Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NOSZĄC

Następne hasło: NOSZĄCY SIĘ »

NOSZĄCY (80) part praes act

noszący (79), noszęcy (1); noszący : noszęcy Calep (17:1).

noszący, noszęcy (74), nosząc (6).

o jasne.

Fleksja

sg
m	N	noszący, nosząc	f	N	noszącå, nosząc(a)	n	N	nosząc(e)
	G	nosząc(e)go		G			G	nosząc(e)go
	D	nosząc(e)mu		D			D
	A	nosząc(e)go		A			A	nosząc(e)
	I	noszącym		I	noszącą		I
	V			V	noszącå		V	nosząc(e)

pl
N	m pers	noszący
	m an	noszący, nosząc(e)
	subst	nosząc(e)
G		noszących
D		noszącym
A	m pers	nosząc(e), nosząc
I	m	noszącymi
I	f	nosząc(e)mi

sg m N noszący (33) [w tym: -i (29), nosząc (5) KrowObr, Leop, BielKron (3). ◊ G nosząc(e)go (1). ◊ D nosząc(e)mu (3). ◊ A nosząc(e)go (6). ◊ I noszącym (2). ◊ f N noszącå (5), nosząc(a) (1). ◊ I noszącą (1). ◊ V noszącå (1). ◊ n N nosząc(e) (4). ◊ G nosząc(e)go (1). ◊ A nosząc(e). ◊ V nosząc(e) (1). ◊ pl N m pers noszący (1) [zapis -i]. m an noszący (1) [zapis -i] [cum N pl: słonie] Mącz, nosząc(e) (1) [cum N pl ptaszkowie] LubPs. subst nosząc(e) (2). ◊ G noszących (2). ◊ D noszącym (3). ◊ A m pers nosząc(e) (1) CzechRozm, nosząc (1) BielKron. ◊ I m noszącymi (2). f nosząc(e)mi (1).

Sł stp s.v. nosić, Cn s.v. koń ciężko noszący; świecznik, Linde XIX w. s.v. nosić.

Znaczenia

I. W funkcji właściwej (78)
II. W funkcji biernej: noszony (2)

I. W funkcji właściwej (78):

1. Chodzący z czymś i trzymający to równocześnie w rękach lub przy sobie; przenoszący coś; ferens, sustinens Modrz; tractans Cn [kogo, co] (29): Capsarius [...] item, qui portat libros, Krámarczik Xięgi noſzący. Mącz 37b; CzechEp 184; Scutigerulus ‒ Chłopiecz tarczą noſzaci. Calep 958b.

noszący za kim (2): Machaerophorus. Latine Ensifer, Chłopiec miecz/ ſzáblę/ tarczą/ drzewo zá pánem noſzący. Mącz 202c, 376c.

W charakterystycznych połączeniach: noszący drzewo, księgi, krzyż, miecz, szablę, tarczą (3), wieżę.

Przen: Ponoszący odpowiedzialność, dźwigający, znoszący ciężar kłopotów, zmartwień, winy, powinności (6): Bo więc omieſzkánie y przewłoká zapłáty bárzo przykrá ieſt káżdemu robotnikowi/ ále ze wſzech naprzykrzeyſza ono nayćiężſze Marſowe brzemię noſzącemu [sed in primis gravissimum Martis onus ferenti]. ModrzBaz 118v.

W charakterystycznych połączeniach: brzemię, ciężar noszący.

Wyrażenia: »grzechy świata noszący« (3): CzechRozm 210; Naprzod tedy Ian zowiąc go [Jezusa] mężem ktory po nim przyſzedł/ Potym też y báránem grzechy świátá noſzącym CzechEp 303, 366.

»niewolą grzechów noszący« (1): że ſie Chriſtus przed Zydy/ w grubych ćiemnośćiách chodzącymi/ á niewolą grzechow ná ſobie noſzącymi/ ná to być od Bogá poſłánym opowiedał CzechRozm 30.

»na sobie noszący« (2): CzechRozm 30; Boć to ſproſna rzecż ieſt cżłowiekowi/ ták wiela rzecży ćiężar ná ſobie noszącemu [tantarum rerum molem sustinenti] ták ſię ſpráwowáć/ áby/ ieſliby co nagle vrosło/ miał rzec/ nieſpodźiewałem ſię. ModrzBaz 106v.

α. W funkcji rzeczownika (12): Pilatus, Rohatynią noſzący. Mącz 299d, 293c. 470c; Sceptrifer ‒ Sceptr kroliewski noſząci. Calep 953a, 938a, [973]a, 998a, b, [1108]b.

Tłumaczenie etymologii łacińskiego wyrazu Lucifer (1): LVcyſer wykłáda ſie noſząc świátłość. BielKron 467.

W przen (1):

Wyrażenie: »jarzmo Pana Krystusowo noszący« (1): Tákowe ſlugi kośćiołá Swiętego/ tzáſem Duch Święty zowie Budownikámi/ Sędziámi/ obłokámi roſę y wyroki Boże wipuſztzáiącymi/ Rybitwámi ludzi/ wołmi młocącymi/ y iárzmo Páná Kryſtuſovo noſącymi [!] KrowObr 5.

Przen: Podtrzymujący, unoszący do góry [co, czym] (1): O iáko dziwna ieſteś/ w ocżách náſzych/ iżeś ty pánienko rodźićielá twego porodziłá/ ſwegoś żywotá dawcę żywiłá/ á rękomá twemi/ niebo y ziemię noſzącego/ powiłá. SkarŻyw 112.

a. Chodzący, lecący z czymś trzymając to na grzbiecie, w pysku, dziobie (o zwierzętach) [co] (3): Veterinarius, Podwodny kóń/ álbo ynſze bydlę tłumoki noſzące. Mącz 491b.

noszący w czym (1): vźrzał wężá ktorego też był z dołu wyćiągnął/ noſzącego kámień w vśćiech HistRzym 68.

Wyrażenie: »na sobie noszący« (1): Turriti Elephanti, Słonie wieżę na ſobie noſząci. Mącz 470c.

b. Toczący się, płynący, wprawiający równocześnie w ruch znajdujące się w zasięgu przedmioty (o wodzie) [co] (1): Pactolus, Rzeká w Lidiey złoto noſząca yáko Tagus w Hiſpániey. Mącz 272b.

c. Idący z czymś w znacz. niosący [co] (2): á gdy przydzyeſz do dębu Thabor/ naydą cię trzey mężowie/ ieden noſząc trzy Kozły/ á drugi troie chlebá/ á trzeći fláſzę winá/ á weźmieſz z ręku ich dwoie chlebá. BielKron 63v.

W przen (1):

Wyrażenie: »na sobie nosząc« (1): IEſus ſyn Nawe/ figurę Páná náſſego nietylko w ſpráwách ále theż y w imieniu ná ſobie noſſąc/ idzie przez Iordan Leop Ios 1 arg.

2. Przybywający gdzieś z wiadomościami, donoszący o czymś, także plotkarz [co] (3):

Wyrażenie: »wieści, nowiny noszący« = plotkarz (2:1): Zęby płaſkie á miąſſze znamio. cżłowieka mocznego/ długiego żywota/ ſmiałego/ w ſobie pyſznego, wſzakoż taki ieſt grubego rozumu trudny ku nauce/ wieſci noſząci GlabGad O2v, M7; Nugigerulus, Klekot/ nowiny vſtáwicznie noſzący. Mącz 252d.

3. Ubierający się, odziewający się w coś: mający coś na sobie, przy sobie; będący czymś ozdobiony, portans, vestitus PolAnt [co] (29): Był miedzy proroki fałſzywymi Sedechiaſz/ noſząc rogi żelázne BielKron [84²]; Praetextate puellae, Pánienki przerzeczone házuczki noſzące. Mącz 453d; y zámordował dniá onego ośmdzieſiąt y pięć mężow noſzących Efodlniány. BudBib 1.Reg 22/18; Calep 580b.

noszący na czym (3): Daycye ſłuſſną chwałę Pánu nędzne nyebożątká/ Wſſytki chrobactwá po zyemi tu ſie cżołgáyące/ Wy ptaſſkowye pyękne pyerze na ſobye noſſące. LubPs ff3v; Stzepan Fráncus noſząc zá pokutę przyłbicę wielką ná gołey głowie/ Grándymonteńſką; Regułę vſtáwił KrowObr 134; BielKron 359v.

noszący w czym (1): Bo ią [niepoczciwą żonę] zowie ſwinią w bramkę vbráną/ á pierſcień złoty w nozdrzach noſzącą/ ktora przedſię záwżdy w gnoiu dłubie. RejZwierc 33v.

W przen (1): ludźiom krześćiáńſkim/ á ieſzcże ślácheckim/ cnoty nád inſze tytuł noſzącym/ y cnotą z przodkow dawnych vpiątnowánym PowodPr 61.

α. W funkcji rzeczownika [co] (19): Zaſię kamień Iaſkołcży kthori ieſt cżarny, rzecży pocżęte ku dobremu kończowi przywodzi/ gniew vſmierza/ noſzączego wdzięcżnego y przijemnego cżyni. FalZioł IV 50b; Wtory ſtopień s Smáragdu/ ktory wzrok noſzącemu wyiaſnia y záchowawa [qui visum portantis clarificat et conservat; kyedy gy kto noszy przyszobye wszrok szia yemv czyszczi y nyekaszy HistAl 1510 249; HistAl G3; Pullatus, Czarne odzienie noſząci. Mącz 331a; Sceptriger, Pálcat noſzący/ to yeſt król. Mącz 371c; Togatus, Długie vczćiwe ſzáty noſząci. Mącz 457a, 26c, 225a, 306c; Stigmatici – Gy -chowani [!] piatna wipalone noſząci. Calep 1005b, 47b, 268b, 436b, [587]b, 773a.

noszący na czym (3): Torquatus, Láńcuch ná ſzyey noſząci. Mącz 459b; Vittatus, Vmyczczony/ myckę álbo ſiatkę/ czepieć ná głowie noſząci. Mącz 500b; Calep [1075]a.

noszący u czego [= przy czym] (1): Machaerophorus ‒ Kord vboku noſſąci. Calep 625b.

W przen (1): Ale iż tu ſłyſzymy tłuſzcżą niemáłą noſzących imię Oycá Báránkowego ná cżelech ná ſwych RejAp 117v.

а. Zawierający coś w sobie; w przen [co] (1): Wiele ſię z rozmowy naświętſzey tey mátki náuczyć Helżbietá mogłá, ſkrzyniá byłá Boża/ pełná táiemnic Bozkich/ y mądrość á ſłowo Bożé w ſobie noſząca. SkarKaz 580a.

4. Sprawujący coś, wypełniający jakąś powinność (6):

Wyrażenie: »(u)rząd [jaki] na sobie noszący« (6): iż piſmo święte nie tych tylko zowie oycámi/ ktorzyby kogo z naſienia ſwego ſpłodźili/ ále też y ludźi ſtáre y vcżćiwe/ opiekuny/ náucżyćiele/ wodze wiáry/ y inſze vrząd iákowy ná ſobie noſzące CzechRozm 160, 50, 50v [2 r.], 180v; Abowiem/ áni Krol vrzędu Krolewſkiego/ áni żaden vrząd tákże vrzędu ſobie powinnego vżywáć/ áni też żaden Priwat/ to ieſt/ vrzędu żadnego ná ſobie nienoſzący [nec aliquis privatorum]/ vćieſznego á ſpokoynego żywotá mimo Rzecżypoſpolitą/ długo wieść niemoże. ModrzBaz 3.

5. Pociągający coś za sobą, powodujący, sprawiający coś [co] (3): Prosperum sydus, Fortunna gwiazdá/ Fortunę zwłaſzczá noſząca. Mącz 327c; Quaestuosus ‒ Zysk wielky noſaczi. Calep 884b, 936b.

6. Dotyczy ciąży, noszenia w łonie [co] (3): Bowiem niewiaſta otroka noſzącza więcej ma ciepła przyrodzonego, ktore w mleku trawi wilgoſci zbytnie GlabGad D7v; Pánno przez dźiewięć mieśięcy SYná Bożego/ bez wſzelkiego ćiężaru/ mile noſząca/ modl ſię zá námi. LatHar 501.

Szereg: »rodząca i nosząca« (1): oświecone ocży [Symeona proroka] iego miedzy ćierznim poznáią rożą/ miedzy rodzącemi y pierworodne ſyny noſząćemi [!] Pánnę bez ſkázy SkarŻyw 113.

7. Chodzący, stąpający (o koniu) (1):

Wyrażenie: »ciężko noszący« (1): equus succussorius, Koń wſtrząſáyący/ Cięſzko noſzący. Mącz 339c.

8. Rodzący, na świat wydający [co] (4): Eyn itzlicher bom der frucht gybt die man eſſen mag. Wſſelkie drzewo noſſące owoc ktory gyedzą. Murm 105.

W przen (3): Bądz pozdrowion krzyżu ſwięty/ [...] ożywiáiące drzewo/ żywot noſzące wſzyſtkich. KrowObr 162v; A w pośrodku rynku iego y z obudwu ſtron rzeki było drzewo żywotá noſzące owocow dwánaſcie [faciens (marg) afferens (–) fructus duodecim] BibRadz Apoc 22/2; LatHar 388.

II. W funkcji biernej: noszony (2): Monilia, Wſzelákie klienoty ná ſziyey noſzące Alias Segmenta. Mącz 231b.

Wyrażenie: »łożko noszące« (1): Lectica, Lożko noſzące/ my zowiemy kolebką. Mącz 186d.

Synonimy: I. 3. mający, ubierający się; 4. czyniący, sprawujący; 5. czyniący, sprawiający; 8. rodzący.

Cf NOSIĆ