Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: MOWIĄC

Następne hasło: MOWIĆ »

MOWIĄCY (351) part praes act

mowiący (290), mowiąc (60), mowięcy (1); mowiąc BierEz, PatKaz II, BielŻyw (2), WróbŻołt, SeklKat, MurzHist, RejWiz, RejFig, RejZwierz, BielKron (12), GórnDworz (4), MycPrz, KochTarn, ArtKanc, KołakCath, GosłCast (2); mowiący : mowiąc OpecŻyw (5:3) PatKaz III (1:1), KrowObr (3:3), Leop (12:3), BibRadz (12:2), RejAp (25:4), RejPos (9:1), BudNT (13:1), ModrzBaz (3:1), SkarJedn (6:1), SkarŻyw (13:3), CzechEp (16:1), WujNT (76:3); mowiąc: mowięcy BielKom (1:1; B8v).

mowiąc (59), mowiąć (1) SeklKat K.

-o- (11), -ó- (9); -o- MurzHist; -ó- OrzQuin (3), BiałKat (2), GosłCast (2); -o- : -ó- MurzNT (1:1), Mącz (9:1).

Fleksja

sg
m	N	mówiący, mówiąc	f	N	mówiącå	n	N	mówiące, mówiąc
	G	mówiącégo, mówiąc		G	mówiąc(e)j, mówiąc		G	mówiąc(e)go, mówiąc
	D	mówiącemu		D			D
	A	mówiącego, mówiący, mówiąc		A	mówiącą, mówiąc		A	mówiąc(e), mówiąc
	I	mówiącym		I			I	mówiącym, mówiąc(e)m
	L			L	mówiąc(e)j		L

pl
N	m pers	mówiący, mówiąc
N	subst	mówiąc(e)
G		mówiących, mówiąc
D		mówiącym
A	m pers	mówiącé, mówiąc, mówiących, mówięcy
A	subst	mówiąc(e), mówiąc
I	m	mowiąc(e)mi
L		mówiących
inne formy
du A m pers - mówiąc

sg m N mówiący (35), mówiąc (6); -ąc RejFig, BibRadz, SkárJedn; -ący : -ąc SkarŻyw (2:1), WujNT (7:2). ◊ G mówiącégo (44), mówiąc (5); -ąc PatKaz III, BielKron (3); -égo : -ąc OpecŻyw (1:1); ~ -égo (2), -(e)go (42). ◊ D mówiącemu (12); -emu (1), -(e)mu (11). ◊ A mówiącego (70), mówiący (36), mówiąc (15); -ąc BierEz, BielŻyw (2), KrowObr, RejWiz, BielKron, RejAp (2), GórnDworz (2), RejPos, ModrzBaz, CzechEp, KochTarn, GosłCast; ~ -égo (1), -(e)go (69). ◊ I mówiącym (3). ◊ f N mówiącå (1) BudNT, mówiąc (1) WujNT. ◊ G mówiąc(e)j (3), mówiąc (1) GosłCast. ◊ A mówiącą (5), mówiąc (3); -ącą OpecŻyw, RejZwierc, CzechEp, SkarKaz; -ąc BielKom, KołakCath; -ącą : -ąc SkarŻyw (1:1). ◊ L mówiąc(e)j (1). ◊n N mówiące (6), mówiąc (4); -ące BiałKat, BudNT, SkarŻyw, LatHar, WujNT; -ąc SeklKat, BielKron, ArtKanc; -ące : -ąc RejAp (1 : 1); ~ -e (1), -(e) (5). ◊ G mówiąc(e)go (2) RejAp, WujNT, mówiąc (1) OpecŻyw. ◊ A mówiąc(e) (7), mówiąc (2); -ąc(e) SkarŻyw, WujNT (3); -ąc RejAp; -ąc(e) : -ąc BudNT (3:1). ◊ I mówiącym (1) BiałKat, mówiąc(e)m (1) GórnRozm. ◊ pl N m pers mówiący (10), mówiąc (2) WróbŻołt, Leop. subst mówiąc(e) (4). ◊ G mówiących (18), mówiąc (11); -ących Leop (4), Mącz, RejAp (2), BudNT (2), ModrzBaz, Calep, WujNT (6); -ąc BibRadz, BielKron (5), GórnDworz, MycPrz, SkarŻyw; -ących : -ąc KrowObr (1:2). ◊ D mówiącym (3). ◊ A m pers mówiącé (14), mówiąc (6), mówiących (1) GrzegRóżn, mówięcy (1) BielKom; -ącé TarDuch, FalZioł, HistAl (2), Mącz, RejPosWstaw, BudBib, BudNT, WujNT (4); -ąc MurzHist, Leop (2), BielKron, GórnDworz; -ącé : -ąc OpecŻyw (2:1); ~ -é (2), -(e) (12). subst mówiąc(e) (8), mówiąc (2) PatKaz II, RejZwierz. ◊ I m mowiąc(e)mi (3). ◊ L mówiących (2). ◊ du A m pers (cum nm) mówiąc (1) BielKron 383v.

Sł stp s.v. mówić, Cn notuje, Linde XVII w. (z Cn) s.v. mowić.

Znaczenia

1. Posługujący się słowami w porozumiewaniu się ustnym lub pisemnym (342)
2. Mający fizyczną zdolność mówienia, mogący mówić (7)
- α. W funkcji rzeczownika (5)
*** Bez wystarczającego kontekstu (2)

1. Posługujący się słowami w porozumiewaniu się ustnym lub pisemnym (342):

a. Używający mowy, języka; władający jakim językiem (6): SarnUzn D; nie może być/ áby to dziecię miáło mowić/ ktoreby ludzi nigdy mowiącz nie ſłycháło GórnDworz Ff3; [poniewaśćie ſię z Chrześćiańſkiei miłośći a przyiazni/ tego niemowiącego N. [tj. chrzczonego niemowlęcia] ięly/ y zaſtępuiećie go wtei iawnei Chrześćiańſkiei ſprawie/ raczćieſz tedy na mieſcu iego odpowiadać/ aby znaiomo było/ na co wżdy ochrzczony będzie. UstKościel 101v].

Wyrażenie: »mowiący językiem [jakim], językami« [szyk 2:1] (2:1): BielKron 7v; Dźiś ich [dawnych Bułgarów] oſtátki ſą nád czarnym Morzem/ miedzy Przekopſką Hordą á Wołochy/ ktorzy ſie zowią Beſſarabami/ Słowieńſkim ięzykiem mowiący. StryjKron 105; ſłyſzeli ie [apostołów] mowiące ięzykámi [loquentes linguis] y wielbiące Bogá. WujNT Act 10/46.

α. W funkcji rzeczownika (1):

Wyrażenie: »trzemi językami mowiący« [prawdopodobnie łacińskim, greckim, hebrajskim] (1): Trilinguis, Qui [...] tribus loquitur linguis ‒ Trzemi iezikami mowiąci. Calep 1086b.

b. Zabierający głos, wypowiadający się, przemawiający, podający do wiadomości, omawiający, oznajmujący, głoszący, nauczający, rozmawiający; zwracający się ze słowami; loquens Mącz (259): OpecŻyw 144v; MurzHist Q2; MurzNT Matth 2/18; KromRozm III C; Cżłowiek każdy roſtropny/ nie rad błaznow widzi/ Gdzye ye ſłyſzy mowięcy/ ſam ſie zá nie wſtydzi. BielKom B8v, E2v; KrowObr 118v; RejWiz 99; Leop Ez 10/5, Ioann 1/37; Mącz 149c, 507d; SarnUzn D; GórnDworz M7; Słyſzałli (ktory) lud głos Bogá mowiącego [vocem Dei loquentis] zpośrodku ogniá BudBib Deut 4/33; CzechRozm 188 [2 r.]; ktorzi [aeropagici] w ćiemnośći/ nie ná świetle ſądy ſpráwowáli: áby dáli znáć/ że nie ná mowiące oſoby/ ále ná ſáme mowy [non dicentium, sed rerum quae dicerentur] bacżenie máią. ModrzBaz 87v; SkarJedn 158; SkarŻyw 47; CzechEp 154; WujNT Ioann 1/37, Act 2/11, 14/8; [Kalwiniści chcą słuchać] iedno co Syn Boży mowi y náucza. Y gdy ich pytamy: gdźie go ſłyſzą mowiącego? powiádáią: w piſmie y Ewángeliey. SkarKaz 118a; VotSzl C4v; Nieſłyſzelichmy nigdy/ páni náſza ćiebie Mówiąc grzeczniéy GosłCast 38; Słyſzę/ zdami ſie/ mówiąc iákiégoś człowieká. GosłCast 63.

mowiący co (20): Więc záśię dzieći piegźiny/ [...] Mátce wſzytko powiádáły/ Co mowiąc chłopá ſłyſzáły. BierEz O; OpecŻyw 176; Cżini [melankolija] ludzi ſmutne á gniewliwe/ ledaczo mowiącze/ á ſpiącze. FalZioł V 54; BielŻyw 30; Leop ZZ3v; RejFig Ee3v; komu tu przyſtoyniey wierzyć: tobieli z tobie rownymi/ rzecż przećiwną ſłowu Bożemu/ mowiącemu? CzechRozm 54; SkarŻyw 76; z was ſámych powſtáną mężowie mowiący rzecży przewrotne [loquentes perversa; mowiący przewrotnośći WujNT Act 20/30] CzechEp 352, 21; WujNT Act 20/30. Cf »mowiący kłamstwo«, »nic nie mowiący«, »prawdę mowiący«, »mowiący słowa [jakie]«.

~ Dopełnienie bliższe w postaci przysłówka [w tym: tak(o) = ‘to’, w odniesieniu do treści wypowiedzenia poprzedzającego (2)] (3): O paⁿno cżyſtá/ iakis ty tedy ſmętek miala/ gdys ty żydy tako mowiątz ſlyſſala. OpecŻyw 143; ile kroć kto w. m. zle o białychgłowach mowiącz vſłyſzy/ tyle kroć niedobrze o ſámym w. m. rozumieć muśi. GórnDworz N; CzechEp 210. ~

mowiący do kogo [w tym: z przytoczeniem (5)] (7): HistJóz Ev; BiałKaz E3; SkarŻyw 126; CzechEp 98, 268; KochTarn 78; ábyſmy ſámego Bogá náſzego nie tylo do nas mowiącego ſłucháć: ále y nań pátrzyć [...] mogli. SkarKaz 487b.

mowiąc od kogo [= w imieniu czyim] (1): Poniewaſz Pryncypał/ á prokurator od pryncypałá mowiąc/ iedná rzecż ieſt SkarJedn 57.

mowiący komu [zawsze z przytoczeniem] (2); PatKaz II 85; Ten widźiał [...] ániołá Bożego wchodzącego do śiebie/ y mowiącego iemu [dicentem sibi; mowiącego k ſobie Leop]; Korneliuſzu. WujNT Act 10/3.

mowiący ku komu (2): wezrzy tu na krolową niebieſką/ [...] mowiątzą ku ſynowi OpecŻyw 137; HistRzym 99v.

mowiący przeciw komu, naprzeciwko czemu (2): gdy Ceſarz pogáńſki Iulianus/ vſlyſzał ſlugę iednego mowiąc náprzećiwko temu kropieniu álbo omywániu/ tedy go kazał wſádzić KrowObr 72; WujNT Act 6/11.

mowiący po jakiemu [w tym: z przytoczeniem (1)] (3): Pruſki Miſtrz poſłał krolowi dwu poſłu [...] s tym poſelſthwem po Niemiecku mowiąc: Sławny Krolu/ Vlryk Miſtrz Pruſki poſłał ći dwa miecżá BielKron 383v, 96v; Kto ią po Grecku mowiącą ſłyſzał SkarŻyw 195.

mowiąc o co (1): Był mąſz w wierze proſty/ nabożny/ [...] ze wſzytkimi pokoy záchowuiąc/ á o prawdę mowiąc/ y vſtá báłwochwálcow zámykáiąc. SkarŻyw 328.

mowiący przez kogo [= za pośrednictwem kogo [w tym: z przytoczeniem (2)] (10): RejPos 298v; GrzegŚm 65; SkarJedn 81, 118; ſłuchaymy Bogá ſáme^go z dawná przez Proroká mowiącego CzechEp 331, 286 [2 r.]; áby ſię ſpełniło/ co powiedźiano ieſt od Páná przez Proroká mowiącego [per prophetam dicentem]: Z Egyptu wezwałem Syná moiego. WujNT Matth 2/15, Matth 1/22, s. 5.

mowiący miedzy kim [miedzy sobą = jeden do drugiego] (1): Komedia/ To yeſt/ wymyſlona rzecz/ [...] ktora bywa przes wywiedzienie gry/ á ſprawę perſon miedźi ſobą mowiących Mącz 61d.

mowiący z kim [w tym: z sobą = nawzajem jeden z drugim (2)] (10): BielŻyw 30; RejJóz N4v; Alexander tedy widząc ony weſpołek s ſobą mowiące [inter se mutuo loqui; yſze ony roszmawyayą myędzy szobą HistAl 1510/208] porozumiał iż o nim mowili. HistAl F2v, Fv; GroicPorz 11; Rozmowy mężá z niewiáſtą nie nieuyrzy [!] żadny mowiąc ná vlicy. BielKron 261; OrzQuin F3v [2 r.]; RejPos 294; CzechRozm 46.

mowiący o kim, o czym [w tym: z przytoczeniem (1)] (13): Dwiema ijdącym w drodze/ Mowiącym o bodze [...] Vkázál ſie ijm [Jezus] prawie. OpecŻyw 172; KrowObr 65v, 66; GrzegRóżn D2, I; GórnDworz M7; GrzegŚm 65; CzechRozm 33v, 132; przyćiągnie Turek [...] Ach áż mię ſtrách bierze o tem mowiąc [horrore perfundor, haec referens] ModrzBaz 128; CzechEp 21, 301; WerGośc 212.

mowiący w kim [= przez kogo] (4): BudNT 2.Cor 13/3; SkarŻyw 538; WujNT 2.Cor 13/3; kogoż ludźie ſłucháć mieli? Pewnie tegoż Chryſtuſá w poſłáńcách ſwoich y w Apoſtołách mowiącego SkarKaz 118a.

Z przytoczeniem wypowiedzenia oznajmującego [w tym: z zapowiednikami: tak (4), te słowa (1), temi słowy (1)] (63): tego yeſt ten vyuod Szwyątego auguſtina mouyącz Taky kozdy yeſth yako to czo myluye PatKaz III 144v; Iezu ien z przykazania Piłathowego Oto cżłowiek mowiącego) ſzkaradzie vkazany milcżałes. ſmi. ſie nad nami. TarDuch C4v; LibMal 1554/188v, 189; Leop Gen 26/20, 31/1, 2. Reg 5/6, Is 9/8, Ier 44/26; BibRadz Matth 1/21, 13/35; Papież poſłał do Niemiec trzech Biſkupow z Indultem/ áby namawiáli Luteryany kapłany ná Rzymſką wiárę/ [...] ále niekthorych ná tho niemogli przywieść/ mowiąc: 1epiey ieſt Bogá ſłucháć niż ludzi BielKron 234, 30v, 41; RejAp 49, 130v [2 r.], 138; RejPos 25v; BudBib Ier 44/26; BudNT Matth 2/17, 22/31; ModrzBaz 52v; SkarŻyw 195; CzechEp 121, 250, 282; NiemObr 96; Słuchay też iedno Ezáiaſzá o tym mowiącego temi ſłowy: Biádá wam ktorzy wſtáiećie ráno ná opilſtwo WerGośc 212; LatHar 330, 697, 704; áby ſię wypełniło to co ieſt rzeczono przez Proroká mowiącego: Rozdźielili tobie odźienia moię WujNT Matth 27/35, Matth 2/17, 8/17, 12/17, 13/35, 22/31 (13); SkarKaz 159b, 160b. Cf mowiący do kogo; komu; po jakiemu; przez kogo; o kim; »mowiący głosem wielkim«, »wołający i (a) mowiący«.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym: z zapowiednikiem i odpowiednikiem tak(o, -że) (3), ono (1); iż (6), co (2), jako (1), że (1), żeby (1)] (11): Nigdyſmy tako nieſlyſſeli cżlowieka mowiątz/ iako ten mowi. OpecŻyw 76, 189; BielKron 154; RejPos 22; Duch mądrośći/ nie może słucháć/ ſyná mowiącego cżegoby nie wiedział. SkarJedn 280; SkarŻyw 143; Tego [Jezusa] náleźliſmy odwracáiącego (od zakonu) narod náſz/ [...] y mowiącego/ żeby był [że on ieſt WujNT] Chryſtuſem krolem [dicentem se Christum regem esse Vulg Luc 23/2]. LatHar 722; Czyli nie wierzą Pánu Chriſtuſowi mowiącemu: Iż iárzmo iego ſłodkie ieſt y brzemię iego 1ekkie? WujNT 827, Luc 23/2, Act 6/14, s. 717.

Z połączeniem zdania dopełnieniowego z przytoczeniem [iż(ci)] (3): był [Ezechiasz] pocieſzon od Ezáiaſzá mowiąc/ iżći Pan bog poráźi twoie nieprzyiaciele. BielKron 89v, 158v; RejPos 25v.

W połączeniu szeregowym (1): z iákim ſumnieniem będąc [ksiądz kanonik] ták krwie niewinnych owiecżek Chriſtusowych prágnącym/ y ták gorliwie y vśilnie ná nie inſtyguiącym y o nich wſzytko złe mowiącym y onych potępiáiącym [...] śmiał by to ſobie przycżytáć: iż ieſt ſynem Bożym CzechEp 21.

W charakterystycznych połączeniach: mowiący bezpiecznie, dowodnie, grzecznie, osobliwie, poważnie, przezpiecznie.

Wyrażenia: »głosem człowieczym mowiący« (1): gdyż nieme bydlę [...] głoſem człowieczym mowiące [hominis voce loquens]/ záhámowáło ſzaleáſtwo onego proroká. WujNT 2.Petr 2/16.

bibl. »mowiący głosem wielkim« = dicens voce magna PolAnt, Vulg [zawsze z przytoczeniem] (3): vſłyſzałem Anyołá [...] mowiącego głoſem wielkim [dicentem voce magna PolAnt Apoc 8/13]: Biedá/ biedá/ biedá mieſzkáiącym ná ziemi RejAp 75; WujNT Apoc 5/12, 8/13.

»mowiący imieniem [czyim]« (1): ázaſz to nienaważnieyſza/ widźieć Bogá/ ábo ániołá imienim iego co cżyniącego/ ábo mowiącego CzechRozm 188.

»mowiący na jawie« (1): Więcéy wierzę iednemu Dionyzyuſowi Biſkupowi/ przez ſen ze mną mówiącemu/ á niżli wſzyſtkim Poſłom Seymu Wárſzáwſkiégo/ mówiącym ze mną ná iáwie. OrzQuin F3v.

»mowiący [jakim] językiem (a. języki, a. językami)« = loquens linguis Vulg [szyk 5:2] (7): Bo ſlyſſál iedeⁿkażdy ſ nich ięzykiem ſwym ié mowiącé [lingua sua illos loquentes Vulg; á oni mowią ięzykiem iego. Leop Act 2/6], OpecŻyw 175v, 176; ſlyſzeli ludzie mowiącze Greckim ięzykiem [homines lingua Graeca loquentes; lyvdzye mowyacz greczkym yązykyem HistAl 1510/499] HistAl M4v; Leop ZZ3v; RejPosWstaw [143³]; ſłyſzeliſmy ie [apostołów] mowiące ięzyki náſzemi wielmożne ſpráwy Boże [loquentes nostris linguis magnalia Dei], WujNT Act 2/11, Act 2/6.

»mowiący kłamstwo, krzywdę« [szyk 1:1] (1:1): bo powſtáli ná mię świádkowie łżywi/ y mowiący krzywdę [testes mendaces et loquuti sunt iniquitatem; mówiący krzywdę ábo kłamſtwo WujBib 571a marg]. BudBib Ps 26/12 : odſtąpią niektorzy od wiáry/ przyſtawáiąc do duchow obłędliwych [...] w pokrytośći kłamſtwo mowiących [loquentium mendacium] WujNT 1.Tim 4/2.

»nic nie mowiący« = milczący (1): Nie poſłał do nich [do pasterzy] Anyołow z ſłowy y z śpiewániem: ále gwiazdę nic niemowiącą po nie poſłał. SkarKaz 518a.

»prawdę mowiący« (2): co Pan Kryſtus Syn Boży/ Duchowi nietzyſthemu/ prawdę mowiącemu odpowiedział tymi ſłowy. KrowObr 52; LatHar 316.

»przez przypowieści mowiący« (1): máło nie wſzędy znáyduiemy go [Chrystusa] przez przypowieśći mowiącego. RejAp 3.

»w pysze i w wysokiej myśli mowiąc« (1): dowieſie wſzyſtek lud Effráim/ [...] w pyſze y w wyſokiey myſli/ mowiąc [in superbia et magnitudine cordis dicentes]: [...] będziem budowáć kwádratowym kámienim Leop Is 9/8.

»przez sen mowiący« (1): OrzQuin F3v. Cf »mowiący na jawie«.

»mowiący słowa [jakie]« (1): iżeſmy go ſłyſzeli mowiącego ſłowá bluźnierſkie [dicentem verba blasphemiae] przećiw Moyzeſzowi y Bogu. WujNT Act 6/11.

bibl. »mowiący w uściech [czyich]« (2): nie fráſuy ſie nic miły Moiżeſzu co maſz mowić/ ia będę Bogyem mowiącym w vſciech twoich. RejPos 298, 283v.

Szeregi: »czyniący abo mowiący« (1): CzechRozm 188. Cf »imieniem [czyim] mowiący«.

»mowiący i uczący« (1): iż im [twórcom herezji] więcey wierzą niżli Chriſtuſowi mowiącemu y vczącemu w kośćiele ſwoim. WujNT 103.

bibl. »wołający (głosem wielkim) i (a) mowiący« (2): RejAp 53; Podobni ſą chłopiętom ná rynku śiedzącym/ y do śiebie wołáiącym/ y mowiącym [loquentibus ad invicem et dicentibus]: Gráliſmy wam ná piſzczałkách/ á nie táńcowáliśćie WujNT Luc 7/32.

W przen (11): Aleśćie przyſtąpili [...] Y do Ieſuſá pośrzedniká nowego teſtámentu/ y do pokropienia krwie lepiey mowiącey [melius loquentem] niżli Ablowá. WujNT Hebr 12/24.

W porównaniu: RejAp 46v. Cf »trąba mowiąca«.

Wyrażenia: bibl. »mądrość mowiąca« (1): Dionizius Kártuzyan/ piſząc ná Przypo. 8. przywodźi mądrość ták mowiącą/ przez ktorą [...] zmyśla ſobie ſyná Bożego CzechEp 254.

»trąba mowiąca [z kim = do kogo]« (1): głos pirwſzy/ ktorym ſłyſzał/ iáko trąby mowiącey ze mną [tanquam tubae loquentis mecum Vulg, PolAnt; iákoby trąby gadáiącey zemną WujNT Apoc 4/1] rzekąc: Wſtąp ſam RejAp 46v.

bibl. »usta, gęba mowiące (-a)« [w tym: co (5)] (5:1); RejZwierz 76; BibRadz Dan 7/8; RejAp 107; á oto ocży iáko ocży cżłowiecże (były) w rogu onem/ y vſtá mowiące wiele [os loquens grandia; ... rzecży wielkie BibRadz]. BudBib Dan 7/8; daná mu [zwierzowi] gębá mowiąca wielkie (rzecży) y bluznierſtwá [os loquens magna et blasphemiam] BudNT Apoc 13/5; WujNT Apoc 13/5.

Szereg: »żywy i mowiący« (1): Potrzebá/ iáko Philozoph rzekł/ iuſtum animatum, to ieſt ſpráwiedliwośći żywey/ y mowiącey. SkarKazSej 698a.

Przen (36):

a) Metonimicznie: określane jest dzieło lub skutek myśli czyjej zamiasi twórcy, autora. Zawierający, przekazujący pewne treści utrwalone bądź na piśmie, bądź w tradycji ustnej [w tym: w połączeniu z „słowo” (3), „pismo” (2), „prawo” (2), „proroctwo” (2); z przytoczeniem oznajmującym (5)] (9): Nie vſayćie ſłowom kłamliwym mowiąc [in verbis mendacii dicendo]/ Tu ieſt koſćioł Páńſki BibRadz Ier 7/4; BudNT Iac 2/23; Y ſpełniło ſię proroctwo mowiące (Záchá. 14.) To co ná wędzidle końſkim ieſt/ święte Bogu názwáne będzie. SkarŻyw 397; ArtKanc B9v; áby ſię piſmo ſpełniło/ mowiące: Rozdźielili ſobie odźienia moie LatHar 735.

mowiący o czym (1): Constituczia seimv Piothrkowskiego i Corunne prawa o thim mowiacze i ninieisą constituczią seimową ve wsisthkiem aprobuye ZapWar 1545 nr 2646.

W przeciwstawieniach: »niemy ... mowiący« (1): Práwo ieſt vrżędem niemem/ á Sędźia ieſt mowiącem práwem. GórnRozm F.

»słowo mowiące ... rodząca persona, słowo rodzące [= łac. „logos” „verbum” oznaczające w teologii chrześcijańskiej Syna Bożego jako drugą Osobę Boską Trojcy Św.]« (2): [Pismo św.] zowie tegóż Syná Bogá Oycá/ Słowem/ które ná początku było/ nie ſłowem mówiącym/ [...] ále ónym Słowem/ które był Bóg/ to ieſt rodząca perſoná BiałKat a4; wieſz/ iſz ſłowo Bożé ieſt Syn Boży: á nieſłowo mówiące/ ále ſłowo rodzące: któré śię vſtáwicznie rodźi w mądrośći Boſkiego vmyſłu [...] (Verbum Dei eſt Filius Dei: ſicut verbum hominis eſt conceptio intellectus. [...]) BiałKat 106.

b) Metonimicznie: określane jest zjawisko akustyczne zamiat jego niewidzialnego sprawcy. Brzmiący słowami, dający się słyszeć; dicens PolAnt, Vulg [w połączeniu z: „głos(y)” (25), „gromy” (2); z przytoczeniem oznajmującym (w tym: z zapowiednikiem: ty słowa (1)) (24), z połączeniem przytoczenia ze zdaniem dopełnieniowym: iż (1)](27): PatKaz III 104; y vſlyſzeli głos ná powietrzu mowiący [vocem in aëre dicentem; glosz ... mowyącz HistAl 1510/424] ktokolwiek do tych drzew bliżey przyſtąpi ſmiercią nagłą vmrze. HistAl K7; MurzNT Matth 17/5; BibRadz 4.Esdr 12/17, Apoc 16/17; vſłyſzałem głos od cżterzech zwirząt/ mowiący: Iż Chenix pſzenice zá pieniądz ieden RejAp 58, 101, 174v; SkarŻyw 28, 58; oto głos z obłoku mowiący [vox de nube dicens]: Ten ieſt moy Syn miły WujNT Matth 17/5, Matth 3/17, Mar 9/7 [6], Luc 9/35, Ioann 12/28, Act 7/31 (11).

mowiący do kogo (1): pirwey nam powiedał/ iż w niebie s koſciołá ſłyſzał głoſy mowiące do ſiebie RejAp 185v.

mowiący ku komu (2): vſłyſzáł głos k ſobie mowiący: Ieſt inny doſkonálſzy niſzli ty. SkarŻyw 51; głos ſłyſzę w świátłośći/ Ku mocy Bożey mowiąc te ſłowá w ćichośći. Mocy Boża/ Zywioły otoć vſtępuią KołakCath B3v.

W porównaniach (2): vſłyſzałem głos [...] iáko gromow wielkich/ mowiących: Alleluia RejAp 155v; ſłyſzałem iáko głos rzeſzey wielkiey/ [...] y iáko głos wielkich gromow / mowiących [sicut vocem tonitruorum magnorum dicentium]; Allelu-Ia WujNT Apoc 19/6.

Szereg: »wołający, mowiący« (1): vſłiſzałem głos wielki zá ſobą wołáiący iáko trąby/ mowiący: Iam ieſt Alphá y Omegá. RejAp 10.

α. W funkcji rzeczownika (38): KrowObr C4; vſlyſſáłe^m głos mowiącego [audivi vocem loquentis]/ A rzekł do mnie Leop Ez 2/1; Mącz 148c; BiałKaz G3; áza nie więcey śię ſámey ſzcżerośći rzecży mamy trzymáć/ niżli mnoſtwá mowiących [pluralitatem dicentium]? ModrzBaz 30; CzechEp 153; Echo pogłośie leśne co po mowiących pomawia. KlonŻal A4 marg; Calep 133a [2 r.], 1014a, 1024b, 1115a; WujNT 612 marg.

mowiący co (10): BielŻyw 11; Morologus, Kłekot/ ládá co mowiący. Mącz 232b, 284d; Calep 131a, 516b. Cf »mowiący pokoj«, »mowiący prawdę«, »mowiący kłamstwo, fałsz«.

~ Dopełnienie bliższe w postaci przysłówka (2): Lecż to inne cżtery [punkty wyznania wiary]/ wolnie á vprzeymie wyználi/ iż ták ieſt/ á inacżey mowiący/ przeklęći ſą. SkarJedn 275. Cf »dobrze mowiący«. ~

mowiący co na kogo (1): bluznierſtwo ná Duchá S: mowiącemi [nas katolikow] zowią SkarJedn A4v.

mowiący do kogo (2): Y ſlyſſałem mowiącego do mnie [loquentem ad me] z domu/ á mąż ſtał podle mnie. Leop Ez 43/6, Ez 2/2.

mowiący ku komu [z przytoczeniem] (2): ia przyſzłey [!] nocy widziałám mowiącego ku mnie. Iutro ty y mąſz twoy y ſynowie twoi ku mnie przyidziećie. HistRzym 127v; BudNT Hebr 7/20.

mowiący o kim, o czym (5): Ieſtliże czo o kim mowiąc vſłyſiſz, w myſli ſwey to dobrze zchoway BielŻyw 11; KromRozm II y2v; Theologus, O bogu mowiący/ theolog y w piśmie świętym náuczony. Mącz [454]c; Magniloquus Qui magna loquitur ‒ Mowiąci orzeczach wielkich. Calep 629b, 462a.

Z przytoczeniem (4): A czo przywodzą mowiący Deus de Deo zá ſwoy grunt niechayże nam to pokażą gdzye to expreſſe w piſmie ſtoi Deus de Deo. SarnUzn Ev; MycPrz II A3v. Cf mowiący ku komu.

W charakterystycznych połączeniach: mowiący bluźnierstwo, chytrze, cudnie, gładko, lada co, łagodnie, proznie, spaniło, wdzięcznie.

Wyrażenie: »dobrze mowiący« (1): Benedicus, Dobrze życzący/ Dobrze mowiący. Mącz 87b.

»mowiący kłamstwo, fałsz« [szyk 1:1] (1:1): Zátráćiſz mowiące kłamſtwo [loquentes mendacium] BudBib Ps 5/7; W obłudnośći fałſz mowiących [falsa (marg) mendacium (‒) loquentium] BudNT 1.Tim 4/2.

»mowiący pokoj« (1): Nie poćiągay mię z niezbożniki y zbroiącemi nieprawość z mowiącemi pokoy [loquentibus pacem] BudBib Ps 27/3.

»mowiący prawdę« [szyk 1:1] (2): Podobaią ſię Krolom vſtá ſpráwiedliwe/ y prawdę mowiącego [loquentem recta PolAnt Prov 16/13] miłuią. BibRadz I *2v; WujNT 338.

»z wywody [= z poparciem dowodami] mowiący« (1): Słuchałbych do wyeczorá o tákich rzeczach z tákimi wywody mowyącego. KromRozm II y2v.

Szeregi: »mowiący i rzekący« (1): ſłyſſálem mowiącego do mnie/ y rzekącego [loquentem ad me et dicentem]. Synu cżłowiecży iá ćiebie poſſyłam do ſynow Izráelſkich Leop Ez 2/2.

»mowiący albo uczący« (1): Auditorium Locus ubi audiuntur praeceptores, aut oratores. ‒ Mieſcze dosłuchama [!] mowiącich, albo vczącich. Calep 113b.

W przen (1):

Wyrażenie: »na wiatr [= bez pożytku] mowiący« (1): ieſlibyśćie ięzykiem nie dáli mowy znáczney; iákoż będźie rozumiano co ſię mowi? bo będźiećie ná wiátr mowiącemi [in aëra loquentes]. WujNT 1.Cor 14/9.

c. Zwracający się ze słowami nakazu, polecenia; rady, perswazji; prośby; błogosławieństwa, pozdrowienia itp. [w tym: z przytoczeniem zdania rozkazującego (35), ze zdaniem dopełnieniowym z odcieniem imperatywnym lub optatywnym: aby (2)] (62):

mowiący do kogo (1): ſłyſzę Apoſtołá Páńſkiégo/ ták do nas mówiącégo: Cóżkolwiek czynićie/ w imię Páńſkié czyńćie. OrzQuin M3.

mowiący komu [zawsze z przytoczeniem] (2): Leop Gen 31/24; iáko widźiał ániołá w domu ſwym ſtoiącego y mowiącego mu [dicentem sibi]: Pośli do Ioppy WujNT Act 11/13.

mowiący ku komu [zawsze z przytoczeniem] (3): RejAp 56, 58; Y widźiałem go [Jezusa] mowiącego ku mnie [dicentem mihi]: Spieſz ſię WujNT Act 22/18.

Z przytoczeniem [w tym z zapowiednikami: tak (2), tę rzecz (1)] (35): WróbŻołt L6; BielKron 42; RejAp 53, 56v, 58, 155; RejPos lv; BudNT Luc 2/14, Apoc 5/13, 6/3, 5; Bo dobrego miſtrzá ſłuchał mowiącego: Nic nieośięgiwayćie na ziemi. SkarŻyw 119, 567; CzechEp 196, 250; WujNT Matth 21/4, Apoc 5/13, 6/1, 3, 5, 7, 19/1; na co ſie ono piſmo ś. vſkarża w niezbożnikách ták mowiących: Vćiśnimy vbogiego y ſpráwiedliwego/ y nie przepuśćmy wdowie PowodPr 64. Cf mowiący do kogo; komu, ku komu; »mowiący jakoby głosem gromowym«, »wołający a. wzywający a (i) mowiący«.

Ze zdaniem dopełnieniowym [aby (2)] (2): Alexander/ náthychmiaſt porozumiał [...] rádę Demoſtena mowiącego/ áby ſie przykazániu Alexandrowemu nie ſprzećiwiáli [consilium Demosthenis dicentis ut ... obiurarent]/ á wſzákże do nich liſt piſał tym kſtałtem. HistAl D6v; Przybytek świádectwá był v oycow náſzych ná puſzczy/ iáko był rozrządźił Bog mowiący do Moyzeſzá; áby gi vczynił [sicut disposuit illis Deus loquens ad Moysen, ut faceret illud] wedle kſztałtu ktory widźiał. WujNT Act 7/44.

Wyrażenie: »mowiący jakoby głosem gromowym« = dicens tanquam vocem tonitrui PolAnt [zawsze z przytoczeniem] (2): vſłyſzałem iednego ze cżterech zwirząt mowiąc ku mnie iákoby głoſem gromowym: Podź á pátrz RejAp 56; BudNT Apoc 6/1.

Szereg: »wołający, wzywający a (i) mowiący« [zawsze z przytoczeniem] (2:2): Y kámionowáli Szcżepaná wzywáiącego Bogá/ y mowiącego [invocantem et dicentem]: Pánie Iezuſie/ prziymi duchá moiego. Leop Act 7/59; RejPos 22v; dźieći wołáiące w kośćiele/ y mowiące [clamantes ... et dicentes]; Hoſánná ſynowi Dawidowemu WujNT Matth 21/15, Act 7/59.

Przen (24):

a) Metonimicznie: określane jest dzieło myśli czyjej zamiast twórcy. Przekazujący przykazanie, zalecenie [zawsze w połączeniu z „pismo” a. „miejsce pisma”; z przytoczeniem wypowiedzenia rozkazującego] (2): SeklKat K; Tákże ony mieyſcá piſmá rozdźielnie mowiące. Wierzyćie w Bogá/ y w mię wierzćie. GrzegRóżn C3v.

b) Metonimicznie: określany jest „głos” zamiast jego niewidzialnego sprawcy. Brzmiący słowami nakazu, polecenia; dicens PolAnt, Vulg [zawsze z przytoczeniem wypowiedzenia rozkazującego] (22): BibRadz Eccli 17/12; s ktorego ogniá ſłyſzał głos mowiąc: Moiżeſzu nie przyſtępuy blisko BielKron 28v; RejAp 148v, 155v; WujNT Apoc 1/11, 18/4, 19/5.

mowiący do kogo (3): Y vſłyſzeli głos wielki z nieba/ mowiący do nich [vocem magnam ... dicentem eis PolAnt Apoc 11/12]: Wſthąṕcye háyẃ. RejAp 93v, 81, 94v.

mowiący komu (6): BibRadz Apoc 9/14; álem vſłyſzał głos z niebá mowiący mi [vocem ... dicentem mihi]: Zápieczętuy co mowiły śiedm gromow WujNT Apoc 10/4, Apoc 9/14, 11/12, 14/13, 16/1.

mowiący ku komu (5): RejAp 84, 123, 130v; BudBib 4.Esdr 11/36; vſłyſzałem głos mowiący ku mnie: Wſtań Pietrze WujNT Act 11/7.

Szereg: »mowiący [z kim = do kogo] i rzekący« (1): ſłyſzałem głos z niebá záśię mowiący ze mną/ y rzekący [vocem ... loquentem mecum et dicentem]: Idź/ á weźmi kśiążeczki otworzone WujNT Apoc 10/8.

α. W funkcji rzeczownika [zawsze z przytoczeniem; w tym: z zapowiednikiem: tak (1)] (2): Ieſſcże będzie vſlyſſány [...] głos mowiących [vox dicentium]: Wyznawayćie Pánu zaſtępow/ iż dobry Pan Leop Ier 33/11.

mowiący komu (1): vſzy twoie vſłyſzą ſłowá ták tobie w tył mowiącego/ Otho drogá chodźćie po niey BibRadz Is 30/21.

d. Zwracający się z pytaniem [zawsze z przytoczeniem pytania z wyłączeniem retorycznych] (9): Potymem ſłyſzał głos Páná mowiącego [vocem Domini dicentis]/ Kogoż poſlę [...] tedym rzekł Otom ią/ poſli mnie. BibRadz Is 6/8; Słyſſałem ia was mowiąc [audivi vos dicere]: Ktho ſie nam da mięſá náieść? Leop Num 11/18.

mowiący do kogo (3): kto ſię [...] z pokory pyta/ áby ſię náuczył: iáko naświętſza Pánná do ániołá mowiąc: Iákoż to będzie? WujNT 330.

Przen: Metonimicznie: określany jest „głos” zamiast jego niewidzialnego sprawcy; brzmiący słowami pytania; dicens, loquens PolAnt, Vulg [zawsze z przytoczeniem] (6):

mowiący do kogo (4): BibRadz Act 9/4; RejPos 282v; vſłyſzał głos mowiący do śiebie: Száwle/ Sáwle/ przecz mię prześláduieſz? WujNT Act 9/4 [Przekład tego samego tekstu BibRadz, RejPos], Act 26/14.

mowiący komu (1): vſłyſzałem głos mowiący mi [vocem dicentem mihi]: Száwle/ Száwle przecz mię prześláduieſz? WujNT Act 22/7.

mowiący ku komu (1): gdyſmy wſzytcy pádli ná ziemię/ vſłyſzałem głos mowiący ku mnie y rzekący [vocem loquentem ad me et dicentem] Hebreyſką rzecżą. Saul/ Saul/ co mię prześláduieſz? BudNT Act 26/14.

Wyrażenie: »mowiący językiem [jakim]« (1): vſłyſzałem głos mowiący do mnie Zydowſkim ięzykiem [vocem loquentem mihi hebraica lingua]: Száwle/ Száwle przecz mię prześláduieſz? WujNT Act 26/14.

e. Formułujący wypowiedzi (o stylu) (1): Breviloquens ‒ Krotko mowiący. Breviloquentia sive breviloquium ‒ Krotkoſzcz w mowie. Calep 139a.

f. Wymawiający, artykułujący dźwięki mowy (o sposobie artykulacji) (4):

W przen:

Wyrażenie: »język mowiący« (1): iáko ięzyk mowiący w cżłowieku nie może ſie dzielić od cżłowieká mowiącego. SarnUzn D.

α. W funkcji rzeczownika (3): Mącz 227b; Dentiloquus Per dentes loquens, obese loquens propter absentiam dentium quos linguam includere et gubernare constat. ‒ Przez zębi mowiąci. Calep 306a; Tardiloquus qui tarde loquitur ... Der langſam redt ‒ Gnuſnie mowiąci. Calep 1047b.

g. Eufemizm na określenie obcowania erotycznego (1): pythał go [Daniel świadka]/ pod iákimeś thy widział drzewem tę pánią s tym młodzieńcem mowiącą [eos conversantes adinvicem PolAnt Dan 13/54; eos colloquentes sibi Vulg]? RejZwierc 201v.

2. Mający fizyczną zdolność mówienia, mogący mówić; vocalis, loquens Cn (7):

W połączeniu szeregowym (1): Cżemu tego słowá [Persona] ieſli od ludzi ieſt wzięte/ nie rozumieią o rzecży ábo o Perſonie żywiącey/ mowiącey y rozumieiącey GrzegRóżn 113.

Szereg: »mowiący i słyszący« (1): Wroći ſię do izby głuch/ iuſz mowiący y ſłyſzący. SkarŻyw 99.

α. W funkcji rzeczownika (5): przywiedli mu [Jezusowi] głuchego y ledwie mowiącego [surdum et aegre loquentem] BibRadz Mar 7/32.

W przeciwstawieniu: »niemy ... mowiący« (4): OpecŻyw 119; TarDuch B3; Aż ſię tłumy dziwowáły/ widząc nieme mowiące [mutos loquentes]/ vłomne zdrowe BudNT Matth 15/31; WujNT Matth 15/31.

*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Loquens, Mowiący Mącz 197b; Fans ‒ Mowiąci. Calep 408b.

Synonimy: 1. gadający, każący, obwieszczający, oznajmujący, rozmawiający, uczący.

Cf MOWIĆ, WIELOMOWIĄCY