[zaloguj się]
[pdf]

NAZAD (497) av

nazad (496), nazadź (1) MiechGlab.

W pisowni rozłącznej (323), w łącznej (174).

Pierwsze a jasne (w tym 12 r. błędne znakowanie), drugie pochylone (w tym 10 r. błędne znakowanie).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI w. (jeden z niżej notowanych przykładów); poza tym XVI w. s.v. zad.

Wskazuje kierunek wsteczny (497):
1. Z powrotem (309):
a. O powrocie do miejsca: tam, gdzie się coś uprzednio znajdowało; retro Mącz, Calag, Vulg, Cn; cessim, recessim Mącz; retrorsum Cn (295): MetrKor 57/114v [2 r.], 115 [3 r.], 115v [3 r.], 59/271 [2 r.], 271v (16); BierEz Q2; Zaſię ieſtli by ſie przygodziło rodzenie iedną ręką [...] [baba] ma ono dziecię nazad w żywoth za ramiona iąwſzy: wpychać czo nadaley może FalZioł V 22b; BielŻyw 159; RejKup 12v; Widząc to pogáni iż pocżęli być przewyciężáni podáli ſie ná zád [fugae presidium petierunt] HistAl E4v; RejWiz 108v; RejFig Cc3; RejZwierz 31v, 118v, 133; Ruſzyli ſie ná zad/ y przepráwili ſie z wielką ſzkodą ſwoią BielKron 406, 211, 245, 311v, 359, 379v; Mącz 43b, 75a, 132b, 151d, 217b (12); OrzQuin T2v; GórnDworz S6; [Maria] wielką żáłoſcią zátrwożona/ biegłá ná zad do Ieruzalem y z onym Iozephem opiekálnikiem ſwoim y z inemi przyiaciół/ ſzukáiąc á pilnie ſie o nim [Jezusie] pytáiąc. RejPos 38v; RejZwierc 130; PaprPan Ff2v; ModrzBaz 39v; KochOdpr D3; Zu rück ſchiffen. Názad śię wieść. Wſtecż płáwić. Navigare retro. Calag 593a; KochPs 82, 102; gdy Perſy Heráklius Ceſarz poráził/ iſz názad muśieli: on miedzy Chrześćiány zoſtał w Hierápolu SkarŻyw 74, 90, 252, 300; KochTr 23; [Niemcy] wiele ſwoich ſtráćiwſzy názad pierzchnęli/ á náſzy ich bijąc gonili StryjKron 647, 472; KochSz B2v; nie raz mu ſię trafiáło/ że to ſmácżne piwko iáko ſłodki wrzod z gárdłá ſię mu názad dobywáło WerGośc 242; KochTarn 77; GostGosp 12; GrabowSet Dv, F3v; WyprPl A3; [Wisło] Ty żytá roznoźiárne w morſki brzeg tocżyſz/ A z wſzyſtkokupnym kruſzcem ná zad k ſwym krocżyſz RybGęśli D2v; Zydowie nań [na Pawła] zaſadkę vczynili/ gdy ſię názad wieść miał do Syriey [insidiae a Iudeis navigaturo in Syriam] WujNT Act 20/3; Przewodnikowi ná zad płáćić nie trzebá/ chybá iżby ſie ſam poſłániec z przewodnikiem ná zad wrácał. SarnStat 974, 1300; CiekPotr 83; To com w inſzych narodźięch ſłychał tym ſię ćieſzę/ Przeto ſię záś miedzy was ná zad pilno ſpieſzę. CzahTr G3v; GosłCast 23; KlonFlis H3v.
Zwroty: »nazad iść (a. pość, a. przyść)« = retro ambulare, retroire Mącz; ire retro Calag [szyk zmienny] (24): gdi zgothovemy pyenyądzmy po ſſol ydą połowiczą placzą, A gdi ſſolyą ydą nazad polowiczą placzą pienyądzmy tak iako wyſſzey yeſth opyſſano y ſſol kthemv MetrKor 57/119v, 46/114v, 57/115, 118, 59/271, 272v (8); LibLeg 11/I59v, 182; RejJóz B3v; RejFig A7v; A gdy záſię s plonem ſzli Tátárowie ná zad/ pothkáli ſie ſnimi v Sokalá BielKron 417v, 190v, 220; Retro ambulare, Ná zad yść/ wſpak yść/ wſtecz. Mącz 354c, 354c; OrzQuin L3v; Calag 593b; KochFr 77; GostGosp 100; GrabowSet I2, Q3; á k ſwému Kóńcowi wſzyſcy idźiem/ Zkąd iuż ná zad nieprzydźiem. KochFrag 54.

»nazad jechać (a. odjechać, a. przyjechać, a. jeździć)« = remeare Mącz [szyk zmienny] (22): MetrKor 57/120, 59/281v; I też niepvſczay v. Ias. tego poſła Thur. przes Braczlaw yachacz na zad ale niechbi yachal ktoredj przyachal bo yeſt ten Turczin poſlan, ogledowacz mieſcza na zamky LibLeg 11/62; LibMal 1543/67, 69v, 1546/111; RejFig Aa4v [3 r.], Cc3; BielKron 213, 306, 351v; Mącz 217b; OrzQuin E3v; GórnDworz S6; SkarŻyw 165; KochPieś 19; Boday bych zdrów do dómu názad nie przyiáchał PudłFr 31; Kmieć gdy ná przewod iedźie/ ma tego pilnie ſtrzedz/ áby ládá z cżym nie ieźdźił/ áni ze cżcżym wozem ná zad/ kiedy mu ieſt dáć co wźiąć GostGosp 28; Phil C3; SarnStat 722.

»nazad odciągnąć (a. (wy)ciągnąć)« [szyk zmienny] (7): Krol Włádźiſław záſię ná zad ćiągnął cżyniąc w Sląſku wielką ſzkodę. BielKron 388v, 247v, 306v [2 r.]; Ludzi głodem y nędzą zmorzonych potráćiwſzy/ muſieli wyćiągnąć názad do Prus z Litwy y z Zmodzi StryjKron 432, 752; SarnStat 128.

»nazad uciekać (a. uciec), uchodzić, uchodzący« = refugere Mącz; convertens se retrorsum PolAnt [szyk zmienny] (8:3:1): HistAl F4, H; LubPs O4v; [Eipczycy] przeto wołáli: vciekaymy ná zad/ Pan Bog zá Zydy walcży. BielKron 31, 243; Mącz 138d; RejZwierc 257; BudBib Ier 46/5; nieprzyiaćiel cżáſem nábrawſzy ludźi y bydła vchodźi ná zad [descedit]. ModrzBaz 116v; Oczko 29; KochPs 48; KmitaSpit Cv.

»nazad ustąpić (się) (a. ustępować, a. potąpić, a. postępować)« = abstinere, recedere, retrogradi, retro cedere a. commeare, referre a. revocare a. ferre pedem retro Mącz [szyk zmienny] (29): kiedy vyrzy [Achilles] ſwoie poſtępowáć ná zad/ będzye ich rátował BielKron 58v, 233v, 248, 256, 314v, 348 (8); Mącz 43b, d, 44a, d, 121d (13); gdy im ćięſzko było/ do ſwoich ná zad vſtąpili. BielSpr 19, 25, 55, 56v, 66; [żołnierze królewscy] od wielkośći Niemcow y Anglikow przemożeni/ muſieli názad ku Wilnowi vſtępowáć StryjKron 487; KochPhaen 18; BielSjem 8.

»nazad (precz) wrocić (a. obrocić, a. obracać) się, wracanie, obrocony« = converti, redire (retro), reverti Vulg; recursare, regredi, in fugam dari Mącz; conversum abire PolAnt [szyk zmienny] (85:1:2): LibLeg 6/117v, 10/148, 11/85; LibMal 1543/67, 1546/110v; RejKup x3; LubPs L; RejWiz 64v, 82v; przykazał wam Pan Bog/ ábyśćie żadnym ſpoſobem więcey niewracáli ſie ná żad [!] tą drogą [ut nequaquam amplius per eandem viam revertamini]. Leop Deut 17/16, Luc 19/15; OrzList d3; KochZuz A4v; RejFig Dd5; RejZwierz 31v, 37v; BielKron 17v, 257, 306, 391v, 405 (8); Mącz 36b [2 r.], 75a, 138c [2 r.], 139c, 148a (9); GórnDworz H6v, Cc8v; RejPos 40, 168v, 212v; BudBib 3.Esdr 1/28, 1.Mach 12/45; Ku Dámáſzku przez puſzcżą/ názad ſie obrácay. HistHel C4, C4; Strum B2v, K2v; PaprPan A4; KochPs 118; [Noe] Wyſłał za nim gołębicę á tá iáko wierna niemáiąc gdzie by ſtánęłá: bo ieſzcże inney ziemie widáć nie było/ wroćiłá ſię ná zad. SkarŻyw 270, 4, 121 [2 r.], 125, 133 [2 r.], 231 (15); StryjKron 31, 527, 717, 747, 772, 782; KochPhaen 19; WisznTr 35; KochPam 85; KochPropKKoch 3; ActReg 13; GrabowSet C2v; KochAp 8; OrzJan 87, 117; WujNT Matth 24/18, Mar 13/16, Luc 8/40, 17/31, s. 512 [2 r.]; SarnStat 974; VotSzl E4; CiekPotr 12, 71, 75; KlonWor 23.

Przen (37):
a) W zwrotach oznaczających odwołanie decyzji, uprzednio zajętego stanowiska (12):
»cofnąć się nazad« [szyk zmienny] (3): Ale kiedy cżłowiek/ thák dáleko w tey mierze zábrnie/ iż bez ſwey wielkiey lekkośći/ cofnąć ſie na zad nie może/ tám iuż nielza/ iedno konać ſthátecżnie/ ſwoie przedſięwzięcie GórnDworz E2, N; FRymarki wſzytkié/ któréby były z ſzkodą Rzeczypoſpolitéy/ máią ſie názad cofnąć SarnStat 90.

»nazad iść« [w tym: z elipsą czasownika (1)] [szyk zmienny] (3): BielKron 202v; Vkazowałem ze nazad prozno y sami byto ganili. Gdzieby Krol Iego M obiecawszy nazad isc miał ActReg 102.

»nazad odzywać« (1): [przywileje nasze] iáko obłędliwé pſuiemy/ nikczemné cżyniemy/ y názad odzywamy [revocamus JanStat 630]. SarnStat 580.

»nazad wrocić się (a. obrocić, a. wracać), wrocony« = revocare Calep [szyk zmjenny] (3:2): ſentencia iego [Boga] iuż nigdy ná zad wroconá być nie może RejPos 201v, 270v; A piérwéy świát (rzecz pewna) wniwecz ſye obróći/ Niżli ſye páńſkié twoie ſłowo názad wróći. KochPs 132; á cokolwiek [prymas Anglii] ná Arcybiſkupſtwie poſtánowił y ſkazał: to wſzytko [król] zepſował y názad obroćił. SkarŻyw 335; Calep 921b.

b) W zwrotach (z odcieniem wzmacniającym) oznaczających poniechanie lub odstępowanie od kogoś lub czegoś; retrorsum PolAnt, Vulg, Cn; retro Vulg, Cn (25):
»cofnąć się nazad« = abalienari retrorsum PolAnt [szyk zmienny] (3): MurzHist O4; Opuśćili Páná/ wzywáli ku gniewu Swiętego Izráelſkiego/ y cofnęli ſię ná zad. BibRadz Is 1/4; tedy ſnadź lepiey było [...] nigdy nie poznáć drogi ſpráwiedliwośći/ niżli vznawſzy cofnąć ſię názad od tego przykazánia iego świętego. WerGośc 209.

»nazad (od)rzucić« (2): Ale y to/ y co iedno inſzy około fundámentu piſzą/ ná zad odrzućiwſzy (boby y temu końcá nie było/ gdyby ſię wſzytkie rozmáitośći niezlicżonych mnichoſtw przypomináć miáły [...]) Pátrzmy iuż ſámego tylko fundámentu od X.K. opiſánego. CzechEp 230; GrabowSet G4v.

»odstąpić (a. ustąpić się) nazad« = reverti PolAnt [szyk zmienny] (5): A przetoż ſąd ná zad vſtąpił ſię [Et adversum est retrorsum iudicium]/ á ſpráwiedliwość z dáleká ſtánęłá/ bo ſię prawdá powáliłá ná vlicách/ á práwość wnidź nie mogłá. BibRadz Is 59/14, Ier 32/40; BielKron 139; Od tego czáſu wiele vczniow iego odſtąpiło názad [abierunt retro] (marg) opuśćili go (–): y dáley z nim nie chodźili. WujNT Ioann 6/67, s. 333.

»pość (a. iść, a. prześć) nazad« = abire retro Vulg; retrorsum abire PolAnt [szyk zmienny] (7): Z tąd wyele vcznyow yego [Jezusa] poſzło ná zad [abierunt retro Ioann 6/66 Vulg]/ á yuż z nim nyechodźili. KromRozm III N2v; RejWiz 163v; BielKron 79; Bo iżeśćie názad od Iehowy poſzli [reversi estis]/ tedy (teſz) nie będzie Iehowá zwámi. BudBib Num 14/43, Ier 15/6; WujNT 205 marg; GosłCast 69.

»wrocić (a. obrocić, a. odwrocić) (się) nazad« = reverti retrorsum PolAnt; converti retro a. retrorsum Vulg [szyk zmienny] (7): azażby [król Ozyjasz] nie rozsądzał tego, a nie kazał zasię wrocić nazad, w czym by się obłądziło? DiarDop 102; BielKom F3; BibRadz Ps 39/15; BielKron 93v; LatHar 178; Boby im lepiey było nie vznáć drogi ſpráwiedliwośći/ niżli poznawſzy/ wroćić ſię ná zad od podánego im roſkazánia świętego. WujNT 2.Petr 2/21, 1.Tim 5/15.

»nazad zostawić« (1): krzykłym płáczem ſię zábawćie/ A ludzki zwykły płácz názad zoſtawćie GórnTroas 13.

b. O powrocie do poprzedniego właściciela (14): yego M pan woyewoda karze takie ktorzi vcziekayą do ziemie yego od nas abo od ynſzjch są syąd wzyemy ſwey a niewidawa ych nykomv nazad LibLeg 10/154v, 10/98: poſłał mu kubek pełny złotych cżerwonych. Ale ich on wziąć niechćiał/ y odeſłał ie ná zad. SkarŻyw 462; ActReg 98.
Zwroty: »(przy)wrocić (a. wracać) (się) nazad« [w tym: komu (4), do czego (1)]; reducere PolAnt; reddere Modrz [szyk zmienny] (8): ya thesz czelacz v nych odyawſchi wroczicz thobye na zath nyemoge, y thego od nas niebedzieczie miecz LibLeg 10/98, 6/116v; BibRadz Gen 14/16; ModrzBaz 64; Dla tegoż Ceſarze Cárogroccy Pátryárchom ſwym zákazowáli/ áby Papieżowi poſłuſzni nie byli: chcąc ſię tym álbo nád Lácinniki mśćić/ ábo páńſtwo ſobie świeckie ná zad przywroćić. SkarJedn 170; SarnStat 1275; Skárbuby ſię też Rzecżyp. vlżyło/ gdyby ſię pieniądze żołnierſtie [!] ná zad do ſkárbu wracáły. GrabPospR L; KlonWor 10.

»wziąć (sobie) nazad« (2): Krolowa prośiłá/ áby [...] poddánym vbogim gwałtem dobytkow niebrał/ rzekł Iágeło/ á toż máią ſwoie Bydło/ niech ie ſobie wezmą názad. StryjKron 477; CiekPotr 85.

2. W tyle, z tyłu; retro PolAnt, Vulg; in tergum Mącz; pone Calep (64): to zwierzę w przednim krzyżu ieſt mdleyſze/ ale na zad mocznieyſze FalZioł IV 4b; BielKom D6v; RejZwierz 114v; wſzedł Ceſarz/ po lewey ſtronie ſzedł Krol/ á wſzákże nie zárowno ále nie co ná zad/ Wedle krolá á wſzákże theż nie zárowno/ po práwey ſtronie Arcybiſkup Mencki BielKron 331; Vderzył Zbigniew ná przedni vff nie wiedząc o ludziech ná zad. BielKron 35lv, 247, 316v, 320v, 412; Reiectis in tergum manibus, Záłożywſzy ręce na zád. Mącz 162d, 314c, 457b, 463c, 487a; BielSat N4; BielSpr 9v, 21 [2 r.], 43, 65, 72; CzechRozm 250v; BielSjem 41; Iam leżał wborze dwie mili od Wielunia, on osadziwszy na zad straż dla wiesci, ogodzinie pierwszey wnoć, poszedł ku Sliąsku do Byczyny ActReg 56; Calep 820b; Phil C.

W połączeniu szeregowym (1): nas nie było iedno ſześćdźieſiąt y z Mámaluchy/ ktorzy byli przy Wielbłądźiech ſtrzegąc káráwany/ iedni ná cżele/ drudzy środkiem/ drudzy ná zad BielKron 456.

W przeciwstawieniu: »naprzod (a. na przodku, a. na przodek) ... nazad« (9): kożdy ná ſwym mieyſcu śiadł/ Ieden naprzod drugi ná zad. BierEz I4v; BielKron 95v, 465; Koń máiąc długié kopytá á nie głębokie/ ieſli ná zad wyſzſze niżli ná przod/ ten bywa prętki á ſkokliwy SienLek 187; RejPos A5; RejZwierc 130 marg, Aaa4v; BielSpr 54v; KochSz B3v; [Na przodku [...] niechay będą wrotá poſtánowione [...]. Przećiw im ná zadź drugie też máią być tákoweyże ſzerokośći/ przez ktoreby był wyiazd ná role/ choćia na polá/ álbo do ogrodow nieiákich w tyle dworu leżących. Cresc 1571 /24].

Zwroty: »pozostać (a. zostawać) nazad« [szyk zmienny] (2): BierEz B; A Krol pozoſtał ná zad trochę we wśi iedney BielKron 306v.

»nazad (po)zostawić (a. zostawować)« = reddere retro PolAnt [szyk zmienny] (3): BibRadz Luc 17/31; woz pałáiący Eliaſzow/ [...] ziemſkie cziemnośći ná zad zoſtháwuiącz do niebá leći. GórnDworz Mm6; Lecż iedná [sługa królewska] przedſię ochotnieyſza byłá/ Dáleko ná zad drugye zoſtáwiłá. KochSz C.

Szeregi: »nazad a z bokow« (1): Tákież vcżynić ná zad/ á z bokow pośiłki BielSjem 32.

»(nie) naprzod (a. z przodku, a. na przodku, a. na przodek, a. wprzod, a. przodkiem) i (ani) nazad« [szyk 8:2] (10): goſpodarze miewaią ieden dom [...] ku okrągłoſci ſzyroki, na przodek y na zadz ſcitſzy [!] MiechGlab [89]; BielKron 434v; Mącz 163c, 208c; RejAp 48v; BielSpr 17v; To ieſt prawdźiwe wyrozumienie mieyſcá tego/ co káżdy obacży/ gdy ſię ſłowem Apoſtolſkim/ ktore wprzod y ná zad idą przypátrzy. NiemObr 46; poſpolity cżłowiek niechby ſtał w pośrzodku: Ktorzy lepiey vbráni/ ná zad, y ná przodku. BielSjem 33; A rzeſze náprzod y ná zad idące [quae praecedebant et quae sequebantur] wołáły mowiąc: Hoſánná WujNT Matth 21/9, Mar 11/9. [Ponadto w przeciwstawieniach 9 r.]

»nazad albo na skrzydlech« (1): napierwey od lekko zbroynych ludźi bitwę zácżynáli ná iákąkolwiek vrywkę/ od tych ktorzy ná zad: álbo ná ſkrzydlech byli BielSpr 14v.

»na stronie albo nazad« (1): ná oſtátek vćiekſzy/ byli pilni tego áby mogli náſzę łodźią ná ſtronie álbo ná zad ktore idą vchwyćić. BielKron 451v.

Przen (11):

W przeciwstawieniu: »nazad ... przede mną« (1): Lecz iedno czynię, że tego co názad ieſt zápámiętywáiąc/ á do tego ſię co przede mną ciągnąc [quae quidem retro sunt obliviscens, ad ea vcro quae sunt priora extendens]/ doganiam do kreſu ku zapłáćie wezwánia wyſokiego Bożego w Chriſtuśie Ieſuśie. WujNT Philipp 3/13.

Zwroty: »nazad zostać« [szyk zmienny] (4): [o precyzji w wystawianiu] áby przy thák cżyſtych ludziech/ y w rozmowie ták oſobney/ nic názad nie zoſtáło/ w.m. náucż nas/ iáko trefnośći vżywáć mamy GórnDworz N7, C3, E3v; SkarŻyw 32.

»[kogo, co] nazad zostawić« = wyprzedzić; praevertere Calep [szyk zmienny] (6): Toć ſą te rzecży/ ktoremi prędko Dworzánin w miłośći wſkura/ á towárzyſzá ná zad zoſtáwi/ kthory wyfukáć/ á nie wymiłowáć miłość chciał. GórnDworz Cc7, B5v, I, K4v; Calep 845a; Nas przedśię názad z náſzą nagrodą zoſtáwiſz Gdyż do téy káżdy rycérz/ y wódz nas vprzédźił GórnTroas 19.

3. Ku tyłowi, do tyłu; retrorsum Mącz, PolAnt, Vulg, Cn; retro Miechu Mącz, Vulg (86): [proch żywicy] Kurcż wſzelki, y ten kthory głowę na zad ciągnie/ [...] Ty wſzytki boleſci oddala á vſmierza. FalZioł III 31b, III 41c; RejWiz 16, 122,176; Nie vciekay/ á gdyć ſie vciekáć przygodzi/ Nie pátrz ná zad/ boć pewnie/ w cżoło kto vgodzi. RejZwierz 24, 37v; BibRadz Gen 19/26; BielKron 18v, 271; Reclino, Ná zad náchilam/ Náginam/ też odchilam. Mącz 57d, 266a, 317a, 338d, 349b [2 r.], 354c [2 r.] (17); SienLek 173; iáko owo Táran názad odwodzą/ áby tym moczniey vderzył GórnDworz Dd5; BielSpr 34v; A porwawſzy iednego po drugim/ głowy im zákręćił twarzą ná zad WerGośc 231; KochTarn 76; WujNT Ioann 18/6; WysKaz 10.

W przeciwstawieniu: »nazad ... przed nogami« (1): Bo ſie názad oglądał: náto/ co ſye dźiáło Przed nogámi/ nie patrząc KochProp 9.

Zwroty: »nazad cofnąć się« = regredi Modrz [szyk zmienny] (6): GliczKsiąż H8; trzebá też kulę dobrze obeſłáć w dźiele/ [...] ieſliby przeſtrone/ trzebá ie też záprzeć by ſie ná zad niecoffnęło/ boby przes to ſkáźiło miárę ſwoię. BielSpr 75; KochMon 31; ModrzBaz 112; Skoro im tedy [Jezus] rzekł/ żem ia ieſt/ cofnęli ſię názad/ y ná wznák pádli. LatHar 728; PudłDydo B5v.

»nazad obrocić (się), obrocony« = converti PolAnt [szyk zmienny] (5:1): MiechGlab 31; MurzNT Ioann 20/14; RejFig Bb3; Aversis post crura plantis, Stopámi ná zad obróconemi. Mącz 487a; GórnRozm L3v; A to rzekſzy/ obroćiłá ſię ná zad [conversa est retrorsum]; y vyźrzáłá Ieſuſá ſtoiącego WujNT Ioann 20/14.

»oglądać (się) nazad« = respicere PolAnt, Mącz [szyk zmienny] (14): BierEz D3v; FalZioł IV 6b; BibRadz Gen 19/17; BielKron 12; Mącz 406c; OrzQuin E2v, F2; RejAp 149v; nigdy ſie nie ogląday ná zad kiedy vćiekaſz przed nieprzyiaćielem/ á thák rány ná twarzy mieć nie będzieſz. BielSpr 39; KochProp 9; Zaden ktory rękę ſwą przyłożył do pługá/ á ogląda ſię ná zad [respiciens retro]/ nie ieſt ſpoſobny do kroleſtwá Bożego. WujNT Luc 9/62, s. 228, 233 [2 r.].

»postąpić (a. ustąpić (się)) nazad« [szyk zmienny] (7): Widząc w ſobie wielką dzyurę Prusowie/ poſtąpili ná zad/ náſzym ſerce dobre vcżynili BielKron 384, 89v [3 r.], 243, 256v; [uffy] iáko ná głos trąby [...] máią ſie záchowáć/ gdzie poſtępić/ á gdzie vſtąpić ná zad BielSpr 16.

Szeregi: »nazad i (abo, ani) naprzod« [szyk 3:1]: RejWiz 110; BielKron 355v; áby rowno ſtáli w nim konie głowami iáko Woły w Iárzmie/ coby ieden nád drugiego ná zad ábo naprzód dáley niewykrocżył BielSpr 9v; BudBib I 411c marg.

»nazad i pobok« (1): Pátrzy ná zad y po bok/ ieſli kto nie zocżył KlonWor 5.

»ani nazad, ani przedsię« (1): Tetanus, [...] yeſt chorobá nieyáka od którey muśi yeden proſto ſziyę dzierzeć [!]/ á nie może yey áni ná zad ani przed ſię zgárbić. Mącz 453a.

»nazad albo na skrzydło« (1): Albo ony źwirzętá iáko ine bydło/ Byeżą by wſciekłe ná zad/ álbo precż ná ſkrzydło. RejWiz 130v.

Przen (12):

W przeciwstawieniu: »nazad ... przedsię« (1): Oblicżże ſię/ bráćie moy miły/ coś przez ten rok ná twym duchownym kupiectwie zyſkał/ á coś vtráćił. [...] názad ſię obroć/ á przed ſię weyrzy. SkarŻyw 4.

Zwroty: »nazad się obrocić (a. wracać się), obejzreć, oględać« [szyk zmienny] (2:1:1): Obeyzryćież ſię ná zad ná przeſzłe czáſy [inspicite in antiquas nationes]/ á obáczćie/ izali kto był záwſtydzon ktory mocnie ſwe vſánie położył w Pánu. BibRadz Eccli 2/10; OrzQuin Aa4; gdyby ieſzcże kto názad ná ono pierwſze [przymierze] ogłędáć [!] ſie miał/ chcąc ſie według niego rządzić y Bogu według niego ſłużyć: tákowy żaden ſługą Bożym prawdziwym nie może być. CzechRozm 173; SkarŻyw 4.

»nazad porzucić (a. odrzucić), odkładać (a. kłaść), obracać, puszczać« = (z)lekceważyć, nie chcieć; nie usłuchać; postputare Mącz; convertere retrorsum PolAnt; postferre Calep [szyk zmienny] (3:2:1:1): Postputo, W máłey wadze mam/ ná zad tę rzecz odkłádam/ vpośledzam. Mącz 333c; BudBib Is 44/25; Tobie bym ia mogł ná to doſyć doſtátecżnie y dowodnie odpowiedźieć/ ktory ſłowu Bożemu wierzyſz: ále tákiemu/ ktory ie názad porzućił/ [...] nie tylko iá/ [...] ále áni Anioł z niebá odpowiedźieć by nie mogł CzechRozm 175, 100v; ZapKościer 1580/ 15v; CzechEp 88; Calep 826a.

4. Na termin wcześniejszy (1): Wielkanoc/ nád ónégo czáſu ráchunek/ kilkiemnaśćie dni poſtąpiłá ná zad Oczko 30.
5. Powtórnie, ponownie; iterum PolAnt, Vulg; retrorsum PolAnt; rursum, rursus Mącz (36): LibMal 1544/93v; A ieſli też co czytano v Sądu s kthorych Kſyąg ku tey ſpráwie/ to ná zad po ſkazániu ma być nápiſano. GroicPorz e; RejFig Bb2; BielKron 384; Mącz 193c, 296a, 362a, 462b; prośiem ćię przyimi go názad do klaſztoru: wſzák iuſz wſzytkim iáwny grzech iego y pokutá iego. SkarŻyw 184; ćiáłá świętych ktore z Chryſtuſem zmartwy wſtáły/ iuſz ſię názad wproch nieobracáły. SkarŻyw 583, 167, 517; StryjKron 61; GórnTroas 58; GosłCast 59.
Zwrot: »wrocić (a. wracać, a. obrocić) (się), wrocenie nazad« = convertere retrorsum PolAnt [szyk zmienny] (19:1): Diar 137; BielKom B3v; RejWiz 150v; Ale teraz gdy znaćie Bogá/ ábo rádſzey ieſteſćie vznáni od Bogá/ iákoż ſię wrácaćie ná zad [convertimini iterum] ku pocżąthkom mdłym y niedoſtátecżnym/ kthorym záſię chcećie ſłużyć iáko y pirwey BibRadz Gal 4/9, 3.Reg 18/37; RejAp I79v; pocżćiwość białeygłowy/ kthora ią raz ſtráći/ nigdy ſie iey ná zad nie wroći GórnDworz D5v, Ff8v [2 r.]; BiałKat 190v, 251; Azażby lepiey leżał iáko wieprz w bárłogu/ á márnie cżás tráćił/ co ieſt drogi klenot/ á kthory iuż vpłynie/ iuż ſie nigdy ná zad wroćić nie może RejZwierc 15; CzechRozm A6; y dniá wcżoráyſzego żaden nigdy názad nie wroći. CzechEp 128; wroćiwſzy ſię ná zad/ do 15. rozdźia. NiemObr 78; Aleby trzebá wroćić záśię názad onę Conſtituciaj/ iżby Krol dáwſzy ná drżewo mogł was poćiągnąc zá granice GórnRozm M, M [2 r.]; Názad ſię nie wráca/ co w ćięmny grob wpádnie GrabowSet B3; SarnStat 1300.
Szereg: »nazad, po wtore« (1): gdy godzinká minie: Ná zad ſie powtore nigdy nienáwinie. WisznTr 35.
6. [Prawdopodobnie: następnie, z kolei: [niedoszły samobójca] wyskoczył z poddasza, z rynny nazadź nad Wisłę, barzo z wysoka, na obdaszek trafił, że się odraził, wielkim pędem wskoczył do Wisły KronMieszcz 1583/22.]
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Pessum adverbium significat modo retrorsum, Ná zad. Mącz 294d.

Synonimy: 1.a. »na wstecz«, wstecz, »w zad«; 2. »w tyle«, »z tyłu«; 3. »do tyłu«, »na wstecz«, »w zad«; 5. »po wtore«, zaś, znowu.

JZ