami (24). ◊ L miotłach (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Związany pęk rózg (80)
2. bot. Ruscus aculeatus L., myszopłoch kolczysty, albo myszopłoch listna jagoda; krzewinka z rodziny liliowatych (Liliaceae) z obszaru śródziemnomorskiego (1)
3. astron. Kometa, zwłaszcza jej ognisty ogon (5)

1. Związany pęk rózg; virga Vulg (80):

a. Narzędzie do bicia, bicz, kij; virga Vulg (57): ijże iuż brali miotli aby go bicżowali OpecŻyw 126, 126; BielKom E4; Poſłałeś też miotłę/ ábych cię nią ſkarał y poddáne twoie. BielKron 124, 94, 119v, 124 [2 r.].

W połączeniach szeregowych (3): Katowie gdy go [Chrystusa] tako motzno ku ſlupowi przywiązali/ miotly/ pęgi/ ij lańtzuchy gotowali/ ktorymi by Iezuſa bicżowali. OpecŻyw 125v, 124v; SiebRozmyśl H2v.

W porównaniach (3): toć znamionuie, żeciem ia ieſt ten bić, ktoryż Bog nacię poſłał abychcie nim karał, tak iako dziecię miotłą karano bywa. BielŻyw 152; RejPos 180; Iáko miſtrz z miotłą ták ſumnienie ſtoi/ Nád przyrodzeniem gdy ſie cnoty boi. RejZwierc 223v.

Przysłowie: żeby ſam ná ſię (iáko mowią poſpolićie) miotły nie nágotował. CzechEp 365; [ale w [ubodzy ludzie] prożną trudność przed ſyę wezmiećie/ prożney ſye prace podeymiećie: y práwie miotłę ſámi na ſyę przynieſyećie. LorichKosz 54v (Linde)].

Fraza: peryfr. »na grzbiecie [czyim] zawżdy miotła bywa« = ktoś stale dostaje cięgi, jest stale bity (1): Ná grzbiecie ſzalonego záwżdy miotłá bywa BielKom B7.

Zwroty: »(u-, z)bić, zbit miotłą (a. miotłami)« [szyk zmienny] (13:1): Xánt więc złáiawſzy kucharzá/ Cżemu to nieſmácżna warza: Kazał z niego ſzáty złupić Przed ſobą ij miotłámi bić BierEz D2v, Ev, G2v; káżę go [Jezusa] zbitz v ſlupa miotłami/ bicżmi ij pęgami OpecŻyw 124v, 133v, 160; áby złoczyńcá przed innymi mękámi/ naprzod był bit miotłámi GroicPorz ii2, kkv; kazał ſyná łwoiego Tárquiniuſá ſzoſtego iáwnie środ rynku miotłámi vbić [...] dáiąc mu winę iákoby ehciał zdrádzić oycá. BielKron 104; tám go kazał [Furyjus Kamillus mistrza szkolnego] bić miotłámi nágo/ związawſzy ręce opák BielKron 119v, 105, 117; SiebRozmyśl H2v. Cf »pęgi i miotły«.

»(u)siec miotłami« [szyk zmienny] (4): Pan kazał by go zwlecżono/ A miotłámi vśiecżono BierEz A2v, A3; RejFig Bb5v; iákiś kſiądz [...] kiedy zbrodniá kát wyſwiecáiącz z miáſtá/ okrutnie ſiekł miotłámi/ vżalił ſie go GórnDworz P2.

»wziąć miotłą« = być zbitym (1): Weźmieſz miotłą wſzetecżnice/ Wywroćiwſzy cie ná nice/ Trzebać młodym diſcipliny/ Nie przepuſzcżáć żadney winy BielKom E3.

Wyrażenia: »miotłami biczowan« (1): [Jezus] ksłupu przywiązan/ bicżmi, a miotłami bicżowan/ y po wſzem ćiele zranion. ArtKanc E9.

»miotłami karani« (1): Perſony od męki wolne. [...]. Młodſzy niż czternaſćie lat/ ktorzy v Pręgi miotłámi máią być karáni GroicPorz ii.

peryfr. »żelazna miotła« = miecz (2): To [pług żelazny] známionuie że moi potomkowie będą was żelázną miotłą káráć (to ieſt miecżem) gdyśćie nie chćieli rożdżáney przyiąć. BielKron 319. Cf Wyrażenie przyimkowe.

Szeregi: »miotła, (a, albo, i) bicz« [szyk 3:1] (4): by téż ſwé cialo tako barzo dręcżyl/ ijżby ié na każdy dźień miotłą albo bicżem do krwie wyláni vbil. OpecŻyw 160, 133v; RejFig Bb5v; ArtKanc E9. [Ponadto w połączeniach szeregowych 1 r.].

»kije a miotły« (1): wźięli kije á miothły iáko na ſługi á nie ná nieprzyiaćiele. BielKron 432v.

»pęgi i miotły« (1): chrzeptem go ku ſlupu przywiązáli/ a lepak go po brzuchu pęgami ij miotlami tako okrutnie bili/ aż oſtáwalo na pęgach mięſo OpecŻyw 126v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

Wyrażenie przyimkowe: »pod miotłą« (1):

~ Zwrot: peryfr. »rozkazować [komu] pod żelazną miotłą« = prowadzić rządy silnej ręki, być władcą bezwzględnym (1): Będzyeſz im roſkázował pod żelázną miotłą [Reges eos in virga ferrea Ps 2/9; Będźieſz ie rządził/ laſką żelázną WujBib] LubPs B2. ~

W przen (6): WróbŻołt 88/33; W vſtách głupiego/ miotłá pychy [virga superbiae] Leop Prov 14/3; widzę kogoś ſtoiąc z miotłą przychylną pilnie [Virgam vigilantem Vulg Ier 1/11; Laſkę czuiącą WujBib] BielKron 94, 105; RejZwierc 223.

Wyrażenie: »miotła sroga« (1): Bo prawdá ieſt miotłá ſroga/ A práwie dána od Bogá. RejZwierc 233v.

Przen (10):

a) Bicie, razy, chłosta (4): Czeſć ma być dawáná miſtrzowi á myotły ſye ma być bano. March¹ 6 [idem] March³ 81; iżem kilaś mioteł ktore mi ſtárſzy wziąć kazał/ ieſzcżem ich od niego niewziął. SkarŻyw 574.

b) Władza, panowanie [nad kim] (1): nie dopuſci długo trwać pan bog miotły grzeſznikow [virgam pecatorum; laſki grzeſzników (koment) niedopuśći, aby niezbożni długo pánowáli nad pobożnymi (–) WujBib] nad wybranemi ſprawiedliwemi ſwoiemi WróbŻołt 124/3.

c) Kara (3):

Zwrot: »wziąć miotłą od Boga« = być skaranym od Boga (1): Wźiąć nam ledá kiedy tą miotłą śmiertelną od Bogá chłoſtę OrzQuin Y2v.

Wyrażenie: »miotła boża« (2): Turek Król Bábilóńſki miotłą Bożą ieſt. OrzQuin Z3v marg, Z3v.

d) Przełożony (2):

Szereg: »miotła a (abo) bicz« (2): (marg) Ku złym przełożonym vpominánie. (‒) A tubyś ſie mgł obacżyć nędzniku/ ieſliże nie chodziſz wedle powinnośći Páńſkiey/ iż cye ſzpetną miotłą á márnym bicżem piſmo ſwięte przezywa/ vcżynioną od Páná ludowi iego. RejPos 253, 253.

α. Kij noszony u pasa przez starożytnych pasterzy palestyńskich (oprócz laski do kierowania trzodą), służący im za oręż; tu w przen (4): WróbŻołt H3v; Myotły twey karánye [virga tua et baculus tuus Ps 22/4 Laſká twoiá/ y kiy twóy WujBib] cyeſſy myę od cyebye LubPs F3 [idem] ArtKanc Q6v.

Szereg: »miotła i laska« (1): Abowiem miotła twoia y laska twoia [Virga tua et baculus tuus]/ tha mnie pocieſzyła. WróbŻołt 22/4.

b. Pęki rózeg noszone w starożytnym Rzymie przez liktorów przed najwyższymi urzędnikami jako atrybut ich władzy (6): ábowiem ná ten cżás był obyczáy/ gdy krolá wybierano/ ſzedł przed nim ſługá mieyſki s ſiekierą s ſnopem mioteł/ ná znák karánia wyſtępnych/ s tymi rzecżámi dáli mu w moc páńſtwo/ y poddáność vcżynili. BielKron 102v; Miedzy ktorymi [trybunami] záwżdy ieden był przełożony/ [...] przed ktorym też znáki mieyſkie noſzono/ to ieſt/ miotły przywiązáne do ſiekier BielKron 119, 102v [2 r.], 105v [2 r.]

c. Narzędzie do zamiątania: scopae Murm, Mymer PolAnt, Mącz, Calep, Cn; syrus Cn (17): Murm 141; Mymer¹ [29²]v; BibRadz Num 4/14; Spartum, Nieyákie ziele w Hyſpaniey po Francusku Genet czinią z niey miotły. Mącz 404b, 50d, 362b, 373d; BudBib I 52 marg, Num 4/14; Calep 956a; [w Weneciiéy y w Padwi poſpolićie z tego Ruſzku czynią miótły UrzędowHerb 61b].

miotła do czego (1): ma mieć [chłop rządny] nacżynie porządne do tego: iáko do vmiátánia gmáchow miotły/ fáſkę do wody/ y do wyrzucánia śmieći koſz GostGosp 152.

Zwroty: »miotłą bijać« (1): A nie wierzę ábyś go [męża] miotłą nie bijáłá BielSjem 10.

»miotłą siec« (1): Zonáć wſzytko z domu wlecże/ Dobrze cie miotłą nie ſiecże. RejZwierc 232.

W przen (4): Scopae dissolutae proverbium, Rozſuta miotłá/ to yeſt niczemna rzecz álbo ludźie. Mącz 373d.

Wyrażenia: »miotły duszne« (1): Bo ieſli w ſobie obacży gniew roſthropne á ſłuſznie vpomiárkowáne ciáło/ iuż go ſnádnie vſkromić może onemi miotłámi duſznemi co s cnoty á s powſcięgliwośći robią. RejZwierc 73.

»miotłami ochędożony« (1): Wrocę ſie ia [duch nieczysty] do domu mego [tj. człowieka] ſkądem wyſzedł. A gdy tám przydzye/ naydzye gi miotłámi ochędożony [scopis versam (marg) scopis mundatum (‒) PolAnt Luc 11/25] RejPos 98v.

»miotła skażenia« (1): Y wymiotę iy [potomki króla Babilonu] miotłámi ſkáżenia [scopabo eam in scopis delendo] mowi Iehowá Ceweoth. BudBib Is 14/24.

α. [Jako wyrób opodatkowany i przedmiot daniny: Miasto Kosczian [...] Targowego od garncy, od mioteł, łuczywa, kół, od serów, od suchych ryb [...] jako sprawę dali, przychodzi do roku fl. 2 gr 28 den. 12. LustrWpol 1 157; Wieś Mescze [...] Ogrodników dwa: jeden płaci od szynku gr 12 i miotły do dwora dawa, a drugi tylko miotły dawa. LustrWpol II 32.]

2. bot. Ruscus aculeatus L., myszopłoch kolczysty, albo myszopłoch listna jagoda; krzewinka z rodziny liliowatych (Liliaceae) z obszaru śródziemnomorskiego (1): Ruscum vel ruscus, Humilis frutex est, foliis myrti sed latioribus [...] German. Meuſzdorn/ oder Keerbeſen/ Scharpffer Myrtus [...] Pol. Miotła, miert polni. Calep 933b.

3. astron. Kometa, zwłaszcza jej ognisty ogon; cometes Calep; cometa, stella crinita (a. comans) Cn (5): Cometes – Miotła cometa. Calep 220a.

W połączeniu szeregowym (1): ſtąd dymy ſuche y tłuſte pędem wielkim idą/ że áż do Niebá ſye opieráiąc/ miotły/ łyſkánia/ y dźiwy inſze nád powietrzym czynią. Oczko 6.

Wyrażenia: »miotła boża« (1): Cometa, myotla boza. BartBydg 204b.

»chomety miotła« (1): Chomety ſtráſznéy miotłá komu złé gotuie Twa ſámégo náuká o tym prorokuie GórnTroas 28.

Szereg: »kometa i miotła« (1): Iáko więc po onych kometách y miotłách ná niebie baczem SkarKaz 5a.

Synonimy: I.a. bicz, rozga; 3. kometa, »kosmata gwiazda«, »kudłata gwiazda«, »gwiazda miotłasta«, »pozorzysta gwiazda«.