Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NĘDZNIĄTKO

Następne hasło: NĘDZNICZEK »

NĘDZNICA (46) sb f

nędznica (45), nędźnica (1); nędznica : nędźnica Mącz (2:1).

Fleksja

	sg	pl
N	nędznica	nędznice
G	nędznice
D	nędznicy
A	nędznicę
I	nędznicą
L	nędznicy
V	nędznico	nędznice

sg N nędznica (23). ◊ G nędznice (2). ◊ D nędznicy (5). ◊ A nędznicę (4) [w tym: -e (1)]. ◊ I nędznicą (3). ◊ L nędznicy (1). ◊ V nędznico (5). ◊ pl N nędznice (2). ◊ V nędznice (1).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) ‒ XVIII w.

Znaczenia

1. Istota rodzaju żeńskiego dotknięta nieszczęściem, godna litości (32)
- Przen (4)
- a. O duszy ludzkiej; w przen (3)
2. Kobieta uboga, nie mogąca zaspokoić potrzeb życiowych (1)
3. Kobieta niegodziwa, zła, godna napiętnowania; grzesznica (13)
- Przen (2)
- a. O duszy ludzkiej (1)

1. Istota rodzaju żeńskiego dotknięta nieszczęściem, godna litości; misera Mącz [w tym: w V (1)] (32): Iaciem ieſt wiecżna nędznicá/ Tego ſwiátá niewolnicá BielKom G4v; Idź nędznico w pokoiu/ á bądź iuż zdrowá/ ábowiem wiárá twoiá ciebie zbawioną vcżyniłá. RejPos 257, 213v, 256v [2 r.]; GórnRozm D.

W funkcji przydawki orzekającej lub (w zbliżonej funkcji) z elipsą zaimka anaforycznego [w tym w funkcji przydawki: określa podmiot (5), określa dopełnienie (4); z elipsą zaimka: określa podmiot (4), określa dopełnienie (1)] (14): A iáko Iáſtrząb ktorą [wronę] zá ogon połápi/ To wnet pilnie káżda ſie do ſwego krzá kwapi. Więc ſie pod ſkrzydło dłubie/ á w nos drapie nogą/ A ono przedſię dawią nędznicę vbogą. RejWiz 55; Iáko Agár nędznicá/ gdy byłá zgłodniáłá/ Co też zá wſpomożenie od Anyołá miáłá. RejWiz 156; BielSat C2; RejPos [310] [2 r.]; BielRozm 17; Ale ono nędznicá żalem záſmucona. Weſpół z córą/ ſpółecznym fráſunkiem zwątlona. ZawJeft 38.

~ W wypowiedziach osoby mówiącej o samej sobie (7): RejJóz B4v; RejKup d4; Miseram me, Dolentis et merentis particula, O biedá mnie nędznicy. Mącz 224b, 100d; Do nóg Vlyſſes twoich vpadam nędznicá GórnTroas 48; Oto ia iedná nędznicá między wielą vtrapionych ná świećie nanędznieyſza/ do ćiebie wołam o rátunek y wſpomożenié SiebRozmyśl F; GosłCast 62. ~

Wyrażenia: »nędzna nędznica« (1): Me miseram, O nieſtetis mnie/ O ya nędzna nedznicá [!]. Mącz 100d.

»nędznica uboga« [szyk 2:1] (3): RejWiz 55; BielSat C2; Cóż? miałby z nędznice vbogiéy Ze mnie ſzydźić? GosłCast 62.

Przen (4): RejWiz 167v [2 r.]; Vźrzyſz iákoć okrutnie/ tá nędzicá [!] [tj. Rzeczpospolita] wrzeſzcży RejZwierz 109.

W funkcji przydawki orzekającej z elipsą zaimka anaforycznego (1): Náturá náſzá ieſt goła tablicá/ Co ná niey piſzą to nośi nędznica. RejZwierc 221.

a. O duszy ludzkiej; w przen (3): Wycięgniſz tę nędznicę s tey márney á pługawey wieże ciáłá ſwego tę duſzycżkę ſwoię á tego więźnia ſwoiego. RejPos 228v, 75; RejZwierc 60v.

W funkcji przydawki orzekającej lub (w zbliżonej funkcji) z elipsą zaimka anaforycznego [w tym w funkcji przydawki: określa dopełnienie (1); z elipsą zaimka: określa podmiot (2), określa dopełnienie (2)] (5): RejKup n7; Tákżeć też náſz Skowronek/ niewinna duſzycá/ Siedzi w plugáwey klatce ná ſwiecie nędznicá. RejWiz 171v, 159v, 190; Cieſząc potym duizę cżłowiecżą nędznicę/ cżęſto tę powtarzał wdźięcżną obietnicę ArtKanc B19v.

Wyrażenie: »uboga nędznica« (1): Bo wierz mi że to ná nię [duszyczkę] tędzy hárcownicy/ Bárzo iey duſzno z nimi vbogiey nędznicy. RejWiz 190.

2. Kobieta uboga, nie mogąca zaspokoić potrzeb życiowych (1): Nisi prospectum interea aliquid nobis est, desertae vivimus, Yesli nam w tym czáſie opátrzenia yákiego nie będzie vcziniono/ pewnieſmy wielkie nędźnice. Mącz 406b.

3. Kobieta niegodziwa, zła, godna napiętnowania; grzesznica; misera Vulg [w tym: w V (5)] (13): á tymeś ſłowem poráźiła onę omylną wiárę oney nędzney á vpádłey Iewy/ iżeś ty vwierzyłá Pánu ſwoiemu/ á oná nędznicá vwierzyłá byłá cżártu ſproſnemu. RejPos 273; co nálázła tá nędznicá [tj. upadła Magdalena]/ ktorey iuż nędznicą ſzkodá zwáć/ gdyż to ználázłá co znáydowali ſwięći á miłoſnicy Páná RejPos [310], [308]v [2 r.], 309, 309v, 322v; Nędznice ſłuchayćie wy rady moiey/ á żáłuyćie zá to iżeśćie ſię Dyabłom oddáły. SkarŻyw 125; GosłCast 29.

Przen (2):

W funkcji przydawki orzekającej [w V] (2): Y thy Azya towárzyſſko nádzieie Bábilońſkiey/ y ſlawo oſoby iey: Biádá tobie nędznico/ przeto żeś ſie iemu przyrownáłá/ y ſtroiłáś corki twoie w wſſetecżnośći áby ſie podobáłá y chlubiłá z gámratow twoich/ kthorzy ſthobą záwżdy chćieli ſwą wolą pełnić. Leop 4.Esdr 15/47; BibRadz 4.Esdr 15/46[47].

a. O duszy ludzkiej (1): O Duſzo moiá/ duſzo mizerna/ [...] vważ złość twoię [...]. Pátrz/ nędznico/ pátrz ná ſproſną złość twoię. LatHar 148.

Synonimy: 1. chudzina, nieboga, nieboraczka, nieszcześnica; 3. grzesznica.

ZZa