[zaloguj się]
[pdf]

ODEŚCIE (83) sb n

odeście (50), odeszcie (28), odejście (5), odyście (2); odeście OpecŻyw (2), LibLeg, HistAl, Diar (2), KrowObr (3), Leop, BibRadz, SienLek (2), LeovPrzep, GórnDworz (2), HistRzym (2), RejPos (10) BielSpr, CzechRozm (3), ModrzBaz, StryjKron, ActReg, SkarKaz odeszcie BierEz, FalZioł (10), GlabGad, LibMal, CzechEp (2), SarnStat (7), KlonWor, odeście : odeszcie : odejście : odyście BielKrot (2:1), Mącz (6:–:1), SkarŻyw (3:–:1), Calep (–:1:1:2), WujNT (3:3).

o oraz pierwsze e jasne, końcowe e pochylone.

Fleksja
sg
N odeścié
G odeściå
A odeści(e)
I odeści(e)m
L odeściu

sg N odeścié (17); -é (1), -(e) (16). ◊ G odeściå (20). ◊ A odeści(e) (9). ◊ I odeści(e)m (4), odeścim (2); -(e)m Diar (2), ActReg; -im SkarKaz; -(e)m : -im SkarŻyw (1:1). ◊ L odeściu (31).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI w. s.v. odejść.

1. Opuszczenie jakiegoś miejsca, oddalenie się skądś; recessus HistAl, Calep, JanStat, Cn; discessio Mącz, Calep, Vulg, Cn; discessus JanStat, JanPrzyw, Cn; abitio Mącz, Cn; abitus Calep, Cn; digressus,processus Mącz; excessus Vulg; abscessus, secessus Cn (53):
A. O istotach żywych, zwłaszcza ludziach (też o duchach) [w zasadzie po ziemi, najczęściej idąc] (44): Longior processus, Dálſze odeſcie/ Oddalenie. Mącz 44d, 44a, 104c, 147d; gdy go ono Iákob pytał/ coby zá imię iego było: tedy ſie mu o tym pytáć nie dał/ lecż [...] odſzedł [...]. Ktorego też Iákob poznawſzy z odeśćia/ Bogiem wyznawa CzechRozm 47v; Calep 4a, 328b, 897b; SarnStat 159.

odeszcie na co [= w jakim celu] (1): (nagł) Wolność odeſzćia ná porádę. (-) [...] ieſliby która ſtroná potrzebowáłá ná ſtronę odyść od ſądu/ może ſie ná ſtronę odwiéść od ſądu z przyiaćioły ſwémi y z Prokuratory ná porádę SarnStat 159.

odeście z czym [= mając coś z sobą] (1): Dyoniſius [...] roſkázał ſwoim Stároſtam [...]/ aby ſie im [Afrom] poddawáli ſkoro przyćiąną do kthorego s nich/ wymowiwſzy ſobie wolne odeśćie s ſthátki ſwemi BielSpr 39.

odeście czyje [w tym: G sb i pron (11), pron poss (5), ai poss (4)] (20): OpecŻyw 154; LibLeg 11/173v; Panowie na to zezwolili i za odeściem poselskiem namawiali tak około obrony jako około egzekucyji. Diar 28, 26; KrowObr 22 [2 r.], 234; Ci ſlowo prawdy napierwey od Apoſthołá przyięli/ ále po iego odeśćiu kuſſeni ſą od fałſſywych Apoſtołow/ áby zákon y obrzezánie przyięli. Leop PP4; BielKron 15v; Mącz 190a; Po odeſciu Kſiędzá Biſkupiem/ cżekał káżdy/ komuby mowie kazano GórnDworz V5, C3v; HistRzym 34v, 123v; CzechRozm 42v; CzechEp 352; WujNT Luc 7 arg, Act 20 arg, 29; Bierze co ſię nátráfi/ iáko ſzcżęśćie pádnie [...]. Ocżekiwa pogody/ Páńſkiego odeſzćia KlonWor 36.

W charakterystycznych połączeniach: wolne odeście (wolność odeścia) (4); odeście drugich (2), księdza biskupa (księdza biskupie) (3), Pawiowe, posła (poselskie) (6), żołnierzow (2); odeście na mały czas.

Szereg: »przyście i odeście« (3): Iż tę vſtáwę trzyma wſzytek narod ludzki ná świećie/ áby poſeł káżdy miał wolne przyśćie y odeſzćie. BielKron 247v, 249v; Abowiem y Chriſtus ma pod ſobą Anioły/ ktorym przyśćia y odeſzćia dawa roſkazánie. CzechEp 243.
Przen (9):
Wyrażenia: »odeście od pamięci« = chwilowa lub stała utrata pamięci [szyk 2:1] (3): FalZioł V 51,51 v; po they trwodze ocućiwſzy ſię/ y z onego odeśćia od pámięći [excessu mentis]/ á po tákim ſtráchu/ winowałem rozum ſwoy BibRadz 4.Esdr 12/3.

»odeście od rozumu; rozumu odeście« = szaleństwo, obłęd; amentia Mącz; furia Modrz; phrenitis Calep [szyk 4:2] (5;1): Liſcie Bielonowe iedzone od ludzi/ błąd á nieiakhie odeſzcie od rozumu cżyni. FalZioł I 65c, II 3d; Mącz 216b; Rozumu odeśćie ſzukay ſzálenie. SienLek S[ss]4v; Waśń z boiáźni á z gniewu rośćie/ ktora iż nieinácżey wzburza ſerce ludzkie ktore opánuie/ iedno iáko odeśćie od rozumu/ przeto nie może mieć towárzyſtwá z rozumem. ModrzBaz 7; Calep 802b.

a. Odstąpienie od oblężenia [czyje] (1): Bálaam ze wſzytkiemi przebywáiącemi w Thyrze/ po odeſciu Alexandrowym [post recessum Alexandri]/ wyſzedſzy budowánie ono (postawione przez Aleksandra) mężnie zburzył. HistAl B8v.
B. O tym, co może się poruszać (9):
a. Poronienie (6): gdy pierſi brzemienney kthore przed thym zdrowe á pełne były: z nienagła cieńcżeią/ miękcżeią á ſpadaią, Zatym cżęſtokroć odeſzcie bywa. FalZioł V 31, V 30v, 31.
Wyrażenie: »odeście płodu« (3): gdy woda y inſze wilgotnoſci z macicze cieką/ ktore ią oſlizaią y przycżynę odeſzcia płodu dawaią. FalZioł V 30v, V 31; SienLek 114v.
b. Przeniknięcie [czego do czego] (1): gdi ie [bojazne zwierzęta] ſen zmorzi przez odeſzccie [!] ciepła przyrodzonego do wnątrza, tedy ich powieki z ſciągną ſie zimnem GlabGad L2v.
c. Odpływ wód morskich (1): ſą brzegi morſkie groblami wyſokimi z dawná opátrzone/ áby zwykłe podnieſienie Morſkie po odeściu długim/ záś nagle przypadwſzy przez nie nieprzelewáło StryjKron 26.
d. Zwiększenie odległości między planetami [czyje od kogo] (1):
Szereg: »oddalenie i odeście« (1): Słońce [w jesieni] [...]/ gdy będzie promieni mdłych/ y gorączoſc iego mdła dla oddalenia y odeſzcia ſwego od nas: nie może wilkoſci grubych rozpuſzcżać FalZioł V 72.
2. Porzucenie, rozstanie się, zostawienie (czasem z nawiązaniem do znacz. 1. ‘oddalając się’) (27): OpecŻyw 165v; Raz iey oycowſkie ośierocenie/ y ſmutek ktory mu táiemnym odeyśćiem zádáłá/ y milość ku oycu przyrodzoną rozwodził SkarŻyw 14.
a. Zostawienie współmałżonka [czyje] (1): Z domu [żona] ſie wyprowádziłá: A v przyiaćioł mieſzkáłá/ Záſię ſie wroćić niechćiáłá. Xant gdy ſie thego dowiedział/ Iey odeſzćia ieſt żałował BierEz C4.
b. Opuszczenie służby, pełnionego urzędu lub miejsca swego pańszczyźnianego przypisania do ziemi; discessus JanStat (5): Zácżym [św. Wincenty, spowiednik papieski] wnet ozdrowiał/ y od Benediktá [...] Papieżá odeśćia prośił. SkarŻyw 309.

odeszcie czyje (2): od nyego ſzie precz wezbral y ydancz dal Blazeyewy parobkowy pana starego Modliſchewſkiego zebi nyepowyedzial o yego odeſzczyv trzi wyardunky LibMal 1548/140v. Cf odeszcie czyje skąd.

odeszcie czyje skąd (1): [ma być chowano] iż nie więcéy/ iedno ieden Kmieć kożdégo roku z iednéy Wśi do drugiéy może ſie przeniéść z práwá/ y welnie, (marg) O kmiecjm odeſzćiu ze wśi. (–) SarnStat 927.

Szereg: »opuszczenie i odeszcie« (2): w którym [czasie słudzy] opuſczenia y odeſzćia v Pánów ſwych prośić máią SarnStat 943 [idem] 649.
c. Śmierć [czyje] (2): [Wſzyſcy ſłudzy ſą ſmutni/ wſzyſcy przyiaćiele/ Dni twoiego odeśćia/ opłákuią wiele. KmitaTreny B4v.]
Zwrot: »odeście do Pana« (1): dał mu znáć P. Bog przez poiſy ſwe/ iſz go dniá onego do chwały ſwey wzywał. On [...] dał Biſkupie ludziom błogoſłáwieńſtwo. á po nim záſie wſtąpił ná kázálnicę/ y o odeśćiu im ſwoim do Páná opowiedział. SkarŻyw 511.
Szereg: »odeście i śmierć« (1): o ſrogiey á ſromotney śmierći ſwoiey wiádomość im [Chrystus uczniom] dawał. Cięſzko y ſerdecznie wzdycháli: myśląc [...] iáko im wſzytko vpáść onym odeśćim y śmierćią iego miáło. SkarKaz 548b.
d. O Chrystusie: porzucenie świata ziemskiego, wniebowstąpienie (16):

odeście czyje [w tym: G sb i pron (7), pron poss (1)] (14): A thu iuż od thego cżáſu pocżynaią ſie ony ſwięte á wdzięcżne náuki iego/ kthore thu po odeſciu ſwoim nędznemu ſwiátu [...] zoſtháwić racżył RejPos 156, 126v, 129v, 174, 175, 245 (10); CzechRozm 235v; Poſty vczniow Pańſkich po odeśćiu iego. WujNT Luc 5 arg, Ioann 14 arg, 16 arg.

Wyrażenie: »odeście do (Boga) Ojca« = recessus ad patrem JanStat (3): Drugie [omieszkanie Pańskie] w odeſciu ſwiętym ſwoim do Bogá Oycá ſwego/ ktore też bárzo krotkie ieſt/ gdyż v niego tyſiąc lat iáko ieden dzień RejPos 126v; SarnStat 4, 1086.
e. W wierzeniach pogańskich przejście do szczęścia pozaziemskiego [czyje dokąd] (1): Oná [poganka] gdy iey vmrze mąż/ iego ſię fałſzywem do niebá odeśćim ćieſzy SkarŻyw [197].
3. Wyłączenie z przynależności politycznej [czego] (1): Przetosz za odeściem tych Prowincyi y zavṁnieyszeniem Prouentow Skarbu W. X. Litew[skie]go nagrody potrzebuięmy. ActReg 41.
4. Ubytek, utrata, umniejszenie ilości [czego] (2): Intertrimentum, Szkodá/ odeśćie pięniędzy/ złotá/ śrebrá/ álbo ynſzych rzeczy Mącz 173a; po ktorym [zaćmieniu słońca] wnet práwie wſzyſtká Koroná Polſka poczułá/ wielkie odeſcie bydłá. LeovPrzep a4v.
5. [Miejsce przebywania dusz po śmierci: Infemus lepak znácży iámę (álbo) grob, á właſnie/ iáko ia ſądzę/ známionuie ono ſkryte mieſce (álbo odeśćie) [abditum recessum] w ktorem śpią zmárli po tem żywoćie [przekład łacińskiego tekstu M. Lutra] BudArt K8.]

Synonimy: 1. odstęp; 2.c. śmierć, zeście; 3.b.α. aborsus, odchod, pomiot, porzucenie.

Cf ODEJĆ

AŻ