[zaloguj się]
[pdf]

NOS (526) sb m

-s, -ſ (248), -sch, -sz, -ſz (8); -s-, -ſ- (253), -ss-, -ſſ-, -ſs- (9), -sz- (3).

o jasne.

Fleksja
sg pl
N nos nosy
G nosa, nosu nos(o)w
D nosowi
A nos, Nosa nosy
I nosem nosy, nosmi
L nosie Nosi(e)ch

sg N nos (61). ◊ G nosa (133), nosu (1); -a : -u Murm (1:1). ◊ D nosowi (1). ◊ A nos (195), Nosa (1). ◊ I nosem (62); -em (2) Oczko, KochPs, -ęm (2), -(e)m (58); -ęm Calag; -ęm : -(e)m RejKup (1:4). ◊ L nosie (41). ◊ pl N nosy (4). ◊ G nos(o)w (8). ◊ A nosy (16). ◊ I nosy (1) Murm, nosmi (1) BierEz. ◊ L Nosi(e)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Narząd powonienia u ludzi i zwierząt; nasus Murm, Mymer1, Miech, HistAl, PolAnt, Mącz, Calep, JanStat, Cn; nares Modrz (439):
a. U ludzi: najbardziej wystająca część twarzy, znająca się między czołem a ustami (427): Iako ya tho vyem ysch vawrzynyecz kruschevsky sczachovycz nyesbyl franciska Smor any yemv rany zadał krvavey vnosch ZapWar 1520 nr 2257, 1504 nr 1922, 1509 nr 2068, 1520 nr 2257, 1549 nr 2616; March1 A2; A chłop śie w ten cżás ocućił/ Bo go był w nos orzech łucżył BierEz Q3v; w nos go bili/ ſſcżypali ij miedzy ocży nogami deptali. OpecŻyw 115v, 115v; Nos proſty nyeuyelky proſto ydączy czo znak yeſt ſtaloſzczy a roſtropnoſzczy PatKaz III 121; Murm 52 [5 r.]; Mymer1 22v; BartBydg 5b, 96, 143b [2 r.], 144; Sok czebułny zmieſzani ſprochem maiorany á ſtrochą ymbiru á gdy thego w puſciſz wnos cżiſci głowę. FalZioł I 27c; Theż Kamphora zmieſzana z krwawnikowym ſokhiem/ krew z noſa zaſtanawia/ bawełnę w tym rozmocżywſzy albo chuſtę y włożyć do noſa. FalZioł III 26a; łayno Oſle/ takież y kozie ſpalone/ á proch z niego vcżyniony: w nos wſtrzykniony/ ſtanowi krew. FalZioł V 79, I 8d [3 r.], 10b, 13d [3 r.], 20a, b (84); [Sokrates] ſie znich naſmiewał mowiąc, że ſie prze ſzpetnego á nie vrodliwego cżłowieka z małpim noſem [...] wadzicie BielŻyw 47, 106; PRzecż nos miedzi inſzimi cżłonki w głowie od ciała ſie odnioſł. GlabGad B7; PO noſie ſtarzy ludzie wiele ſie znamionowali. GlabGad N7, A7, B7, B7v żp, B8, C (24); [Tatarzy] maią pierſi y ramiona ſzyrokie, thwarz ſzyroką, á nos płaſki [naso simi] MiechGlab 21; [Marchołt miał] nogi okrągłe/ nos miąſſy á gárbáty March3 T7; Owa mu to noſſem wydzie Poky do mozgu niedoydzie Day ſam cżemierżicze mało Aby ſie yey wnos nabrało Stareyże ſie bys kychnaċż mogł RejKup r3, f2, h6v, 15v, r3 [2 r.] (10); HistAl H7; KrowObr 37v; Ráno wſtawſzy drze ocży áno mu zálnęły/ Knáfle wiſzą ná brodzye co z noſá płynęły. RejWiz 31, 4, 128; RejFig Aa3v, Dd5v; RejZwierz 106v; á odkryte ſą grunty ſwiátá ná fukánie twe o Pánie/ y ná tchnienie wiátru gniewu twego. (marg) W Zydowſkim ſtoi noſá twego [nasi tui (marg) irae tuae (–)] BibRadz Ps 17/16; Aſtromi/ w Indiey ſą nie máiąc żadnych vſt/ nie iedzą áni piją/ tylko przez nos dychánim żywą BielKron 8, 166, 167, 174, 310, 319v (8); Epigryphus, Krziwonoſy który yákoby záłomiony nos ma. Mącz 106c; Resimus, Gárbonoſy który zwłaſzczá krótki wzgárbiony á yákoby wſkąſány nos ma. Mącz 394a; Distillatio, Flegmy z głowy w nos ściekánie/ rymá/ ſápká. Mącz 415c, 13c, 126d, 150b, 235b, 242a (15); Kiedy z noſá żołtość płynie: złe známię. SienLek 23; Niekthorzy ſobie kicháczkę czynią ſypąc w nos proch pieprzowy SienLek 72; GDy komu z noſá śmierdźi/ ma wźiąć ſoku miętczánego/ á ten częſto ſobie wnos ſarkáć/ od tego mu pomoże. SienLek 72v, 22v, 35v, 54v, 61, 72v (19); kiedy cżłowiekowi ktory niema noſá mowi ktko/ Ná cżoż ty brácie kłádzieſz okulary? ábo cżym lecie woniaſz rożey? GórnDworz Q, Mm2; HistRzym 17; BielSat [I4v]; Ale to nic v náſzych pánow/ kiedy ſie rozigráią ieden drugiemu ocży zálać/ kámpuſthem álbo cżym tłuſtym gębę zámázáć/ cżapkę zrzezáć/ ſuknią zdrápáć/ pod noſem ſwiecżkę zágáśić. RejZwierc 72v, 69v, 152v; BudBib Lev 21/18; ModrzBaz 54; Oczko 16; Dym ſye kurzył z noſá iego/ oczy páłáły Zywym ogniem/ á z oblicza węgle ſtrzéláły. KochPs 23, 30, 174; rozpalił kleſzcże gorąco/ y wyrwawſzy ie z ogniá/ vchwyćił iemi cżártá zá nos/ y śćiſkał y trzymał. SkarŻyw 508, 508; STań ku słońcu/ á rozdźiéw gębę/ pánie Sláſá/ A iuż niebędźiem ſzukáć inſzégo kompáſá: Bo ten nos/ coć to gęby iuż ledwe nie minie/ Ná zębách nam okaże/ o któréy godźinie. KochFr 38; BielSjem 9, 14; Wſzytkoć wádźi: być ná nos biédna muchá pádłá/ Mieceſz głową/ y mniémaſz/ że ćię do krwie ziádłá KochPieś 20; Distillatio quam Graeci catarrhum, cotyzam vel branchum vocant ‒ Kapanie z noſa. Calep 334a; Myxa ‒ Soplie z noſa. Calep 686b, 305b, 456a, 466a, 689b, 980b (9); A chromotá wieczna ná ręce/ nodze y oślepienié oká/ tákże vćięćie noſá ma bydź płáconé/ iáko połowicá głowy wedle teráznieyſzéy Conſtituciiéy. SarnStat 622; KlonWor 54, 78; y kolcem z perłą vcho też przetknęłá. Szkodá/ że też v noſá nie záwieśi czego/ Tákże koſztowney perły/ rubinu drogiego. ZbylPrzyg A2.

W połączeniach szeregowych (16): wſzytkie ſmyſły cżłowiece w głowie ſą zamknione. Pięć zewnętrznych, widzenie w ocżu, ſłuch w vſzu, wonianie w noſie, ſmakowanie w ięziku, dotikanie po wſzitkim ciele. GlabGad A5v; ocżi też y brwi takież y nos maią proportią to ieſt, zgodne prziſtoſowanie iednego cżłonku do drugich w miernoſci GlabGad N3, O7v; UstPraw D3v; BielKron 60, 116, 125v; SienLek 11v, 22v; RejZwierc 62; Gdy tedy oni mężowie zbieżeli/ Rzymiánie poimawſzy ie obćięli im ręce/ nos/ y vſzy porzázáli/ y odeſłáli ie do woyſká ſkąd wyſzli. BielSpr 44; CzechEp 419; ReszHoz 120; Fábrycyus rozſzerzone ręce od vſzu do ocżu/ potym do noſá y ocżu/ y do gárdłá záſię/ y potym áż do żywotá vkazał/ y Poſłom odpowiedział Phil I3; GDy kto Rycérzkiégo człowieká w nogę/ rękę/ álbo w nos [in pede, manu, vel naso] ráni/ álbo go o chromi/ ma zá to dáć piętnaśćie grzywien SarnStat 617, 604.

W porównaniach (13):

Jako comparatum (8): nos ſie ma v głowy iakoby wychod v zamku GlabGad B7; nos zawieſiſty á iakoby v orła nadoł zaklęczony, był v Perſow w wielgiey wadze GlabGad N7, N7v; Nasus aduncus, Krziwy nos yáko v yáſtrzębow. Mącz 502c; RejZwierc 61v; WerGośc 235; Twoiá koſá rozczoſána/ Iáko brzozá przyodźiána [...] Nos iáko ſznur vplećiony KochSob 68; Calep 917a.

Jako comparandum (5): Suffragines item in arboribus dicuntur Przeraſtánie drzewá gdy po obciętych gáłęziach z nowu záłomiſtym á zákrziwionym xtałtem odraſta yákoby nos. Mącz 427d. Cf »jako nosa woskowego naciągać«.

W charakterystycznych połączeniach: nos biały, czapli, czerwony, długi (2), garbaty (2), kończysty, kosmaty, krzywy (2), małpi, mały, miąższy (4), niewielki (2), niski, okrągły, orłowaty (2), płaski (8), podługowaty, praczkowaty, prosty (2), skrzywiony, wielki (3), zakrzywiony, zawiesisty, zimny; nosa ucięcie, obrzynanie (3); z nosa kurzyć się; nos obrzezać (porzazać, porzezać, urzazać) (7), uciąć (obciąć, odciąć) (3), urznąć (obrzynać, zurzynać) (12); na nos wpuszczać; pod nos kurzyć (podkurzyć, zakurzyć, kurzenie) (6), zakadzić; w nos bić, kłaść, kurzyć, łuczyć, nabrać (2), wdmuchnąć (wdmuchniony) (3), włożyć (3), wpuścić (wpuszczać, napuszczać, wpuszczony, napuszczony) (27), wstrzyknąć (wstrzykać, wstrzykniony, wstrzykany) (10), (w)sypać (2); pod nosem kadzić (2), kurzenie.

Fraza: »krew płynie (a. idzie, a. cieka, a. rzuci się) z nosa, nosem; krew płynąca (a. ciekąca) z nosa; krwi(e) płynienie (a. cieczenie) z nosa, nosem« [szyk zmienny] (10:4;13;6:1): Sok ruciany w nos wpuſzcżony/ krew z noſa ciekączą zaſtanawia. FalZioł I 118d, ‡4b, I 10b, 35d, 62a, 70d (25); GlabGad B; Alexender był nicżemny/ leniwy/ vmárł gdy mu krwie z noſá płynącey nie możono záſtánowić. BielKron 169, 267v, 298v; Gdy kreẃ z noſá zbythnie idźie/ vtłucz wątrobę kozłową ſucho/ á ten proch z winem piy SienLek 73v, 74 żp, 89v, 111; SkarŻyw 463.
Zwroty: »legać, leżenie na nos« [szyk zmienny] (1:1): Cubitus pronus, supinus, et in latera. Leżenie ná nos/ wznáczne/ y ná boki. Mącz 70a; Pronus cubo, Ná nos legam. Mącz 325c.

»rymę [= katar] w nosie mieć« (1): Ná wonić ſie teras nie znam/ Bo wielką rymę w nośie mam BierEz R3.

»paść na nos« (1): Padł ná nos odmiennik proſząc odpuſzcżenia. BielKron 163.

»przychodzić do nosa« (1): Celerius ista ad nasum veniunt. Prętko przichodzą do noſá/ to yeſt/ wnet ſie dáyą czuć. Mącz 480b.

»nos wycierać, ucierać, utrzeć; nosa wytarcie« = emungere (nasum); mungere Mącz, Calep, Cn; emunctio Calep [szyk zmienny] (3:1:1;1): Mącz 236d [2 r.]; á thy w onym ſproſnym prożnowániu ledwie ſobie vmieſz nos vtrzeć. RejZwierc 160; Emungo ‒ Nos wiczierąm Calep 361b, 361b, 679b.

»nos wysiękować« (1): á potim máſz nos wyſiękować aby niecżyſthoſci przerzecżone z głowy wychodziły. FalZioł I 139d.

Wyrażenia: »bolączka w nosie« (1): Też komu ieſt bolącżka w noſie zdziurami ktorą zową cancer tedy proch tego ziela [...] zmieſzay á tym ono potym mieſcze namazować. FalZioł I 10d.

»chrzęstka w nosie, chrzęstka na końcu nosa« = diaphragma narium, interseptum Mącz (2:1): chrzęſtka na konczu noſa ieſt v każdego cżłowieka GlabGad N8v; Mącz 84d, 384a.

»czuchnienie, czuch [= niemiły zapach] z nosa« [szyk 2:1] (2:1): Polypus vitium narium grave olentium. Czuchnienie z noſá. Mącz 308d, 308d; SienLek 74v.

»dziurki, dziureczki w nosie« (4:1): naſienie Pokrzyw ſtarte á w nos wpuſzcżone/ otwiera dziurecżki ktore w noſie bywaią FalZioł I 152b, ‡4c [2 r.], I 85b; Cżemu ſą tak wielkie dziurki w noſie. GlabGad B7v.

»kancer [= wrzód, guz złośliwy] na nosie, w nosie; nos kancerowany« (1:1;1): [proch z pokrzywy] Bolączkę Cancer/ ktora bywa w noſie: lecży. FalZioł ‡ 4c; Polypus – [...] narium morbus, cum caro interiora nari occupat, a multifida incisione, qua polypi piscis pedes imitari videtur ‒ Kanczer nanoſie. Calep 819a; Polyposus, qui eo morbo laborat – Ten ktori nos na [! lege: ma] kanczerowani. Calep 819a.

»krew z nosa« [w tym: stanowić (a. zastanawiać) (22), pobudzać (2), puszczać (a. puścić) (3)] (30): Theż Kamphora zmieſzana z krwawnikowym ſokhiem/ krew z noſa zaſtanawia FalZioł III 26a, ‡4b, I 28b, 100b, 130c, 133d (11); Goski *2; SienLek 29v, 40, 52, 72v, 73 [2 r.] (17); HistRzym 25v.

»mowienie przez nos« (1): áby nie był tákim proſtakiem/ iáko ieden tu v dworu/ co pánu Grábi z Gorki Káſztellanowi Poznáń. chcze koniecżnie być podobien więc go nie náſláduie w cnotach/ w godnośći/ w ſpráwie/ w cżuynośći/ w dozorze/ ále telko w mowieniu przez nos. GórnDworz E6v.

»smarki (a. nieczystości, a. plugawości) w nosie, z nosa« = carcinodes, excrementa (a. recrementa) a. mucus narium, myxa Mącz (3:2): Excrementa vel recrementa narium. Smarki y inſze niecziſtośći z noſá idące. Mącz 49c; Mucus, narium humiditas et crassior pituita, Smárki w noſie. Mącz 235b, 38b, 240c, 298a.

»wrzod w nosie, przy nosie« (1:1): Ozaena, Wrzód w nozdrzách w noſie álbo przi noſie. Mącz 271d.

»zaleganie (a. zaległość, a. zalężenie) w nosie« = katar (2:1:1): Remá/ álbo zálegánie w nośie/ ieſli ſye częſto przygadza á długo trwa: oſtrzegáćſye áby Dycháwicá á ſkáżenie Płuc nieprzyſzło. SienLek 20, 20 marg, 72v marg, T[tt]2v.

Szeregi: »gęba, (i) nos« [szyk 2:1] (3): RejWiz 30v; Turcy [...] pobráli Niemce z woyſkiem/ porzázawſzy im noſy y gęby/ ciągnęli do Konſtántynopolá. BielKron 191; co był vcżynił Zopirus [...] ten vrznąwſzy ſobie gębę y nos vciekł do Bábilońcżykow RejZwierc 45. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»oczy (a. oce), nos« [szyk 1:1] (2): á nad to ocży, nos: ſtrętwieią FalZioł V 32v; Cżemu ieden nos mamy á dwie oce. GlabGad B4v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»nos i usta« [szyk 6:3] (9): Noſa ij vſt żádná owſſéki nie ieſt przygana OpecŻywList C; Takieſz też zaduſzenie vſt y noſa czo nawięczey po trzy razy, ſtanowi ſzcżkawkę. FalZioł V 83v, I 82a, V 26; RejWiz 21; wiele nieczyſtoty ćiecze noſem y vſty. SienLek 40v, 144v; HistRzym 25v; SkarŻyw 161.

»nos, (i, albo) uszy« [szyk 2:3] (5): FalZioł V 13v; GroicPorz kkv, oo4v; Stefan [...] kazał [...] poſły ná pal wbijáć/ iednego poſłał powiadáć Ceſárzowi/ y temu nos vrzázał y vſzy. BielKron 394v; BielSpr 46. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

Wyrażenie przyimkowe: »na nos« (6): Pronus, in anteriorem partem flexus, Ná przednią ſtronę nákłoniony. Ná nos. Mącz 325c, 434c; [Volck 505]. Cf »legać, leżenie na nos«, »paść na nos«.

~ W przeciwstawieniu: »wznak ... na nos« (1): Supinus et pronus contraria. wznák á ná nos. Mącz 325c. ~

W przen (52): Emunctae naris bomo. Wytártego noſá/ To yeſt baczny/ Rozumny/ oſtrego á przętkiego [!] baczenia. Mącz 237a; áno mu oboie vſługuią/ oboie wdzięcżną ochotę vkázuią/ thák iż ná rowney rzecży przy oney ochocie woli tám káżdy zoſtáć/ niżli ondzie gdzieby mu y korcem záſępiwſzy nos doſypowano. RejZwierc 32 [idem WerKaz]; kthory widziſz tuż nie dáleko wilká przychodzącego [...] drapieżącego ſtadko á owiecżki Páńſkie/ tobie zwierzone á porucżone [...] á ty kryieſz łeb w zięmię/ á nieſmieſz podnieść noſá ſwego/ áby pocżuł co ieſt ſzkodliwego RejZwierc 186, 142; KochDryas A2v; WerKaz 305; Mogliby ſię beſpiecżnie vſtrzedz tákiey ſzkody. Iaka ieich cżęſto wielka ze wſtydem potyká/ Ták że ſię ledwie ſámych noſow ieich nie tyka. CzahTr E3v.
Fraza: »osa na nos siędzie« = ktoś się rozgniewa (1): Nákoniec y w tym ſmiechu/ cżáſem przydzie zápłonienie/ á cżáſem oſá ná nos ſiędzie. GórnDworz S2v.
Zwroty: »bić w nos« =porażać, oszałamiać (1): DZwońże miły Zygmuncie/ tymi trzemi głoſy/ A niech twoy ohromny brzęk/ biye ludzyom w noſy. RejZwierz 105.

»w nos, pod nos dmuchać (a. dmuchnąć)« = lekceważyć kogo, traktować z góry, żartować z kogo (2:1): RejZwierz 76v, 84; Przypátrzże ſie y męſtwu káżdego oſobie/ Nie dádząć też żadnemu pod nos dmucháć ſobie/ Ceſárzu Bárdáneſie by ich był miał s ſobą/ Nie ſmieliby Rzym iánie wymyſláć nád tobą. PaprPan P3.

»nosem kryślać« = wodzić, przemierzać wzdłuż i wszerz [po czym] (1): A ták gdy co cżynić maſz/ rádzęć ſie rozmyſláć/ Niechceſzli po ogonie/ noſem z gębą kryſláć. RejFig Aa7.

»krzywić nosem, nakrzywić nosa« = być niechętnym, patrzeć na coś niechętnie [szyk zmienny] (2:1): RejKup dd3v; A prawdá pánie Szczekułá iże Noſem krzywiſz/ Zda mi ſye że twem mechlerſtwem nieták ſye pożywiſz. GroicPorzRej C3v; Othożeś nadobnie wygrał/ żeś ná máły cżás nákrzywił noſá twego á gęby ſwoiey ná wzgárdzenie bliźniego ſwego á cżłowieká pocżćiwego. RejZwierc 48.

»leżeć wzgorę nosem« (1): Pamietay ſię wola gloſem A Pan Lezy wzgore noſem. RejKup c2v.

»woskowy nos mieć« = dać się dowolnie interpretować (1): Stáráć yeſt przypowyeſć/ iż piſmo ſwyęte woſkowy nos ma/ ktorego káżdy może náćyągnąć y nákrzywić yáko chce. KromRozm I M3v.

»jako(by) nosa woskowego naciągać (a. naciągnąć, a. nakierować), nachylanie« = dowolnie interpretować (3:1): ſproſne ſłowá Bożego ſzárpánia/ y onego iáko woſkowego noſá/ y ná tę y ná owę ſtronę/ to wzgorę to ná doł y ná ſtrony inſze náchylánia CzechEp 321, 161, 344; PowodPr 64.

»wysszej nosa gębę nosić« = być pysznym, hardym [szyk zmienny] (2): KochPieś 35; Y To dźiwak/ co gębę wysſzéy noſá nośi/ A nas chudé páchołki oczymá przenośi. PudłFr 56.

»odmierzyć nosem na południe« = umrzeć, leżeć w grobie (1): Gdy kopáią gránice zyemię rozmierzáią/ Cżáſem ſie o máły kęs márnie zábijáią. Zyſkałeś tu nędzniku tey gránice cudnie/ Iużeś ſobie odmierzył noſem ná południe. RejWiz 87.

»wodzić, nawodzić się za nos« = rządzić, przewodzić kim, mieć na kogo wpływ, zwodzić kogo; verba dare, fallere dolis, eludere Mącz [szyk zmienny] (13:2): RejKup dd6v; KromRozm I B2; náturá każdego/ Záwżdy ieſt przychylnieyſza do wſzytkiego złego. A gdy iey kto popuśći wędzidłá wolnego/ Iuż go wnet zá nos wodzi/ iáko więźnia ſwego. RejWiz 141, 22v, 48v, 175v; Satis diu verba dedisti nobis, Doſicieś ſie ſie [!] długo nas zá nos náwodźił/ doſicieś nas zwodźił. Mącz 369c, 164c, 258a; RejPos 10; RejZwierc 66; SkarŻyw 57; KochFr 46; Ciérpiałem ia ták wielé/ że mię wſtyd powiádáć/ A mógł by mi beſpiecznie káżdy głupſtwo zádáć: Zem ſye dał zá nos wodźić czás ták bárzo długi KochPieś 26; ZbylPrzyg A3v.

»[komu] fiżkę w nos zadać« = zelżyć, zniesławić (1): może tho káżdi obácżyć/ iż mu fiſzkę też iednę wnos zadano/ yáko komu podleyſſemu/ o co máło ſie nye poſiekli. GliczKsiąż C.

»zwiesić (a. powiesić, a. zawiesić) nos« = zasmucić się, spokornieć [szyk zmienny] (8): RejJóz E8; RejKup v5v; RejWiz 34; Bo záwżdy ſie przecherká/ rychley przemędruie/ Y záwżdy dáley zaydzye/ co ćicho wędruie. Bo ten co poſkákuie/ rychley ſie wyśili/ Kłuſze potym dráyſzlakiem/ zwieśiwſzy nos w mili. RejZwierz 58; ſkoro v ſkrzynie wieká vchylili/ Widząc pełnę kámienia wnet noſy zwieśili. HistLan Fv; RejZwierc 46; Poſłowie/ widzę/ idą noſy powieśiwſzy/ Znáć że nie po ſwey myſli odpráwę odnoſzą. KochOdpr C3; GosłCast 23.

Wyrażenia: »na nosie łyska [= siniec]« (1): Ano drugi z weſela we łbie ſobie ſkubie/ Bárzo mu przeplewiono iákoś włos ná cżubie. Y tu ſie przepleniło bárzo ná ſzuprynie/ Ná noſie łyſká ſiedzi/ á guz ná łyśinie. RejWiz 30v.

»sznypka (a. sznybka) w nos, pod nos« = szyderstwo, urąganie (1:1): RejKup g3v; Gdyby kto myał dzyeći z nyeuććiwą byałą głową/ choćby też ſam był nyewyedzyeć yáko cżyſtem cżłowyekyem/ przedſię dzyecyom záwżdy ſſnypká wnos od drugich będzye pogotowyu. GliczKsiąż B8.

Przen (1):
Zwrot: »[komu] w nos kurzyć« (1): tákim ćię Inflanty W tym czáśie oglądáły/ y Moſkiewſkié kąty: Gdźieś Derptowi w nos kurzył/ Kierepeć wywróćił/ Liczbę nieprzeliczoną wśi w popiół obróćił KochJez A3v.
b. U zwierząt; proboscis Mącz; nasus Cn (12): BierEz I4v; [jeleń] gdy naydzie węża w iamie/ pąchaniem noſa onego wyciąga FalZioł IV 8c; RejZwierz 73; BielKron 425v; Mącz 323b, 355b; Gdy ſye kóń nádyma á ſtęka/ á z noſá mu wodá płynie/ znák ieſt wietrznégo ochffatu SienLek 168v, 167v, 168v; RejZwierc 71v, 72; PowodPr 5.
2. Dziób u ptaków; rostrum Murm, Mymer2, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; os, rostellum Cn (53): Kruk liſzcże rychło vwierzył/ A chcąc śpiewáć nos otworzył BierEz K3, K4v, N3 [2 r.]; Murm 81, 82; Dzika gęs tak długo trwa iż też nos wſzythek ſobie aż do ſamych ocżu przegryza FalZioł IV 18b; A gdy ſie iuż Sęp ſtarzeie/ tedy mu ſie wirzchni nos pod ſpod ſkrzywi iż żadney rzecżi veń wziąć nie może/ á tak że ſam od głodu zdycha. FalZioł IV 27a, IV 20c, 25c; BielŻyw 79; Cżemu ptaci zębow nie maią. Bowiem ona materia zębow obracza ſie im wnos GlabGad C4v; ptaſzę gdi ſie iuż doſtawa w iaiu tedy pokarmu ſzukaiąc w ſkorupę kołacze noſem á tak ią też przebija GlabGad H7v; RejPs 150; HistAl H7; RejWiz 55; RejFig Dd5v; Szkodáby thu Puhacżá/ co ſie noſem dłubye/ A nie vmie nic więcey/ iedno Myſzy ſkubie. RejZwierz 111; Tedy podwieczor wroćiłá ſię gołębicá do niego/ á w noſie ſwym [in ore eius] przynioſłá gałąſkę oliwną ktorą vłomiłá. BibRadz Gen 8/11; kruk przyleciał [...] drapał noſem y nogámi Gálliká BielKron 119v, 5, 463 [2 r.]; Mącz 264a, 286d; SienLek 154; RejZwierc 157v [2 r.]; KlonŻal A4; Sam wodz nos cżęſto oſtrzy/ ſkrzydeł pomuſkuie/ Nog popráwia/ do gárdłá bić ſię nágotuie. KmitaSpit B3v; Kędy poyźrzyſz á żoraw zbroię z ich zdeymuie/ Tego wiąże/ á tego w pierśi noſem kluie. KmitaSpit C5, B4, C5v [2 r.].

W połączeniu szeregowym (1): A muśi mu z nowu odrosć/ Páznogcie pyerze tákież nos/ Więc ktemu y oſobny głos RejPos A2.

W porównaniu (1): [lelek] Ma nos iako krogulecz FalZioł IV 25d.

W charakterystycznych połączeniach: w nas drapać (3); drapać nosem, kłuć, kołatać.

Przysłowie: kożdy ptak ſwym noſem żyw RejRozpr Kv.
Zwroty: »klwać, wklwać nosem« = uderzać w coś dziobem [szyk zmienny] (2:1): Kury ſie iey ſprzećiwiáły/ Skrzydły biły/ noſmi klwáły BierEz I; Ferire rostro, Klwać/ Wklwąć [!] noſem. Mącz 121c.

»nosem trzaskać« (1): Mit dem ſchnabel klappern. Noſęm trzáskáć. Clangere. Calag 352a.

Wyrażenie: »nos ptaszy« [szyk 2:2] (4): BartBydg 133; Mymer2 25; Rostrum, Ptáſzy nos. Mącz 358c; Calep [928]b.
Szereg: »nos i paznokcie« (2): Przeſtráſzyć ie pirwey głoſem/ Potym páznogty y noſem RejPos A2v, A2v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]
W przen (7):
Zwroty: »mie(wa)ć ostry nos« = być przenikliwym (6): Bo rozum ma oſtry nos á ſkrzydłá ſzyrokie/ A iáko buyny Orzeł lata pod obłoki. RejWiz 6v, 6v marg, 91v [2 r.], Dd2 [2 r.].

»w nos się skrobać« = mieć ochotę na co (1): Lecą do onych wabow pewnie tuſząc ſobye/ Iż tám cżego z oſobná rychley ſie názobye. Ale wierz mi nędzniku iż ſie wnet názobyeſz/ A niewiem byś przechował chociay ſie w nos ſkrobyeſz. RejWiz 103v.

3. Trąba słonia; proboscis Mącz, Calep; promuscis Calep (8): Słonowie [...] gdi widzieli ludzi zbroine vciekáli boiąc ſie ſpárzić noſow ſwych [promuscides suas]/ iáko ſlupy vcżyniły. HistAl H, H, I2v; Elephánt ręką ſwoią/ ábo rádniey pyſkiem/ Chce ſię z Smoku wywięzáć: á Smok z wielkim piſkiem Ma ſię proſto do noſá/ y tám głowę kryie KlonWor 75.
Wyrażenie: »nos elefantow(y), słoniowy« (2:2): Et proboscis Elephanti dicitur manus, Nos Słoniowy bywa rzeczon Manus. Mącz 209a, 325c; Calep [850]a, [859]b.
4. Nozdrze u ryb i innych zwierząt żyjących w wodzie lub miejscach błotnistych (5): FalZioł IV 33b; Rinoceros rybá pożyra Gámbárá y Ráká ryby wielkie/ nos ma ná dwánaśćie ſtopniow rogáty. BielKron 295, 293v.

W porównaniach (2): [ryba-miecz] ma nos iako miecż oſtri/ y tym Okręty dziurawi á potym zatopi. FalZioł IV 36a, IV 36a.

5. Wydłużone, wystające zakończenie niektórych przedmiotów (14):

nos u czego (2): Narty ſą boty drzewiane/ noſy v nich iáko v ſanek długie y w ſtocżone BielKron 434; Conus etiam dicitur figura Geometrica, Item, Nos v przełbice. Mącz 64b.

a. Dzióbek naczynia, lejkowate zakończenie naczynia, przez które leje się płyn; nasus Cn (4): Guttulus ‒ Náczinie małe z cziaſnim noſsem, nąlieweczka. Calep 467a.
Wyrażenie: »alembikow nos, alembik z nosem« [szyk 2:1] (2:1): naprzod miey alembik z noſem dobrze długim FalZioł II 2d; podſtaw pod nos Alembikow ſkleńczę czoby do niey ſzło FalZioł V 70, II 2d.
b. Przednia część łodzi lub okrętu; rostrum Mącz, Calep (5): Mącz 358c; Rostro ‒ Noſen [!] przebyąm. Calep [928]b.
Wyrażenie: »łodźny nos« (2): Rostra navium, Przednieyſzy lodźny nos/ to yeſt ſzpiczáſty á kończaty nos. Mącz 358c, 66b.
Szereg: »koniec albo nos« (1): Rostra, dictum est templum seu forum ante curiam hostiliam in quo erat pulpitum ornatum ex rostris navium Antiatium, ex quo loco concionari solebant, Plać w Rzymie ták zwány ná którym końce álbo noſy od łodźi nieprzyiacielóm woyennym obyczáyem odyęte ná pámiątkę zwycięſtwá záwieſzáne y przibiyáne były. Mącz 358d.
c. Koniec knota (3):
Zwrot: »utrzeć (a. ucierać) nos świecy, świeczce; ucieranie nosa świecy; [nos świecy utarty]« [szyk zmienny] (1:1;1): Emungere candelam, Vtrzeć nos ſwiécy. Mącz 236d; Emunctorium Vcieradlo/ kleſzczki/ któremi świeczkom noſá vcieráyą. Mącz 237a, 235b; [Fungus Ein Purz Nos świecy vtárty ArtNom H5].
6. Zestawienia w funkcji nazwy botanicznej:
»bociani nos« = Geranium Robertianum L. (Rost); bodziszek, roślina z rodziny bodziszkowatych (Geraniaceae) (1): Geranion herba, Boćianie ziele álbo Bociani nos. Mącz 144c; [Geranium ... Zorawié álbo Boćianie nosy. TO źiółko ma liſtki iáko Máczek polny [...] kwiatki z czérwoná brunatné: á gdy okwitną/ ſtrączek bywa długi iáko Zorawi nos UrzędowHerb 156].

[»żorawie nosy«: UrzędowHerb 156 cf »bociani nos«.]

7. n-pers (1): A w Ruśi ná Wołyniu Ryśko Kierdey Mąż w woynie ćwiczony/ poráził y poimał Hetmáná drugiego Swidrigayłowego Kniáziá Noſſá StryjKron 577.
8. [Nosacizna: Na priſkanie albo nos. Gdy ma koń priſkanie SprLek B; DRuga niemoc ieſt ktorą poſpolićie zową noſem álbo wozgrzywośćią gdy koń bywa ſmárkáty. Tá mu śię przydawa gdy mu śię głowá záźiębi [...] ták iż mu wyćieka vſtawicżnie flegmá noſem iákoby wodá. Cresc 1571 538 (Linde).]
9. n-loc »Nosy« (5): Iakom ya nyemyala ranczycz pokoyv przy opravye Cząsczy mey wnosyech ZapWar 1507 nr 1972; Iako ya vsyebye nyedzyersza any chovam prava korzennego sluszaczego nagymyenye nosy ZapWar 1508 nr 1973; ys slyachethny yan lyaskovicz znossow nyesbyl robothnego Maczyeya Marzeyvssovicza ZapWar 1517 nr 2188, 1514 nr 2122, 1550 nr 2674.

Synonimy: 1. pysk; 2. cyplik; 3. trąba; 6. bodziszek, »bocianie ziele«; 8. wozgrzywość.

Cf CZERWONONOSY, GARBONOSY, KROTKONOSY, 1. KRZYWONOS, KRZYWONOSY, NOSATOŚĆ, [NOSOROŻEC], PARSKONOSY, PITONOSY, PŁASKONOS, PŁASKONOSY, PRZYPŁASKONOSY, WIELKONOSY

MŚ