[zaloguj się]
[pdf]

ODPOCZYWAĆ (279) vb impf

Oba o oraz a jasne.

Fleksja
inf odpoczywać
indicativus
praes
sg pl
1 odpoczywåm odpoczywåmy
2 odpoczywåsz
3 odpoczywå odpoczywają
praet
sg pl
1 m -em odpoczywåł m pers
2 m odpoczywåłeś, -eś odpoczywåł m pers -ście odpoczywali
3 m odpoczywåł m pers odpoczywali
f odpoczywała m an odpoczywali
n odpoczywało subst odpoczywały
fut
sg pl
1 m będę odpoczywåł, będę odpoczywać, odpoczywać będę m pers odpoczywać będziem
2 m będziesz odpoczywåł, odpoczywać będziesz m pers będziecie odpoczywać
n subst będziecie odpoczywać
3 m odpoczywać będzie, będzie odpoczywåł m pers
f odpoczywać będzie m an
n będzie odpoczywać, odpoczywać będzie subst
imperativus
sg pl
2 odpoczywåj odpoczywåjcie
3 niech, niechåj, niechåjże odpoczywå niech, niechåj odpoczywają
conditionalis
sg pl
1 m bym odpoczywåł m pers bysmy odpoczywali, by my odpoczywali
3 m by odpoczywåł m pers by odpoczywali
f by odpoczywała m an
n by odpoczywało subst by odpoczywały
con praet
sg
1 m bych był odpoczywåł

inf odpoczywać (43) [cf też ODPOCZYNAĆ]. ◊ praes 1 sg odpoczywåm (19). ◊ 2 sg odpoczywåsz (4). ◊ 3 sg odpoczywå (37). ◊ 1 pl odpoczywåmy (3). ◊ 3 pl odpoczywają (35). ◊ praet 1 sg m -em odpoczywåł (1). ◊ 2 sg m odpoczywåłeś, -eś odpoczywåł (2). ◊ 3 sg m odpoczywåł (30). f odpoczywała (7). n odpoczywało (4). ◊ 2 pl m pers -ście odpoczywali (1). ◊ 3 pl m pers odpoczywali (11). m an odpoczywali [cum N pl: ptacy] (1). subst odpoczywały (2). ◊ fut 1 sg m będę odpoczywåł (2) TarDuch, RejPos, będę odpoczywać (1) RejKup, odpoczywać będę (1) SkarKazSej. ◊ 2 sg m będziesz odpoczywåł (1) BibRadz, odpoczywać będziesz (1) RejZwierc. ◊ 3 sg m odpoczywać będzie (3) GroicPorz, LatHar, KołakSzczęśl, będzie odpoczywåł (2) LubPs, RejPos. f odpoczywać będzie (2). n będzie odpoczywać (1) Leop, odpoczywać będzie (1) LubPs. ◊ 1 pl m pers odpoczywać będziem (1). ◊ 2 pl m pers będziecie odpoczywać (1). subst będziecie odpoczywać (1). ◊ imp 2 sg odpoczywåj (5). ◊ 3 sg niech, niechåj, niechåjże odpoczywå (7). ◊ 2 pl odpoczywåjcie (10). ◊ 3 pl niech, niechåj odpoczywają (5). ◊ con 1 sg m bym odpoczywåł (1). ◊ 3 sg m by odpoczywåł (6). f by odpoczywała (3). n by odpoczywało (1). ◊ 1 pl m pers bysmy odpoczywali (3) SkarJedn, LatHar (2), by my odpoczywali (1) OrzJan. ◊ 3 pl m pers by odpoczywali (3). subst by odpoczywały (1). ◊ con praet 1 sg m bych był odpoczywåł (1). ◊ part praes act odpoczywając (12), odpoczywająć (1) Mącz. ◊ part praet act odpoczywåwszy (1) BielSpr.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII(XVIII) – XVIII w. s.v. odpocząć.

1. Przestawać na jakiś czas robić to lub podlegać temu, co jest odczuwane jako trud lub cierpienie, nabierać na nowo sił; requiescere Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, Calep; quiescere Vulg, Mącz, Calag, Calep, Cn; conquiescere Mącz, Modrz, Calep, Cn; interquiescere Mącz, Calep, Cn; pausare, residere Mącz, Calep; acquiescere, dare requiem, quietem capere Mącz, Cn; anhelitum reddere a. recipere, consistere, interspirare, intervacare, opus intermittere, quietem cavpere, recumbere, respirare, subsidere, vacare Mącz; dare pausam a. vacationem, facere pausam, habere vacationem, interiungere, intermittere tempus a labore, laxare, relaxare, remittere, suspendere spiritum Cn (215): BierEz R2v; Gdy przyſſedl ku niktoré ſtudnij/ ſiádl nad nią zmęcżywſſy ſie z drogi ij odpocżywál OpecŻyw 49; IEzus miły [...] obudził apoſtoly rzekątz; Doſycieſcie odpocżywali OpecŻyw 104v; TarDuch A4v; Domowe [gęsi] zaſię wolą ſie paſć albo odpocżywać niżli latać FalZioł IV 18b; BielŻyw 67; RejRozpr C; Leop Eccli 28/20; pothym iego [Jana] woyſko v Bytomiá/ ná świtaniu vbacżywſzy cżás kiedy przeſpiecżnie odpocżywali/ poráżono BielKron 326v; z obu ſtron bitwá trwáłá długo/ thák iż odpocżywáły kilko raz obie ſthronie BielKron 394v, 18v, 39v, 105v, 251, 332 (10); KwiatKsiąż P2v; Per intervalla, Przes chwilki odpocźiwáyąć y tędy y owedy popuſzczáyąc á záś bierząć. Mącz 475a, 10a, 35a, 39b, 70c, 121b (20); HistRzym 131; Alexander [...] po ſtronách y ná calu miał inny lud/ [...] ktorzy zawżdy ná mieyſcá ſprácowánych przyſtępowáli/ owi záſie odpocżywawſzy ſwoich rátowáli BielSpr 42v, 14; Calag 401a, b; płaſzcż ná ſię wziąwſzy/ nic nie odpocżywáiąc y nie iádwſzy pobieżał SkarŻyw 52; StryjKron 522, 642; KochProp 10; Calep 243b, 413b, 554a, 765a, 888a (8); GostGosp 30; ták żył y Carz Turecki/ którégo/ iż w vſtáwicznéy ieſt pracy/ á nigdy nie odpoczywa/ ſłuſznie lękáią ſie ći/ którzy o żadnéy rzeczy inſzéy nie myślą/ ieno o próznowániu OrzJan 48; LatHar 44; GosłCast 31; Wſzedſzy w dom moy/ z nią [mądrością] odpoczywáć będę. SkarKazSej 657b.

odpoczywać około czego (1): choć Rzecżpoſpolitą rządzą/ choć też woiuią/ albo ſie w domu około tak ſwych yako przyiaczielſkich ſpraw obieraią/ tedy zmordowani/ niemaią w ktoreyby rzeczy roſkoſzniey iako około piſma odpocżywać mogli. KwiatKsiąż G.

odpoczywać na czym (4): niech odpocżywa ná łoſzku ſwoim/ ktory chodził w proſtoćie ſwey. Leop Is 57/2, VV v; iſz pátrzyli ná onę Anielſką twarz [...] onego vcżniá ktorego miłował Pan Iezus/ y ktory ná iego pierśiách odpocżywał. SkarŻyw [407]; LatHar 435.

odpoczywać w czym [= robiąc coś] (4): KwiatKsiąż G, P2v; ModrzBaz 132; W tym żywoćie ludźie wielkimi pracámi odpocżynienia y beſpiecżeńſtwá ſzukáią/ lecż [...] nie náyduią/ ponieważ chcą odpocżywáć w rzecżách nieſpokoynych. WysKaz 10.

odpoczywać gdzie (27): BierEz Q3; Iezus miły vchodziwſſy ſie z drogi nad ſtudnią odpocżywá OpecŻyw 49, 28 [2 r.], 28v, 103; OpecŻywSandR nlb 2v; Iezu kthorys w dom Liczemiernikow wſzedł z zwolenniki/ tamżes odpocżywał. TarDuch B5; RejWiz 149; Leop Cant 1/6; Oznayḿże mi [...]/ gdźież będźieſz paſl á gdźie będźieſz odpocżywał w południe BibRadz Cant 1/6, 2.Reg 16/14, Is 10/32; BielKron 368, 439; HistRzym 131; będzye odpocżywał w łożnicy ſwoiey/ ktory záwżdy chodził w ſłuſznośći ſwoiey. RejPos 321v, 141, 347v; RejZwierc 159; BudBib Is 57/2; ModrzBaz 120v; miękkiey pośćieli/ y w febrze gorącey nieużywáłá/ ná ziemi ná kocách odpocżywáłá. SkarŻyw 140, 183, 346; StryjKron 72, 522.

W przeciwstawieniach: »robić (2), być w boju, być w czujności, płynąć, pracować, wojnę służyć, zażywać [pracy] ... odpoczywać« (8): nie ieſt podobno/ aby kroi byl w boiu/ a ſluga odpocżywál w łożu. OpecŻyw 103; PatKaz III 147; BielKom D7; RejZwierc 136v; á pokiby iedná cżęść źiemie woynę służyłá/ drugaby domá odpocżywáłá ModrzBaz 120v; Dla tegoż błogosłáwić racżył/ dzień śiodmy, [...] chcąc by w nich ſwe rzecży ſpráwował/ w ſześć robił, w śiodmy odpocżywał. ArtKanc M6v; LatHar 279; KlonFlis E2v.

W porównaniu (1): nie tylko ći co prácuią [...] ále wierz mi iż y owi pieſzcżoſzkowie tego [= śmierci] nie prażni/ co tylko iáko Tytyruſowie pod cieniem ſobie odpocżywáią RejZwierc 159v.

W charakterystycznych połączeniach: czekając odpoczywać, dobrze, w drodze (2), ku jedzeniu, mile, na noc (2), w południe (2), przezpiecznie, w puł bitwy, rozkosznie, siedząc, śmiele, w świętym pokoju, wesele; w boru odpoczywać, pod cieniem, w domu (doma) (2), na kocach, w kownatach, w lesie (2), na łożku (w łożu) (2), w łożnicy, w miasteczku, na [jakim] miejscu (3), na piersiach Pańskich (3), w polu, w (na) puszczy (2), nad studnią (2), na świecie (na ziemi) (2), na ziemi (2); chwilę (przez chwilki) odpoczywać (2), na czas (tym czasem, kilko czasow) (3), dosyć (za) [ile] dni (4), przez godzinę, przez lato, kilko raz, siodmego dnia (w siodmy dzień) (2), zimie; nic nie odpoczywać, nigdy.

Fraza: »niech zdrow odpoczywa« (1): ſnu mu nieprzerywa/ Ni káſzlem/ ni kichániem: niech zdrow odpocżywa. KlonWor 5.
Zwroty: »mało, nieco, niejaką trochę odpoczywać« = acquiescere, aliquantulum quiescere Mącz [szyk zmienny] (1:1:1): przez ony puſſcżé/ bory/ laſy/ oſtré góry/ wednie ij wnocy ijdątz malo odpocżywaiątz/ przyſſli do ziemie żydowſkié. OpecŻyw 30v; Mącz 341c; StryjKron 72.

»po pracy(-ej), z prace odpoczywać« (2:1): Thurcy záwżdy po prácy rok odpocżywáią BielKron 314, 368; Z prace/ nagle nieodpoczyway. SienLek 10v.

»odpoczywać od roboty« (1): Dare requiem ab operae, Kázáć odpocziwáć od roboty. Mącz 342a.

»sobie odpoczywać« [szyk zmienny] (5): BierEz B Q3; Bych miał twoię młodość tedybych ták vcżynił [tj. zaatakował z marszu]/ ale ſie muſzę rozmyſláć ná ſtrudzone ludzi/ bo ći [nieprzyjaciele] dawno ſobie thu leżącz á cżekáiąc nas odpocżywáią. RejZwierc 149v, 136; gdy iuż pácient przez godźinę odpoczywáiąc ſobie wypije/ chodźić y ſobą chwiać mocno powinien Oczko 20v.

Szeregi: »chłodzić się i odpoczywać« (1): powieda być tákiego ſyná [tj. Chrystusa]/ ktory był mężem/ ábo cżłowiekiem záraz/ ktory iadł/ pił/ nogi vmywał/ chłodźił ſie y odpocżywał/ ieſzcże ſię nie vrodźiwſzy. CzechEp 262.

»odpoczywać, ku pokojowi przyść« (1): Hodie primum videor consistere, Dźiś mi ſie dopiero zda odpocziwáć ku pokoyowi przyść. Mącz 396c.

»odpoczywać a rozbić swe stany [= namioty]« (1): gdy iuż byli ná puſzcży/ idąc w drogę/ gdy ná iednym mieyſcu odpocżywáli á rozbili ſwe ſtany: [...] RejPos 141.

»spać i (a, abo) odpoczywać« = dormire et requiescere Vulg, PolAnt [szyk 10:1] (11): OpecŻyw 104v; Potym przyſzedł do zwolenikow ſwoich/ y rzekł im: Spićież iuż á odpocżywayćie. Leop Matth 26/45 [przekład tego samego tekstu: OpecŻyw, Leop Mar 14/41, BibRadz, LatHar 693, 707, WujNT Matth 26/45, Mar 14/41], Mar 14/41; BibRadz Mar 14/41; Wſzákże ieſt też niektora pożądliwość przyrodzona/ iáko chcieć ſpáć ábo odpocżywáć RejPosWstaw [212]; LatHar 72, 693, 707; Będziećie potym ſpáć y odpoczywáć: lecz teraz iuż doſyć. WujNT 178 marg, Matth 26/45, Mar 14/41.

»zasnąć i odpoczywać« (2): WróbŻołt B7v; Polecamći tey nocy duſzę y ćiáło moię: Rácż mię (przycżyną twą) bronić ode wſzego złego/ ábym w świętym pokoiu záſnął y odpocżywał. LatHar 73.

W przen (3): a gdy odpoczyualo czyalo duſſa yey wczuynoſzczy byla PatKaz III 147; Bo kiedy tu nád námi ták ſie nam zda zaydzye [słońce]/ Tedy inſze narody tám zá gorą znaydzye. Ktore go też w roſkoſzy w ten cżás vżywáią/ Kiedy też náſze kośći tu odpocżywáią. RejWiz 149; Bo nam ták wiárę chćieli przodkowie zálecáć: nietylko słowy náucżáiących/ ceremoniami y obrzędami zwierzchnemi/ ále też głoſow náchylániem [tj. śpiewem]/ wktoremby vſzy/ iákoby wielkich rzecży słuchániem ſprácowáne/ odpocżywáły. ModrzBaz 132.
Przen (5): quieſcente verbo, gdy ſłowo Bog ná ten cżáś [!] odpocżywał CzechRozm 55.

W porównaniu (1): W kroleſtwie Izráelſkim wśi/ miáſtá ſpuſtoſzáły/ A práwie iák w cięſzkim ſnu wſzytki odpocżywáły LubPs gg6v.

a) O zjednoczeniu z Bogiem [w kim] (2): rácż nam to dáć/ prośimy ćię/ ábyſmy świátu temu obumárwſzy/ á od niego ſię (duchownie) zágrzebſzy/ w tobie ſámym odpocżywáli LatHar 314; WysKaz 7.
b) W opisie gwiazdozbioru noszącego nazwę istoty żywej (1): POd nogámi iáſnégo Orioná/ Záiąc We dnie y w nocy bieży nie odpoczywáiąc. KochPhaen 13.
a. Zaznawać spokoju, ukojenia; żyć bez trosk i niebezpieczeństw (82): Kxiążęthá z Iſachár [...] ſzli zá Báráchem [...]. Gáláád zá Iordanem odpocżywał Leop Iudic 5/17.

W połączeniach szeregowych (2): rzekę duſzy ſwoiey: Duſzo/ maſz wiele dobr vłożonych ná wiele lat: odpoczyway/ iedz/ piy/ bądź dobrey myśli WujNT Luc 12/19 [przekład tego samego tekstu] SkarKaz 551b.

Zwroty:»w pokoju odpoczywać« (1): á żeby wſzyćiek lud Chrześćiáńſki/ nienawiśći ſpolne y woyny vgáśiwſzy/ w pokoiu ſię y wbráterſkiey miłośći vweſelili y odpocżywáli. SkarJedn 314.

»sobie odpoczywać« (1): Gáláád zá Iordanem też ſobie odpocżywał [Iudic 5/17] LubPs hh.

Szereg: »odpoczywać a (i) mieszkać (beśpiecznie)« = habitare et quiescere Vulg [szyk 1:1] (2): Leop Zach 1/11; prziydę do tych kthorzy odpocżywáią á mieſżkáią beśpiecżnie [ad quiescentes, habitantes confidenter] BibRadz Ez 38/11.
Przen: Nie być używanym przez jakiś czas (4): Casteria [= pomieszczenie dla łodzi], Mieyſcá ná których łodzie ſtawáyą/ á odpocziwáyą nieyáką chwilę. Mącz 40b.
Zwroty: »w pokoju odpoczywać« (1): Bo kiedy bicz w pokoiu Boży odpoczywa/ Naród ten od Báłwánów pomocy vżywa. ZawJeft 5.

»odpoczywać sobie« (1): ZAłoſne Kśięgi [...] Iuż ſie z was nigdy [zmarła matka] nie będzie vcżyła/ [...] Będziećie cżęſto odpocżywáć ſobie/ A oná w grobie. WisznTr 17.

a) O ziemi: leżeć odłogiem (1):
Fraza: »ziemia odpoczywa« (1): ktorzy ſami wyſzli z miáſtá dla thego iż im w źiemi śpiżo nie doſtawało [...] ábowiem źiemiá odpoczywáła [quia sabbatum erat in terra]. BibRadz 1.Mach 6/49.
α. Zażywać spokojnej starości (2): Bo mi tey praczey nietrzeba Bo też iuż mam doſyċ chlieba. Iuż też będe odpoczywać A iako pan tak vzywaċ. RejKup e4.
Zwrot: »sobie odpoczywać« (1): RejZwierc 162 cf W przen.
W przen (1): gdy iuż obacżyſz [...] iużeś przyſzedł ku ſpokoynym cżáſom ſwoim/ á wſzedłeś prawie iáko do piękney łáźniey do ſpokoynych lath ſwoich/ wypoćże s ſiebie ony pirwſze á zámotáne ſpráwy ſwoie [...]. A potym ſie położiſz roſkoſznie ná onym łożecżku ſwoim/ ná kthorym ſobie odpocżywáć będzieſz RejZwierc 162.
β. O umarłych (69):
αα. Zaznawać ukojenia po trudach życia; być zbawionym (39): BierEz R2v; A wſzákoż mniey żáłuy vmárłego/ bo ten iuż odpoczywa. BibRadz Eccli 22/11; Bo im Pan niebo odewrze [...]. Y każe im odpocżywáć ArtKanc A13v, S.

odpoczywać gdzie (7): BierRaj 17; GroicPorz pp4; gdy wyzwoleni z niewoléy grzéchu y ćiáłá/ w ónym króleſtwie odpocżywáią BiałKat 158v; WisznTr 15; PudłFr 27; ArtKanc G14; Przez ten ołtarz pod ktorym odpocżywáią duſze/ nie może ſię rozumieć żadne inſze mieyſce oprocz niebá. WujNT 853. [Cf też ββ. »odpoczywać w prochu« CzechEp 82.]

W przeciwstawieniu: »odpoczywać ... odpoczynku nie mieć« (1): Oto ſłyſzyſz iż wierni wiecżnye odpocżywáią w rádoſciach ſwoich/ á niewierni odpocżinku nie máią w mękach ſwoich RejAp 124v.

Zwroty: »w łasce Pańskiej odpoczywać« (1): To ćiáło z źiemie ſtworzone/ w źiemię będźie obrocone [...]. Duch iego wiecżnie przebywa/ w łáſce Páńſkiey odpocżywa ArtKanc S17v.

»odpoczywać w Panie (Panu) (Bodze), z Panem (Bogiem), z (Panem) Chrystusem« [szyk zmienny] (4:3:2): KromRozm I G4; Vmárł potym [Jojadas] máiąc lat wieku ſwego ſto y trzydzyeśći/ w Pánie Bodze odpocżywał. BielKron 86v, 90; LeovPrzep G4v; RejAp 124; Sześć dni roboty/ y prácey náſzey/ w zakonie Chryſtuſowym: Siodmego odpocżywáć będziem s pánem bez ćiał/ po śmierći SkarŻyw 4, 601; NiemObr 30, 121.

»odpoczywać w pokoju« [w tym: niech(aj) odpoczywa(ją) w pokoju (7)] [szyk zmienny] (11): tak ſkoſciołem trzymam/ yż odpocżywaią w pokoiv dvſze wiernych vmarłych lvdzi. SeklWyzn e4v; OrzRozm M3; SkarŻyw 601; CzechEp 83; wiernych Páńſkich duſze z łáſki y miłośierdźia iego/ niech odpocżywáią w pokoiu. LatHar 21, 59, 65, 180, 184, 657, 660.

»odpoczywać od prac« (1): ći po śmierći prawdziwie odpoczywáią od prac ſwoich/ ktore tu ná świećie dla Chriſtuſá podeymowáli WujNT 873.

»odpoczywać w radości(ach)« [szyk zmienny] (4): RejAp 124, 124v; iż duſze zmárłych ludźi/ przed zmartwychwſtániem do niebá nie przychodzą/ [...] ále ná oſobnym náznácżonym mieyſcu zátrzymáne ſą/ y odpocżywaią/ dobrzy w rádośći y z poćiechą/ źli w niepokoiu y w boiáźni. ReszPrz 90; WisznTr 15.

»odpoczywać sobie« (1): Bo ten w niebie wyſokim odpoczywa ſobie/ Ciáło ſwé zoſtáwiwſzy w tym z mármóru grobie. PudłFr 27.

»wiecznie odpoczywać« [szyk zmienny] (4): LubPs D2; LeovPrzep G4v; RejAp 124v; Drogi Páńſki śpiewacżku/ iuż nam nie záśpiewaſz/ Bo w lepſzey tám rádośći wiecżnie odpocżywaſz. WisznTr 15.

Szereg: »nie spać ani odpoczywać« (1): Duſze niektorych ſwiętych záraz po ſmierći ſą z Chriſtuſem: á nie śpią áni odpoczywáią áż do dniá ſądnego. WujNT Yyyyy2v.
W przen (5): PAnie ktoż w przybytku twym iuż będzye przebywał/ A ná gorze twey ſwiętey wiecżnie odpocżywał LubPs D2; GroicPorz pp4.
Zwrot: »na łonie (Abraamowym) odpoczywać« [szyk zmienny] (3): ábyſmy ná łonie iego [Abrahama] z Łázárzem odpocżywáć/ y wniebie znim krolowáć mogli. SkarŻyw 286, [282]; WujNT 263.
ββ. O zwłokach: być pogrzebanym; oczekiwać zmartwychwstania (30): [śmierć] iáko Syrená może vſpić máło/ Aby ciáło ſtrudzone też odpocżywáło. Ale gdy ie Pan záſię mocą ſwą obudzi [...] RejWiz 106; Mącz 341d; WisznTr 21; Z tákim nagrobkiem/ on Pan w rzecżách biegły/ Niech odpocżywa GrochKal 20.

odpoczywać gdzie (16): RejZwierc 271v; Ztámtąd potym do Rzymu ćiáło iego przenieſione w kośćiele świętych Apoſtołow [...] odpocżywa. SkarŻyw 385, 363, 408; Zoſtawcie nam tu vpominek wiecżny: Gdźie odpocżywa zacnieyſza niż głowá Steſychorowá [tj. Kochanowski]. KlonŻal D2; SkarKaz 382b. Cf »w grobie odpoczywać«, »odpoczywać w ziemi«.

W przeciwstawieniu: »odpoczywać ... śmierci nie znać« (1): Smiertelné iego ćiáło odpoczywa w grobie: Ale ſławá/ którą ón zoſtáwił po ſobie/ Smierći nie zna KochTarn 75.

Zwroty: »w grobie odpoczywać« [szyk zmienny] (8): Iż przydą ty cżáſy/ iż wſzyſcy ktorzy ná ten cżás w grobiech ſwych odpocżywáią/ vſlyſzą głos Páná ſwego RejPos Ooo4; SkarŻyw 403; CzechEp 363; KlonŻal C4; KochTarn 75; ArtKanc Sv; OrzJan 99; (nagł) Włádyſław wtory. (–) Poćieráć muśiáł w nędzy obce ſtrony. Gdzie odpoczywa y z złą zoną w grobie KlonKr C4v.

»odpoczywać w nadziei« = requiescere in spe Vulg [szyk zmienny] (3): LubPs D3; Leop Act 2/26; Tu ćiáło śmiertelne botwieie. Choć ſię w proch rozſypuie: Iednák odpocżywa W nádźiei KlonWor 82.

»w pokoju, spokojnie odpoczywać« (1:1): Tedy ciáło w pokoiu s cżáſem odpocżywa/ A duſzá oná ſwięta rádośći vżywa. RejWiz 194; OrzJan 100.

»odpoczywać sobie« (2): Prośi też zá vmárłym/ ſtoiąc z nim przy grobie/ żeby w nim mogł trup iego odpocżywáć ſobie CzechEp 363; OrzJan 100.

»odpoczywać w ziemi, w prochu (ziemie)« [szyk zmienny] (3:3): Poſdrawyam was wſſitky duſſe wyerne ktorich cyala tu ij wſſαdi odpocziwayᾳ wprochu. BierRaj 21, 17; tu ieſztze ſwiętych vmárłych ćiáłá w ziemi odpotzywáią/ áſz do dniá Sądnego KrowObr 215; GrzegŚm 43; CzechRozm 124v; CzechEp 82.

Szereg: »spać i odpoczywać« (2): GrzegŚm 43; tedy to wſzytko ná dawno pomárłe wkłádáią/ [...] o ktorych twierdzą iż ſpią y odpocżywáią CzechEp 84.
b. Robić przerwę w czymś; przestawać; czekać; cessare Mącz (6): Cesso, Przeſtáć/ Omieſzkáć/ Odpocziwáć. Mącz 45c.

odpoczywać od czego (1): nie odpocżywáy od żaloſci/ ty anij twoie ocży OpecŻyw 141 v.

Zwroty: »odpoczywać na, przez mały czas« (1:1): RejAp 61v; dáne ſą káżdemu ſzáty biáłe/ y powiedźiano im áby odpocżywáli ieſzcże przez máły cżás/ áżby śię też nápełnili towárzyſze ich y bráćia ich/ ktorzy máią być zábići iáko y oni [Apoc 6/11]. GrzegŚm 60.

»odpoczywać w pokoju« (1): iż w nádziei á w opáthrznośći Páńſkiey docżekáią/ powſtawſzy s ciáły ſwemi/ oney wiecżney zapłáthy ſwoiey/ [...] gdyż im rzecżono/ odpocżywaycie ták ná máły cżás w pokoiu [Apoc 6/11] RejAp 61v.

Przen: Nie dziać się, nie powstawać (2): Conquiescent literae nisi quid novi extiterit, Odpocziwáyą liſty/ To yeſt przeſtáną więcey piſáć liſtów/ yeſli ſie co nowego od ciebie ku mnie nie ponowi. Mącz 341d; Ná co więc noc ieſt nalepſza/ gdy ludźie iáko vmárli leżą [...]/ gdy ſpráwy wſzytki odpoczywáią SkarKaz 609b.
2. Znajdować się w jakimś miejscu, przebywać gdzieś; być gdzieś umieszczonym, położonym; mieszkać; requiescere HistAl, Vulg, PolAnt; repausare HistAl; constare Mącz; quiescere PolAnt [zawsze z okolicznikiem miejsca] (63): yeſcze przeuyſſyla ta panna wſzytky anyoly y trony abouyem pan bog w tronach otpoczyua przeſz mocz ſwoyą PatKaz II 53v; A oni mu vkazáli iáskinie w ktorych mieſzkáli/ y mowili/ Tu przez wſzytki dni odpocżywamy. HistAl I,17; Leop Ez 37/14; Vmyſliłem był ſam budowáć Dom gdźieby odpoczywáć miáłá Skrzyniá przymierza Páńſkiego BibRadz 1.Par 28/2; Y ſpythał Cżech poſpolitego ludu ieſli ſie im thá kráiná podoba/ wſzyſtcy záwołáli podoba/ tu chcemy z żonámi y z dziećmi ſwemi odpocżywáć/ poki náſzych bogow wola będzie. BielKron 318; tamże też y máłpá odpocżywáć będzie y naydzie ſobie pokoy. BudBib Is 34/14. [Cf też a. PatKaz II 77v.]

odpoczywać gdzie (4): OpecŻyw 19; Człowiek ktory vbłądźi z drogi mądrośći odpoczywa w zebrániu vmárłych [tj. umrze]. BibRadz Prov 21/16; SkarŻyw 112; y sſtáło ſię drzewem wielkim/ á ptacy powietrzni odpoczywáli (marg) gniezdzili ſię. G. (–) ná gáłązkách iego. WujNT Luc 13/19.

W charakterystycznych połączeniach: odpoczywać na gałązkach, na łożku, na ręku, w skałach, w tronach, w zebraniu umarłych, na ziemi.

Zwrot: »trochę odpoczywać« (1): on do kośćiołá onego cżyſtey Pánny bieżał/ y trochę wnim odpocżywáiąc/ záchorzał SkarŻyw 173.
Szereg: »(prze)mieszkać, (albo) odpoczywać« (2): OpecŻyw 19; Triduum Romae constitit, Trzi dni przemieſzkał álbo odpoczywał w Rzymie. Mącz 418a.
W przen (2): Ambroży S. [...] o ſmyerći Pyotrá y Páwłá S. zmyenkę czynyąc/ ták pyta: A ná ktorymże myeyſcu męczeńſtwo podyęli? Y ſam ſobye odpowyeda: W myeſcye Rzymye/ w ktorym ſye głowá y zwierzchnoſć narodow náyduye: A to ták/ iżby tám odpoczywáłá głowá ſwyętobliwoſci/ gdźye byłá głowá zabobonow KromRozm III O3; SkarJedn 91.
Przen (28):

odpoczywać na czym (1): na lonku mego ſertza racżyż odpocżywatz. OpecŻyw 18v.

odpoczywać nad kim (1): niemáſz nie ná świećie pożytecżnieyſzego/ Iáko ſię chełpiąć cnotą weſelić z dobrego Vcżynku/ łáſká Boża nád tákowym bywa/ Y też błogoſłáwieńſtwo z ſzcżęśćiem odpocżywa. KołakSzczęśl C4.

odpoczywać w czym (5): Leop Prov 14/33; BibRadz Prov 14/33; Lecż kto ieſt ſercá ſzcżyrego/ tákże w nim odpocżywa duch prawdy CzechEp 244, 244. Cf Fraza.

Fraza: »poki dusza w ciele odpoczywać będzie« (1): Póki duſzá w ćiele mym odpoczywáć będźie/ Ieſtem tobie powolna GosłCast 57.
a) O Duchu Świętym wobec wybranych bożych (13):

odpoczywać na kim (2): Iesli bywacie ſromoceni dla imienia Chriſtuſowego/ błodzy (śćie)/ gdyż ſławny á Boży duch na was odpocżywa BudNT 1.Petr 4/14; ReszPrz 101.

odpoczywać nad kim (6): GrzegRóżn M2; HistRzym 124; duch Páńſki odpocżywa nádemną/ dla tego iż mie Pan pomázał á náznácżył ſobie RejPos 244v; LatHar 553; KołakSzczęśl B4v; WujNT 805 marg.

odpoczywać w kim (1): Oſtatecżnie duch ſwięty chwálił pannę Marią rzekątz: Pozdrowiona bądz blogoſlawioná matko Kryſtuſowa [...]. Tys ieſt ona w ktoréiem iá odpocżywál ſiedmioraką laſką/ ij dary ſwymi ciebie napelniaiątz OpecŻyw 185v. [Cf też b) PatKaz II 53v.]

odpoczywać w czym (2): aboczyem duch ſzwyąty w czyſtoſzczy panyenſkyey ſyą kocha, y w czyſtych ſerczach rath odpoczywa PatKaz II 40, 40v.

b) O Pannie Marii oczekiwać w boskich przewidywaniach na swe posłannictwo (5):

odpoczywać w kim (2): [Panna Maryja] palala wmyloſzczy bozey przet wſzemy vyeky y otpoczyuala w bodze a bog wnyey PatKaz II 53v, 54.

odpoczywać w czym (3): O zayſte (malo) mnyeyſchy to dzyw yeſth yſz ta panna przed uyeky wtakouey uyelmoznoſzezy wboſthwye byla y wſkarbye boſtwa otpoczyuala PatKaz II 31v, 28, 52v.

c) Być członkiem Kościoła (4):

odpoczywać na czym (2): ábyſmy [...] przy tey głowie [papieżu]/ iáko cżłonki żywotá ſzukáli: y ná łonie mátki tey/ [...] odpocżywáli. SkarJedn 148; Krzyż ś. y moc iego [...] podbiłá pod wiárę mądrość ſwiecką/ iż ſię vniżyć Ewángeliey muśiáłá/ y pod tym ſię drzewem chłodźić/ y z iego owocu żyć/ y ná iego gáłęźiách odpoczywáć wſzyſtek świát począł. SkarKaz 83a.

odpoczywać pod czym (1): ieſli pod iego [Chrystusa] obroną y ćieniem odpoczywáć chcemy: [...] o ſobie w zgodźie rádźić muśim. SkarKazSej 672b.

odpoczywać w czym (1): Ten ieſt tedy pewnym á nieomylnym poſłáńcem Bożym/ ktory od Bogá moc przez potomki Apoſtolſkie podáną od kośćioła biorąc/ z kośćiołem ſię zgadza/ y w iego poſłuſzeńſtwie y ſtárſzych ſwoich odpocżywa SkarJedn 53.

d) Wcielić się w kogoś [na kim] (1): Widząc to ſynowie prorokow/ rzekli: odpocżywa duch Heliaſzow ná Helizeuſzu. BielKron [822].
a. O płodzie w łonie matki [w tym: o Chrystusie (18); w kim, w czym (17)] (20): [Bóg Ojciec mówi:] Iakąż tedy laſkę ij cżeſtz mám iéy vcżynitz/ ij iéy náſwiętſſému cialu/ w ktoré żywocie ſyna mégo ciało duchem ſwiętym ieſt ſprawiono/ [...] w ktorym dziewiętz mieſięcy odpocżywało OpecŻyw 179; gdyſz przeto przybytek bozy yeſth panna marya bo odpoczyual wyey zyuoczye {ſzyn boſzy} PatKaz I 15v, 14; othpoczyuał bog w nyey [w Maryi] uyąſczey, nyſz wthronyech PatKaz II 77v, 28, 31, 35, 39, 41v (10); na ten cżas poſpolicie rozne bliznieta bywaią, Otrok y ſamicza, Na prawiey ſtronie boku otrok/ á na lewey ſamiza [!] zawſze odpocżywa. FalZioł V 31.

W porównaniu (1): muſzyl czy to bycz y byl przenayczyſtſzy zyuoth w ktorym to boſtwo otpoczyualo yako wnyebye PatKaz II 47.

W charakterystycznych połączeniach: odpoczywal(o) Bog (3), bostwo (2), ciało Syna, Pan wszego stworzenia (świata) (2), Syn Boży (5); w panieńskich wnętrznościach odpoczywać, w pannie, w żywocie [czyim] (4); dziewięć miesięcy odpoczywać (6), pod czasem.

W przen (3): Ktory ſtworzil mie/ odpocżywál w przybytku mym. OpecŻyw 180; Oto yeſt dom bozy ktory duch ſzwyąty poſzwyączyl przebyuacz ſynu bozemu wktorym to domu myal otpoczyuacz pan wſzego ſtworzenya ſyn bozy PatKaz II 42; myloſzcz oczczowſka myala wney otpoczyuacz PatKaz II 47v; LatHar 554.
3. Pozwalać wytchnąć, dawać odpoczynek [czemu] (1): [gdzie páſieſz/ gdzie odpocżywaſz owcam w południe BudBib Cant 1/6 (Linde).]
Przen: Nie używać czegoś (1): Y żelazo by namięſzſze gdy ſie vſtáwicżnie á cięſzko obráca/ pewnieby ſie rychło zrobiło/ by mu theż nie odpocżywał RejZwierc 15v.

Synonimy: 1. chłodzić się, oddychać, wydychać.

Formacje współrdzenne cf ODPOCZĄĆ.

Cf ODPOCZYWAJĄCY, ODPOCZYWANIE

MM