[zaloguj się]
[pdf]

ODPĘDZAĆ (86) vb impf

W inf odpędz- (6), odpądz- (2), odp(ǫ)dz- (1); odpędz- OpecŻyw, LubPs, LatHar, SarnStat; odpądz- FalZioł; odpędz- : odpądz- SienLek (2:1). ◊ W pozostałych formach odpądz- (48), odpędz- (29); odpądz- OpecŻyw, FalZioł (29), WróbŻołt, LubPs, KrowObr, BibRadz, BielKron, SienLek (3), RejPos (3), BiałKat (2), BiałKaz (2), CzechRozm; odpędź- Diar, Mącz (3), GórnDworz, GrzegŚm, WujJudConf, Calep (16) [w tym zapis: -pedz- (9)], SkarKaz, CiekPotr, odpądz- : odpędz- SkarŻyw (1:3), SarnStat (1:1).

o oraz a jasne.

Fleksja
inf odpędzać, odpądzać
indicativus
praes
sg pl
1 odpędzåm, odpądzåm odpędzåmy
2 odpądzåsz odpądzają, odpędzają
3 odpądzå, odpędzå
praet
sg
3 m odpądzåł
imperativus
sg pl
2 odpędzåj, odpądz(a)j odpądzåjcie
conditionalis
sg pl
1 m m pers bysmy odpędzali
3 m by odpądzåł m pers

inf odpędzać, odpądzać (9). ◊ praes 1 sg odpędzåm, odpądzåm (18). ◊ 2 sg odpądzåsz (2). ◊ 3 sg odpądzå, odpędzå (41). ◊ 1 pl odpędzåmy (1). ◊ 2 pl odpądzają, odpędzają (6). ◊ praet 3 sg m odpądzåł (1). ◊ imp 2 sg odpędzåj, odpądz(a)j (2). ◊ 2 pl odpądzåjcie (1). ◊ con 3 sg m by odpądzåł (1). ◊ 1 pl m pers bysmy odpędzali (1). ◊ part praes act odpądzając, odpędzając (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde bez cytatu.

1. Siłą lub groźbą zmuszać do opuszczenia jakiegoś miejsca lub nie dopuszczać do zbliżenia się; abigere, repellere BartBydg, Mącz, Calep, Cn; propulsare Calep, JanStat, Cn; fugare BartBydg, Cn; arcere, aspellere, depellere, propellere, protelare Calep, Cn; separare BartBydg; cispellere Calep; abarcere, defendere, pellere, reicere Cn (45): Abigo, fugare, separare, odpądzacz, zaganyacz, a se repellere BartBydg 209; Mącz 6a, 287c; Arceo – Odpędząm, zawcziagąm. Calep 89a; Depulsor ‒ Ten ktori odpedzą, oddalacz. Calep 307a, 4b, 5a, 103a, 307a, [861]a [2 r.], [865]b, 912a.

odpędzać kogo, co (żywotne) (6): bowiem on [baran] moczą ſwoią bije rogami y odpądza ſwego nieprzijaciela. FalZioł IV 2d; [orłowy kamień] zwierzęta iadowite odpądza, á przeto Orłowie then kamień kładą do gniazda: aby iayca y dzieci od zwierząt iadowitych były zachowany FalZioł IV 48c; Iuż mniemam/ żeś obaczył: iáko potrzebna y pożytheczna Modlitwá ieſt: dla którey pan Bóg [...] nieprzyaćielá ćieleſnégo y duſznégo odpądza. BiałKat 196. Cf odpędzać kogo, co od kogo, od czego.

odpędzać kogo, co od kogo, od czego (3): vyrzał á ono páſterze krzywdę cżynią nieiákim białym głowom/ á bydło ich od wody odpędzáią SkarŻyw 479; CiekPotr 32. Cf »odpędzać od siebie«.

Zwroty: »precz odpędzać« (1): Cispello – Precz odpeząḿ [!]. Calep 201b.

odpędzać od siebie« (1): [Maria Magdalena mówi do Chrystusa:] Proſſę nie racż mię odpędzatz od ſiebie OpecŻyw 46.

Przen (20):
Zwrot: »[czym co] od siebie odpądzać« (1): duchy żywotne ſercza chronią, rownie iako ſłończe gorączoſcią ſwoią/ wilkoſci grube z ziemie pochodzącze y mgły gęſte: roſpuſzcża á od ſiebie odpądza FalZioł V 61v.
a) Walczyć z grzechem i błędem [kogo, co] (2):

odpędzać od czego (1): SarnStat 218 cf Szereg.

W połączeniu szeregowym (1): (nagł) O vrzędziéch Márſzałká Koronnégo y Nadwornégo (–) [...] tákże złé przykłády álbo wyſtępki máią miárkowáć/ álbo odpędzáć/ álbo popráwowáć [aut moderentur, aut eliminent, aut emendent JanStat 294] karániém SarnStat 311.

Zwroty: »precz odpądzać« (1): A toć ieſt walká/ ty zbroie/ y ći nieprzyaćiele wiernych vcżniow Chriſtuſowych: z ktorymi walcżyć ná káżdy dźień máią: onych zwyćiężáiąc y precż od ſiebie odpądzáiąc. CzechRozm 242.

»od siebie odpądzać« (1): CzechRozm 242 cf »precz odpądzać«.

Szereg: »odpędzać i mieczem odwracać« (1): ábyſmy Kácérzkié záráźliwé błędy [...] od gránic náſzych odpędzáli/ y mieczem odwracáli [a finibus nostris propulsare et in gladio deicere JanStat 260] SarnStat 218.
b) Chronić przed niebezpieczeństwami zagrażającymi ciału i duszy [co] (5): OpecŻyw 37; iſz czáry żadne nic ſpráwić niemogły/ gdzie było imię Chryſtuſowe/ y znák krzyża świętego (marg) Cżáry znák krzyżá S. odpędzáią [błędnie zamiast: znak krzyża św. odpędza czary]. (–) SkarŻyw 457.

odpędzać od kogo, od czego (3): Boiaśń iey [Matki Boskiej] odpądza grzech od ſercá KrowObr 152; Averruncus, Bóg tego Imieniá/ który nieſzczęście od ludźi odpędza yáko pogáni dzierżeli. Mącz 20a. Cf Zwrot.

Zwrot: »[od czego] precz odpądzać« (1): że [!] wſzyſtkich ſtron wſzyſtki niebeſpiecżęńſtwá/ od corony tey. Dośić mądrze/ y bácżnie oddalał y prec odpądzał. BiałKaz H4v.
Szereg: »oddalać i odpądzać« (1): BiałKaz H4v cf Zwrot.
c) Przeszkadzać w poznaniu prawdziwej wiary [kogo] (3): Proſtacy ſie ćiſną á wołowie tłuśći ie odpądzáią. RejPos 160 marg.

odpędzać czym (1): ty niewinne á wierne goſcie Páná tego/ ktorzyby do tey ſwiętey wiecżerzey iego rádzi ſzli/ odpądzáią á odćiſkáią onymi ſrogiemi rogámi ſwoiemi/ á dziwnemi grozámi możnośći ſwoich. RejPos 160.

Zwrot: »na stronę odpądzać [od czego]« (1): Cżemu ie ná ſtronę odpądzaſz od tego wdzyęcżnego źrzodłá od Páná Kriſtuſa? RejPos 314v.
Szereg: »odpędzać a odciskać« (1): RejPos 160 cf odpędzać czym.
d) O Bogu: okazywać niełaskę [kogo, co] (3): LubPs L4v; Do ćiebie ſię gárnę/ nie rácż mię odpędzáć. LatHar 653.

odpędzać od kogo (1): Cżemuſz odpędzáć racżyſz duſſę mą od cyebye LubPs T4.

e) Nie pozwalać, aby ktoś odstąpił od czegoś [kogo od czego] (1): ne repellas me a mandatis tuis. [...] nie odpądzay mię od prżykazania twego. WróbŻołt 118/10.
f) Pozbawiać, odmawiać prawa do czegoś (2):

odpędzać kogo (1): nie ina dawność/ álbo wyćięćié [lege: wyjęcie] tego który czyni o złodźieyſtwo odpądza [repellit JanStat 619]/ tylko trzećioletnia SarnStat 700.

odpędzać czym od czego (1): iż nie tylko aby mieli [senatorowie] posłom ich pomagać upominać się wolności u KJM, ale owszem na zn(i)ewolenie ich Krolowi radzą i na ostatek przegrożkami srogimi [...] od wszytkiego odpędzają etc. Diar 61.

g) Nie chcieć czegoś robić lub przyjmować (2):
Zwrot: »odpądzać od siebie [co]« (2): Słuchayćie cwiczenia á bądźćie mądrymi/ nie odpądzayćież go od ſiebie [ne postponatis eam]. BibRadz Prov 8/33; S tą Wiárą odpądzam od śiebie ſzátáná/ báłwochwálſtwo/ náuki czárnokśięſkie/ niedowiárſtwo BiałKat 73v.
a. Wykluczać ze społeczności [kogo od kogo] (1): Potępiamy tedy/ gánimy y od nas odpędzamy wſzyſtki te ktorzy zwierzchnośćią gárdzą/ y vrzędowi nie poſłuſzni ſą. WujJudConf 215.
b. Bronić przed diabłem [kogo] (4): FalZioł IV 53c; widziſz co ſpráwuie poſt: niemocy lecży: fluxy wyſuſza: dyabły odpędza SkarŻyw 393, 278.

odpędzać czym od kogo (1): każ przy ſobie dobremu geńcowi być coćby od ciebie ducha złego ſwym gędzyenim wdzyęcżnym odpądzał BielKron 65.

[Cf też wyżej: odpędzać kogo, co BiałKat 196, Przen g) BiałKat 73v.]
2. Pędzić na inne miejsce (1): Depeculor – łupię, kradnę, dobitek gwałtem odpedząm. Calep 307a.
3. Oddzielać zanieczyszczenia; przen [co od czego] (1):
Zwrot: »plewy od pszenicy odpędzać« (1): Ty iuſz pobożny Sędźia/ pobożnie roſſądzay A plewy od pſzenice/ obácnie odpędzay GrzegŚm [A2].
4. Chronić przed dolegliwościami, zapobiegać, leczyć [co] (36): SienLek 97v marg; Erugo – Zmąrſzczenie odpedząm. Calep 373a.

odpędzać czym (2): Czym márzenie/ y gniećienie we ſnie odpędzác SienLek 57; ten [Jezus] roſkazánim y ſłowem wſzytki niemocy ktore iedno do niego ſię vćieką odpędza. SkarKaz 421b.

Szereg: »ubiegać i odpądzać« (1): Powietrzé morowe iáko vbiégáć y odpądzáć SienLek S[ss]4v.
Przen (1):
Zwrot: »od siebie odpądzać« (1): [człowiek chrześcijański] przećiwko grzechowy ma liekárſtwá/ z ktorych śię ćieſzyć ma że nimi z głádza/ y od śiebie odpądza grzech BiałKaz B2.
Szereg: »zgładzać i odpądzać« (1): BiałKaz B2 cf Zwrot.
a. Mieć właściwości zapobiegania, leczenia (30): korzeń z winem vwarzony/ odpądza bol zanokcicze gdy tego przyłożiſz na palecz FalZioł I 22d; Gdy ſie kto napije wina w ktorimby było warzone korzenie z naſieniem iego/ cięſkoſć pierſi odpądza FalZioł I 124b; Moczy tego kamienia ſą/ powietrze iadowite y morowe odpądzać FalZioł IV 50a, I [26]b, 61b, 63d, 84a, 112c (22); Dnę odpądza oléy ceglány z ſáłmijakien [!] SienLek 123, 72, 90v; Nákoniec przyrodzenie ſámo/ (áby to káżdy znał/ iż muzyká iáka tháka niewcżáſy ludzkie odpędza) náucżyło Mamki śpiewáć GórnDworz H3.

odpądzać od czego (2): tey wodki pożywać z ſyropem ſzcżawiowym przed wzeſzciem ſlończa, iad od ſercza odpądza FalZioł V 70v, I 134c.

W charakterystycznych połączeniach: bojaźni prożne odpędzać, bok ciemność od oczu, ciężkość, dnę, febrę, głuchość, gryzienie żołądkowe, jad (rzeczy jadowite) (2), katarrum, kłocie, niewczasy, powietrze morowe, prożne myśli, remę, rzezak, scyjatykę, smutek, sny złe itp. (3), strachy, szaleństwo, widzenia, zapalenie, zimnicę (3), zimność, żołtą niemoc.

Zwrot: »precz odpądzać« (1): Krzyſztał gdy będzie powieſzon na ſzygi idącz ſpać/ thedy złe ſny precż odpądza FalZioł IV 51c.
Szereg: »odpądzać i zatłumiać« (1): Wino w ktorym by był warzony izop s figami/ z naſieniem włoſkiego kopru/ piotruſzcżanym też/ bolenie y grizienie żołądkowe odpądza y zatłumia. FalZioł I 66d.
*** Bez wystarczającego kontekstu (3): Amoveo – Oddałam Odpędzam, odpicham. Calep 63a, [1019]a, 1114a.

Synonimy: odganiać; 1. odbijać, odrażać; 4. leczyć, oddalać, odejmować, rozganiać, uśmierzać.

Formacje współrdzenne cf PĘDZIĆ.

Cf ODPĄDZAJĄCY, [ODPĄDZANIE], ODPĄDZANY

MM