[zaloguj się]
[pdf]

OKO (5452) sb n

Oba o jasne (w tym w pierwszym 1 r., w końcowym 2 r. błędne znakowanie); w G pl wahania.

Fleksja
sg pl du
N oko oka oczy
G oka ok oczu, oczy, oczów, ocza
D oku oczóm, oczåm, oczu
A oko oczy, oce, ocze
I okiem okami oczyma, oczema, oczami, okoma
L oku ok(a)ch oczu, oczach, ocz(o)ch
V oczy

sg N oko (282). ◊ G oka (148). ◊ D oku (15). ◊ A oko (464). ◊ I okiem (197); -em (38), -ém (2), -(e)m (157); -ém KochMRot; -em : -ém SiebRozmyśl (2:1). ◊ L oku (87). ◊ pl N oka (6) [w znacz. 3. i 8.]. ◊ G ok (4); ok (1), ók (1) Mącz (1:1), (o)k (2). ◊ I okami (1) [w znacz. 2.]. ◊ L ok(a)ch (1) [w znacz. 3.]. ◊ du N oczy (648). ◊ G oczu (637) [w tekstach posiadających oboczną formę nigdy nie w rymie], oczy (21) [w tym: przy liczebniku większym niż 2 (8), w rymie (5)], oczów (4), błędnie: ocza (1); -u : -y BielŻyw (2:1), RejKup (1:1), HistAl (2:1), GliczKsiąż (3:1), RejWiz (10:2), Leop (16:1), BielKron (12:2), RejAp (18:1), RejZwierc (10:1), SkarŻyw (14:1), StryjKron (1:1), WujNT (20:1), SzarzRyt (1:1); -u : -y : -ów Mącz (41:2:1), Calep (5:4:3); ~ -ów (1), -(o)w (3). ◊ D oczóm (105), oczåm (4), oczu (1) BierEz [w rymie]; -óm : -åm FalZioł (15:2), CzechRozm (1:1), ReszPrz (1:1); ~ -óm (10), -om (4), -(o)m (91); -óm Mącz (2), Oczko (2), GórnTroas (2), KochFrag, GosłCast, też SienLek; -om OpecŻyw, KochTr (2); -óm : -om KochPs (1:1); -åm (2), -(a)m (2). ◊ A oczy (1689), oce (1), ocze (1); oczy : oce : ocze GlabGad (14:1(B4v):1(Cv)). ◊ I oczyma (881), oczema (4), oczami (1), okoma (1); -ema KochOdpr; -yma : -ema KochPs (17:1), KochTr (1:1), KochPieś (3:1); -yma : -oma RejPos (171:1); -yma : -ami SzarzRyt (1:1); ~ -ema (2) KochPs, KochTr, -éma (1) KochPieś, -(e)ma (1). ◊ L oczu (135), oczach (75), ocz(o)ch (33); -u Murm, KromRozm I (2), MurzHist, MurzNT, BielKom, LubPs, GroicPorz, Leop (2), CzechRozm, NiemObr, KlonŻal, KochPieś (2), PudłFr (2), ZawJeft (2), GórnTroas, WysKaz, WitosłLut, PowodPr (6); -ach OpecŻyw, RejKup, OrzList, OrzQuin (3), SarnUzn, PaprPan, SkarJedn (5), CzechEp, Resz List, WisznTr (4), GórnRozm, ActReg, Calep (3), KochFrag, OrzJan, LatHar, WujNT (4), CiekPotr, GosłCast', -(o)ch PatKaz II (2), RejPs, RejJóz (3), RejWiz (2), RejZwierz (2), RejPos (6), HistLan, RejZwierc (4), RejPosWstaw; -u : -ach : -(o)ch FalZioł (21:2:8), GlabGad (8:1), BibRadz (–:2:2), BielKron (5:2), Mącz (17:4), SienLek (13:–:1), GórnDworz (2:1), BudBib (26:4), KochPs (4:1), SkarŻyw (3:16), KochFr (4:1), ReszPrz (1:1), SkarKaz (1:5), SkarKazSej (2:2); ~ -ach (53), -åch (14), -(a)ch (8); -åch BielKron (2), SarnUzn, GórnDworz, PaprPan, GórnRozm, OrzJan; -ach : -åch BudBib (1:3), SkarJedn (4:1), SkarŻyw (13:3). ◊ V oczy (5).

du w funkcji właściwej (o oczach jednego człowieka) : w funkcji pośredniej między du i pl (o oczach wielu ludzi) : w funkcji pl (np. o wielu oczach fantastycznych): N oczy (467:180:1). G oczu (487:136:14), oczy (11:2:8), oczów (3:1:–). D oczóm, oczåm (91:18:–), oczu (1:–:–). A oczy (1180:504:5), oce, ocze (2:–:–). I oczyma, oczema (561:323:1), oczami (1:–:–), okoma (1:–:–). L oczu (117:18:–), oczach, oczoch (63:45:–). V oczy (4:1:–).

cum nm 2: N oczy (2), G oczu (3), A oczy (13), oce, ocze (2), I oczyma (1); cum nm 6, 7, 100, 1000, wiele: N oczy (1), G oczy (7), ok (2), oczu (1), I oczyma (1).

Przydawka o odmianie przymiotnikowej przy formach wszystkich przypadków du oprócz I w pl; przy I du oczyma przydawka w pl (376), w du (23); du OpecŻyw (5), PatKaz III; pl : du WróbŻołt (1:1), HistRzym (1:2), RejPos (112:1), BudBib (5:11), ModrzBaz (6:1), SkarŻyw (4:1); przy I du oczema przydawka w du.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

Znaczenia
1. Zewnętrzny organ zmysłu wzroku; oculus Murm, Mymer1, BartBydg, HistAl, PolAnt, Vulg, Mącz, Modrz, Calag, Calep, Cn; lumen Mącz, Calag, Cn; orbis Mącz; fenestra, lux, porta solis, postis Cn (5423): a ny konya schywego yemv ranyl pod oko. ZapWar 1516 nr 2178; áby párá z mocżu/ Nie mogłá mi przyść ku ocżu. BierEz B3v; Bowiem ia w rzyći ocży mam BierEz E2, Ev, O3, P2v; Potym mu ocży odwiązáwſſy/ w oblicżé plwali OpecŻyw 115v, 63 [3 r.], 129 [2 r.], 141, 153v, 157v; PatKaz III 119, 120, 145; Gena folliculus quo oculus integitur. Eyn ougendeckel/ ader augglid. Błonká ktora oko zákrywa. Murm 52, 51 [2 r.], 76; Mymer1 23, 39; HistJóz Ev; BartBydg 64; kwiatki rumienkowe bolenie głowy y ocżu oddalaią. FalZioł I 26b; Ieſt tha wodka ocżom barzo pożytecżna FalZioł II 19d; Zołć też z wodą rozmieſzana, bielmo z oczu ſpądza. FalZioł IV 27a, ‡3a [2 r.], b [3 r.], c [4 r.], d [3 r.], e [3 r.] (273); Tego cżaſu w Rzymie ſie vrodziło dzi[ecię] m[aiąc] cżtyrzy ręce tak też wiele ocżi BielŻyw 115, 72; Cżemu ieden nos mamy á dwie oce. GlabGad B4v; Cżemu ludzie maiąci wypukłe ocży mglejſzi wzrok miewaią. GlabGad B6, A7, B2v, B4v [2 r.], B5 [2 r.], B5v (28); Cżłowiek theż ma ſiedm wychodow z głowy [...]. Ty ſą/ dwie vſzy/ dwie ocżi/ dwie nozdrze á iedny vſta. KłosAlg A3v; LibLeg 10/66; RejPs 184; RejRozpr C, Hv; LibMal 1544/88v, 89, 1550/156; Oto day gębę wyparzyć Tak y z ocżyma ża razem RejJóz H3; RejKup f3v, h6v, k3; HistAl F6v, G7; Potym zaśię włożył ręce na oczy iego/ i vczynił to że przéirzał MurzNT Mar 8/25, Matth 6/22, 23, Mar 8/23, Luc 11/34, Ioann 9/11, 15; KromRozm III F7v; BielKom B7v; LubPs V3v; KrowObr 114v; Iż cudna twarz błyſzcżąc ſie rumiánem z białośći/ Ocży ktemu okażą rozlicżne wdzyęcżnośći. RejWiz 4, 15, 48v, 64, 118v marg, 126v, 167, Cc7v; wſſyſthko ćiáło ich [cherubinów]/ y ſſyie y ręće/ y ſkrzydłá/ y obrącżki/ pełne były ocżu Leop Ez 10/12, Ps 87/10, k. *2v [3 r.], Matth 9/29, Ioann 9/6, 11, 15; Coś mu w oko wleciáło/ áleć mu wypádło RejFig Aa6v, Aa6v [2 r.], Dd7, Ee2 [2 r.]; RejZwierz 107, 122v; Oćiec iego ozdrowiał ná ocży. BibRadz Tob 11 arg, Iob 40/19, I 288c marg, Ez 10/12, Dan 7/20, Tob 2/11 (11); Wiele inych dziwow álbo wyrodkow od ludzi ná ſwiecie/ [...] niektorzy co w pierſiach gębá á ná rámieniu ocży BielKron 8v; ktory [Argus] miał ſto ocży álbo ſto ok BielKron 20v; Niewychodzą żony ich áż twarz záſłoniwſzy okrom ocżu trochę BielKron 261, 14 [2 r.], 15 [2 r.], 20v, 21 [2 r.], 54 (28); Recessus in oculo, Tá niskość y glębia w którey oko ſiedźi. Mącz 43d; Cilium, Brwi v oczu. Mącz 53d; Valetudo oculorum, Bolenie oczów. Mącz 474c, 4b, 6c, 15b, c [2 r.], 16a (36); OrzQuin I, I2; Oczu gołymi rękámi niethykáć SienLek 63; wodkę onę ná oczy chore puſzczay SienLek 69, 10v, 11v [2 r.], 15v, 18v, 19v (123); RejAp 44, 45 [3 r.], 48v, 49, 50 (12); ſnadź mu ſie nieborakowi co w ocży sſtháło. GórnDworz T2v, Gv, T3, Cc4; A gdyż on lekarz nápráwił ſwe przypráwy/ áby záſie ocży wpráwił/ było tam okno otworzone/ á wlećiawſzy tám kruk/ wźiął iedno oko ná ſtole HistRzym 95v, 16v, 95v [6 r.], 96; RejPos 209, 294v, 297, 330v; BielSat Cv; KuczbKat 145, 225; RejZwierc 59v, 61v, 157v, 158, 198v; BielSpr 45; WujJudConf 50; BudBib Gen 29/17, Lev 14/9, 21/20, I 199c marg, 3.Reg 20/42 (13); BudNT Mar 8/23, 25, Ioann 9/16; CzechRozm 6v; PaprPan E2v; rownieby ták było/ iáko gdyby nogi lekce ważyły ocży/ przeto iż niemogą chodźić/ á ocży lekce ważyły ręce/ że niemogą widźieć ModrzBaz 57v, 29v [5 r.], 45v [2 r.]; Oczko 14v [3 r.], 34; Calag 45a; do ták przykowánego/ w ocży mu ſtrzeláć kazáli SkarŻyw 188, 51, 63, 151, 179 [3 r.], 188 [2 r.] (14); StryjKron 110, 792; ále też o ocży do Otyliey/ o zęby do Apoloniey/ [...] o ogień do Wáwrzyńcá wſzyſcy ſie vćiekaią CzechEp 83, 84, 298, 371, 374; NiemObr 24, 47; WerGośc 243; Oczy dźiwnéy pięknośći [...]. Dźień to błogoſłáwiony/ Kiedym ia wáſzym śidłem vplećiony. KochPieś 53, 22; GórnRozm I4; Myopes – Czi ktorzi mewidzą [!] az blisko do ocżow prżiłozą. Calep 685a, 216b, 450a, 457b, 484b, [723]b [2 r.]; Phil I3 [2 r.], M2; GórnTroas 13; LatHar [+11]; RybGęśli Bv; w pośrzodku onych ſtárſzych/ báránek ſtał iáko zábity/ máiąc śiedm rogow y oczy śiedm WujNT Apoc 5/6, Matth 5 arg, 6/22, 23, 9/29, 20/34 (21); JanNKar G2v; JanNKarKoch Fv; KmitaSpit B3v, C4v; To ieſt pánienká [...] wzroſtu Xtałtnego, oczu cudnych (–) Te cię to oczy ſynu podobno záwodzą. CiekPotr 27; Niech ręká oku pięknośći iego nie zayrzy. SkarKazSej 677a, 676a [3 r.], 677a [2 r.]; Náżycż ty mnie zdrowych nog: ia náżycżę tobie Ocżu miáſto pochodnie KlonWor 51, **2v.

I du w funkcji okolicznika sposobu: »oczyma [do kogo, do czego a. ku czemu]« = twarzą w jakimś kierunku (8): Pothym gdy cżas ku porodzeniu przychodzi: [...] ocżyma ku żywotowi matcżynemu ſie obraca FalZioł V 16c, IV 17b, V 16c; KrowObr 196; wſádzą ią ná oſłá obroćiwſzy ią ocżymá do ogoná oſłowi BielKron 261, 22, 120v; RejZwierc 33v.

W połączeniu z określeniem koloru [oko, oczy + określenie (17), określenie + oczy (7)] (24): OpecŻywList C; PatKaz III 120 [2 r.], 121; FalZioł IV 25d; Ocży żółtawe, zmyſloną pokorę y obłudne nabożenſtwo vkazuią GlabGad N7, B5 [2 r.], N6, N6v [2 r.]; Był Alexander ſtanu ſredniego/ dłudiey [!] ſzyie/ ocży iáſnych HistAl N4v; BielKron 387; Caesuliae, Którzi błękitne á yákoby ſzáre oczi máyą. Mącz 30c, 30c, 146b, c, 246d, 348a; Phlegmátyk/ biały/ blády/ [...] oczu wpádłych przymódrz Oczko 34, 34; KochFr 82; Lyká z czarnym włoſem y z czarnémá Spiewał oczémá. KochPieś 53; Glauciolus – Kon ſzarichoczi. Calep 457b.

W połączeniu z przymiotnikiem od rzeczownika żywotnego (też od rzeczownika „anjoł”) [oko + przymiotnik (8), przymiotnik + oko (7)] (15): Kyedy anyely [...] anyelſkyemy oczyma yą [pannę] uſrzely PatKaz II 52; FalZioł I 94b; Ta troiaka wilgoſć cżyni też roznoſci ocżu cżłowiecżych GlabGad B5; iako bywa w ocżu kotowych albo inſzich zwierząt. GlabGad B5; BibRadz Cant 1/14, Dan 7/8; Przezwaná ieſt po Grecku Sauromácią od ludzi z Iáſzcżorcżemi ocżymá BielKron 335; Mącz 26b; Oczy końſkié choré léczyć SienLek Aaaav, 165v, 166; HistRzym 96v; BudBib Dan 7/8; StryjKron 110; CzechEp 371.

W połączeniach szeregowych (22): oblicżé iego/ glowę/ vſta/ ocży/ ij ijnſſe wſſytki cżlonki tzalowala OpecŻyw 88v, 102, 128; KromRozm III F7v; GroicPorz k3; Nogi/ ocży/ y ręce/ y brzuch chłopu puchnie RejWiz 66v, 119; BielKron 433v; iż [śmiech] wnidzie w twarz/ w ocży/ w vſtá/ w żyły/ w boki/ iákoby tedyż cżłowiek ſpukáć ſie miał GórnDworz O2v; KuczbKat 145; BudBib b2; ModrzBaz 3, 24v, 99v; lepiey [...] y oko/ y rękę/ y nogę vtráćić: niſzli iákie vbliżenie ná zbáwieniu [...] odnośić. SkarŻyw 59, 4; NiemObr 47; ReszHoz 120; WujNT 471; SkarKaz 39a; ſtan krolewſki ieſt iáko głowá/ w ktorey ſą do rządu członkow wſzytkich/ oczy/ vſzy/ y inne ſmyſły powierzchne SkarKazSej 689a, 676a.

W porównaniach (76):

~ Jako comparatum [w tym: porównywane są błyszczące oczy (28)] (36): Ocży gich iakoby ſwiecżki ſwieczą w noczy FalZioł IV 30a; HistAl A6v, Mv; A tá karmia káżdemu żołądkowi zdrowa/ Nie zádmie po niey ocżu pewnie iáko Sowá. RejWiz 48v; v Lwá by dwie ſwiecy thák ſie błyſzcżą ocży. RejWiz 108v; ocży iego by kágániec goráiący Leop Dan 10/6; oczy iego ſą iáko zarzá. BibRadz Iob 41/9; ocży twoie ſą iáko gołębicże. BibRadz Cant 1/14, Apoc 2/18; ocży iego pięknieyſze ſą nád wino BielKron 18v; RejAp 12, 14, 28v, 29, 160; A ty przedſię iáko pyes kryieſz przed ſłońcem ocży twoie RejPos 166; ocży ſie iáko v ſzcżurká kiedy z mąki wylezie błyſzcżą RejZwierc 62; ocży mu ſie zápalą iáko pochodnie RejZwierc 75; gdy go vźrzyſz z zápalonemi ocżymá iáko pſá wſciekłego RejZwierc 81, 75v; BudBib Cant 4/1, Apoc 1/14, 19/12; SkarŻyw 552; StryjKron 351; KochFr 106; oczy dwá węglá práwé. KochSob 68; Tyś ſámá oczy moie gwiazdóm więc równáłá PudłFr 32, 70; Ocży co wſzyſtko/ widzą, iáſnieyſze niż ſłońce/ záwiązáli ArtKanc E9; Ocży/ iákby z iámy ſtráſzney wyglądáły GrabowSet R4v; KochFrag 27; oczy iego iáko płomień ogniá. WujNT Apoc 1/14, Apoc 2/18, 19/12, Aaaaaa3.

Jako comparandum (40): przeto ſie ona [światłość] tam iawniey vkazuie, iakoby im ſwiecżki z ocżu pochodzlli [!]. GlabGad B6v; ták mu yęzyk ſchorzeye/ by chore ocży ná ſlońcu. GliczKsiąż K7, K7; będą [mieszkający w tej ziemi] iáko żądłá w oczoch wáſzych BibRadz Num 33/55; Iáko chorem oczom przykre ieſt słońce [...]/ thákże rozumowi ludzkiemu prawdźiwa świáthłoć [!] słowá Bożego ieſt przykra. BibRadz I 356b marg; BielKron 43v; ále ia zgołá kęs naymnieyſzy nie widzę/ nie inácżey iedno iákobych też ocżu/ w głowie niemiał. GórnDworz T3; muśi Dworzánin/ nigdy około pocżćiwośći białychgłow nie ſzermowáć/ bo to/ iáko oko/ naymnieyſzego proſzku nie ćirpi. GórnDworz T8v; bo w ten cżás ieden drugiego miłoſcią záraża/ ták/ iáko niezdrowe oko/ vprzeimie we zdrowe pátrząc/ záraża ie chorobą. GórnDworz Cc4; kthoryby [...] ziął z vmyſłu ták iáko z ocżu bielmo/ zaſłonę głupſtwá/ á nieumieiętnośći GórnDworz Ff3; ták ono [miasto Rzym] ma dwie wielkie iáſne/ iákoby ocży/ tych to dwu świętych zacnych Apoſtołow ćiáłá ReszList 180; ActReg 14; Ták potrzebne ſą Státuty w káżdey Rzeczypoſp: iáko potrzebne ſą oczy w ćiele. SkarKazSej 697b. Cf »jako w Argu oczu«, »jako sol w oku«, »jako źrzenica w oku«, »jakoby z oczu źrzenice stracić«. ~

W charakterystycznych połączeniach: oczy (oko) błoną zaszłe, bolące (7), chore (28), cudne (2), jaskrowate, mdłe (3), miekcące się, nadęte, nieroztworne, obrażone, okrągłe (2), opuchłe (napuchłe, podpuchle, spuchłe) (7), piękne, pochmurne (2), poczęsne, proste (5), przezroczyste (2), przezrzyste, przyjemne, słabe, stłuczone, subtylne, szczere [= zdrowe] (4), śrzednie, świerzbiące (3), święte [Chrystusa], wypukłe (4), zanieczyścione, zapaliste (3), zaziębłe (2), (nie)zdrowe (5), złe [= chore] (2), zmartwiałe; o kolorze: oczy białe (3), blaskie (2), błękitne, czarn(aw)e (9), jasne (3), płowe, przymodrz, siwe (2), szare, żołt(aw)e (4); błonka oczu, boleść (bol(enie), bolączka) (24), choroba (3), chrobaki, gorącość (2), leczenie, makuła, mdłość (4), napuchnienie (opuchlina) (2), niedostatek (niedostateczność) (3), niemoc (2), obrażenie, pomazowanie, posilenie, powłoka, ranienie, siepanie, suchość (2), świerzb(ienie) (4), zapalenie (2), zmaza, żołknienie; oczy bolą (8), ciemnieją, naprostają się, opadły, opuchły ((w)spuchły, zapuchły, puchną) (8), podsinieją (zasiniały) (2), przepukły się, strętwieją, świerzbią (2), zchorzały, zmartwieją, żołkną; całować oczy (2), chodzić (4), (o)czyścić (wyczyściać) (13), (z)leczyć (10), maczać (7), naprawiać, omy(wa)ć (wymywać, umy(wa)ć) (9), pomaz(ow)ać (mazać) (21), posilać (6), twierdzić (potwierdzać) (3), uzdrawiać, wspomagać, wypłokać, zogrz(ew)ać (2), zakrapiać (3), zasłaniać, zastrzykać; chronić oczu, pomazać, potrzeć, szanować; oczom pomoc (pomagać, pomocny) (6), poprawa, pożyteczny (2), szkodzić (szkodliwy) (2), wadzić; z oczu [co] oddalać (2), odejmować, otrzeć (ocierać, ścierać) (6), spądzać (rozpędzać, spędzić) (28), ściągać (wyciągać) (4), wysuszać, zganiać (wyganiać, zegnać, zegnanie) (10); chory (chorzejący, (za)chorzeć) na oczy (5), (nie)dobry (9), lekarstwo (8), plastr (2), pomagać (2), pomazać (pomazany) (5), przyłożyć (przykładać, przyłożony, przykładany) (23), ułomny, wodka (7); (w)puszczać (wpuscić, zapuścić, wpusczony, wpuszczany) na oczy (w oczy, do oczu) (45).

Przysłowia: bibl. Ale czamu [!] widźiſz trzáſkę woku brata ſwego/ a trámu woku twoięm nieobáczáſz? abo iako rzeczeſz bratu twęmu Dáići wyimę trzáſke zoka twégo a ono trám woku twoięm? MurzNT Matth 7/3–4, Matth 7/5 [2 r.]; Lepyey ſobye napirwey wyymi birzmo z oká BielKom E3v; Y nie trzeba páźdzyorká áni prochu w oku Mieć RejWiz 2; RejFig Aa3; RejPos 170 [6 r.]; co też drugie karzą á w cudzym oku páździorká ſzukáią RejZwierc 77v, 99, 185, 219, 267; ſpytay oká twego niemáſz li w nim bierzmná BiałKaz K2v; BudNT Matth 7/4 [2 r.], 5 [2 r.], Luc 6/41 [2 r.], 42 [4 r.]; ModrzBaz 50v [2 r.]; Dobrzeby było/ gdyby w tey mierze z oká ſwego tram ſwoy ſobie wyięli. CzechEp 56; Wyymi/ nieboże/ biérzmo piérwéy z oká ſwégo/ A potym źdźiebłká śięgay w oczách v drugiégo. KochFr 103; WujNT Matth 7/3 [2 r.], 4 [2 r.], 5 [2 r.], Luc 6 arg, 41 [2 r.] (15); WysKaz 18 [2 r.]; Pierwey z oká ſwego wyrzuć/ coć do twego wzroku wádźi: toż drugiemu oko oczyśćiay. SkarKaz 279b, 313a [2 r.]. [Ogółem 57 r.]

krvk krvkowi oka niewiklvie. SeklWyzn a3; GroicPorz 11.

Oko ſławá y wiará nie chcą ćirpyeć śmiechu. BielKom C5v; [i u nas w Polscze ona pospolita przypowieść to pokazuje: „Sławą, wiarą a okiem nie graj, bo te trzy rzeczy bez naruszenia dotykane być nie mogą”. PismaPolit 568].

bo niech on [król] będzie nadobrotliwſzy/ przedſię ma coś Bożego a ſtráſznego w ſobie/ á pewnie iáko ono powiedáią iż muśi mieć wilcże włoſy miedzy ocżymá RejZwierc 41v.

Frazy: bibl. »oko za oko« = oculum pro oculo PolAnt, Vulg (10): SeklKat I4, I4v; MurzNT 21; KromRozm II 13v; GroicPorz k4v; Leop Lev 24/20; Talio, [...] Równa pomſtá/ gdy oko za oko ręká zá ręke/ głowá zá głowę/ wedle zakonu Moyżeſzowego ydźie. Mącz 438d; CzechEp 280; Słyſzeliśćie iż powiedźiano: Oko zá oko/ á ząb zá ząb. WujNT Matth 5/39; SkarKaz 311b.

»oczy się błyszczą, świecą (się) (a. oświeciły się); świecić oczyma« = oculi fulgurantes Modrz [szyk zmienny] (3:3;1): Koza lepiey widzi w noczy niżli we dnie/ przetho ſie iey też ocży ſwieczą FalZioł IV 5d; GlabGad B6v; Pyány mu [opilcowi] z gęby płyną/ á błyſzcżą ſie ocży. RejWiz 166v; RejFig Bb2; BibRadz I 288d marg; BielKron 64v; ModrzBaz 80v.

»oczy pałają; z oczu iskry pałające pochodzą; oczy ogniste, zapalone, pałające, iskry wypuszczające« = oculi scintillas emittentes Vulg; ferventes oculi Mącz [szyk zmienny] (1;1;2:2:1:1): ich [smoków] tchnienie było ſmrodliwe á ſmiertelne/ á z ocżu ich iskry pałáiące ogniſte pochodziły [de oculis eorum flammae ferventissime scintillabant]. HistAl H6; Leop Sap 11/19; BielKron 295; Mącz 121a; RejAp 14 marg; RejZwierc 75v, 81; Dym ſye kurzył z noſá iego/ oczy páłáły zywym ogniem KochPs 23.

»oczy płaczą [= łzawią się]« (1): Lippus, Któremu oczy płáczą/ álbo łzámi záciekáyą/ Slieṕ. Mącz 195a.

»oczy płyną (a. zapływają, a. zapłynęły), cieką; ociekłość (a. cieczenie, a. zaciekanie), płynienie oczu; cieczenie, płynienie z oczu; oczy ciekące, płynące, pociekłe« = lippitudo, ophtalmia Mącz, Calep; epiphora, gramiae, humescentes oculi, lachrima Mącz [w tym: płynienie albo zaciekanie (1)] [szyk zmienny] (3:2;5:5;1:1;16:12:2): March1 A2 [2 r.]; Lippus, eyner dem die augen trieffen. Ktory ćyekące oczy ma. Murm, 66, 76; Na oczy płynącze lekarzſtwo. FalZioł ‡3d, ‡3d, I 35a, 87c, 91c, 118c (12); GlabGad B6v, N7; March3 T7 [2 r.]; Ano mu ręce gędą/ zápłynęły ocży RejWiz 93; Lema [...], Płákánie álbo ćieczenie vſtáwiczne z oczu. Mącz 188b, 148b, 159d, 188c, 265b; Ieſli mu [koniowi] oczy ćieką/ álbo puchną/ záthni mu żyły nád oczymá SienLek 165, 29v, 35, 36, 66 [6 r.], 66v [3 r.], 67v [2 r.], S[ss]3v; Calep 607a [3 r.], 732b.

»płyną, idą łzy z oczu; oczy łzami zaciekają; łzy z oczu płynące; oczy we łzach pływające; płynienie łez z oczu; zaciekanie, zalewanie oczu (oczow) łzami; oczy płynące łzami« [dolegliwość oczu] = ophtalmia Mącz; hypochysis Calep [szyk zmienny] (4:1;2;2;1;2;2:1;1): [wodka bukwiczana] Lzy ktore z ocżu płyną żaſthanawia FalZioł II 4b, II 15d, 19d, V 58, 78v [2 r.]; GlabGad N7; Lippio, Bolą mie oczy/ záciekáyą mi łzámi. Mącz 195b, 106d, 195a, 265b; SienLek 22v, 63v, 64v [2 r.]; Hypochysis – Lzami zaliewanie oczow. Calep 495a.

»poszło oko« (1): Laborat glaucomate, Poſzło mu oko/ Białkiem mu záſzło. Mącz 146c.

»wiatr w oczy« (1): gdy wiátr w ocży/ bárzo przekáża/ wſzyſthki prochy y przećiwności idą ná ćie BielSpr 16v.

»oczy się wiercą; oczy wiercące się« [szyk zmienny] (3;1): FalZioł V 13v; Ocży nie vſtawicne ale tam y ſam ſie wierczące znamio⟨nują⟩ nie ſtatek GlabGad N6v; Oczy zmartwiále/ á gdy ſye trzęſą á wiercą: źle. SienLek 22v; RejZwierc 75v.

»co by w oko włożyć, skryć« = bardzo mało (2:1): niemáią kácerze przećiwko Kápłanom prawdy tylko coby w oko włożyć OrzRozm H2; OrzQuin G3; ActReg 155.

»oczy wpadną (a. wpadają); oczy wpadłe« = compressi oculi Mącz [szyk zmienny] (5;5): BierEz A2; Ieſtli twarz zcieńcżeie, á ocżi wpadną FalZioł V 13v, V 32v, 41v; BielKom C7v; Mącz 320d; SienLek 22, 103; Oczko 34; Ocellatus – Wpadłich oczi. Calep [723]b.

»oczy (oko) wyciekły(-o), wypłyną; oczy wypłynęłe« (2:1;1): ocży ich wypłyną z dołkow ſwych [oculi eius liquefient in foraminibus suis] BibRadz Zach 14/12; vkazał pálczem [...] ono mieyſce ſkąd oko wyciekło. GórnDworz Q; RejZwierc 151v; SkarŻyw 403.

»oczy (oko) (wy)lazą (wylezie) (ze łba, z głowy)« (6): A nieſmie ſię podnieſcz glowa. Y oczy my lazą ſniey przeć RejKup Hv; KromRozm I Nv; BielKron 298; RejPos 225v; iż dzbanem leie w ſię áż mu po vſzoch ciecże/ á ocży ze łbá dobrze nie wylázą. RejZwierc 59v [idem] WerGośc 241.

»oczy zagniją; zagnojenie oczu; oczy zagnojone (a. gnojące); gnoj w oczach« = lema Calep (1;1;2;1): Oczy zagnoione wyſuſza. FalZioł ‡3e, I 146a, III 39d; BielSjem 23; Calep 590a.

»oko jest zamarszczone« (1): oko twe niechay nie będzie zámarſzcżone [non invideat tuus oculus] przy dawániu iey [jałmużna]. BudBib Tob 4/17.

»oczy się zlipają; oczy lipkie« [szyk zmienny] (1;2): FalZioł III 39d; iáko ſie im [ożralcom] ocży zlipáią/ nogi puchną/ ręce ſie trzęſą RejZwierc 194; Gramosus – Lipkich oczi. Calep 461b.

»by złoto z oczu płynęło« (1): By więc y złoto z ocżu nam płynęło/ Nie wypłáćimy co s cżáſem zginęło. RejZwierc 229v.

Zwroty: »miedzy oczy bić, dać [= uderzyć], deptać« [szyk zmienny] (2:1:1): pięſciami miedzy iego ſwięté ocży bili OpecŻyw 128v, 115, 115v; dał iednemu rycerzowi tłomocżkiem miedzy ocży BielKron 75.

»oczyma kinąć (a. wskiwać)« = annuere oculis Vulg [szyk zmienny] (2): WróbŻołt 34/19; Innuit mihi oculis, Kinął ná mię oczimá. Mącz 255a.

»oczy (sobie a. swoje) kryć (a. zakry(wa)ć), zasłonić (a. zasłaniać)« [szyk zmienny] (5:4): Prot D3; RejPos 166, 342v; SkarJedn 13; bliſko śmierći będąc/ wołał bárzo odwracáiąc ſię do śćiány y kryiąc ocży ſwoie. SkarŻyw 333, 118; KochFr 25; KochPieś 35; Moyzeſz vyrzawſzy y poznawſzy Páná ná krzu onym/ záſłonił oczy SkarKaz 278a.

»oczyma (okiem) mrugać (a. pomrugać); mrugają oczy; mruganie oczyma« = czasem: dawać znaki mruganiem; też: mrużyć; annuere oculis (oculo) Vulg, PolAnt, Mącz; nictare Mącz, Calep; nictus Mącz; innuunt oculi PolAnt [szyk zmienny] (9;1;1): RejKup k8v; Ktorzy ocżymá ſwemi ná mye pomrugáyą LubPs I3v; Leop Prov 6/13, Eccli 27/25; BibRadz Eccli 27/24[25]; Luscus, Który [...] Mdły wzrok ma/ á dla tego muśi mrugać oczimá áby tym lepiey mogł widzieć. Mącz 200b, 248b [2 r.], 254d; BudBib Iob 15/12; Calep [698]a.

»otworzyć (a. otwarzać, a. otwierać), odemknąć oczy; otworzyć oczu; oczy roztworzone (a. odtworzone, a. odewrzone)« = aperire oculos HistAl, Vulg [szyk zmienny] (10:1;1;5): Zaſię ocży barzo roztworzone, á ſmiele patrzące [...] znamionu⟨ją⟩ niewſtyd GlabGad N6v, C2, L2v [2 r.], N6 [2 r.]; HistAl K8v, L; Leop Bar 2/17; BielKron 42v; GórnDworz T2; HistRzym 17; RejPos 282v; SkarŻyw 397; MWilkHist K3; Y wſtał Száweł z źiemie/ á otworzywſzy oczy [apertis ... oculis] nic nie widźiał. WujNT Act 9/8, Act 9/40.

»plunąć (a. plwać) w, miedzy oczy; oczy zaplwać« (2:1;1): RejZwierz 34; BielKron 458; rozgniewawſzy ſie plunął mu Demetrius miedzy ocży. RejZwierc 81; PaprPan E2.

»oczy podbić; podbite oko« (1;1): Bo temu ocży ieſzcże z wiecżorá podbili RejWiz 15v; RejZwierc 144v.

»rzucić się, miotać się do oczu; [w oczy się rzucić]« (1:1): BielKron 298; Iuż mi ſie ſnać miecećie áż do oczu práwie. GosłCast 17; [Vt ego unguibus illi in oculos volem. Iákobych mu ſie ia w oczy rzućiłá. TerentMatKęt E4].

»oko (oczy) stracić (a. utracić, a. poutracać); oczu pozbyć« [szyk zmienny] (9;1): BielKron 266, 272v marg, 273, 327, 351; GórnDworz R7v; HistRzym 95v; trzaſká iey w cżoło w bieżáłá/ iſz mniemiáły śioſtry áby iuſz oko ſtráćiłá. SkarŻyw 226, 59; ReszHoz 120.

»jakoby z oczu źrzenice stracić« (1): [wysyłając syna i córkę] Iákoby z ocżu źrzenice ſwe obie Miał ſtráćić oćiec. GrochKal 8.

»strzec (a. bronić, a. chować, a. pilnować, a. szanować, a. ważyć) jak(o) źrzenice (a. zrzenicę) w oku (a. oka), jako oka (a. oko) (w głowie, we łbie); jako zrzenica w oku szczycona« = custodire a. servare ut a. tanquam pupillam oculi (oculorum) Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (19:8;1): WróbŻołt 16/8; RejPs 22v; Ktorą [cześć] ioko [!] oko w głowie Aſnadz więczey ważą ſobie RejJóz F8, L7v; Rácż myę ſtrzedz moy miły Pánye yák w oku źrenice LubPs D4, gg4; RejWiz 157; Leop Ps 16/8, Prov 7/2; BibRadz Ps 16/8; OrzRozm K3; RejPos 20, 26v, 330, 341v; RejZwierc 25v, 69, 89, 141v, [203], 238v; Bo iuż Anyołkowie oni [...] Będą go ſtrzedz iáko oká RejZwiercPodw 183v; BudBib Ps 16/8, Prov 7/2; CzechRozm 230; GostGosp 12; LatHar 65; Broń Oycżyzny gdźie trzebá/ iák w oku źrzenice. KlonWor 31.

»okiem strzyc« (1): Ktora ma te obycżaie [...] Wargi gryzie, okiem ſtrzyże Igra przepaſką, wierci piętą GlabGad P8.

»oczy ściskać« (1): Gdy kto patrząc poſpolicie ocży zciſka, też znamio⟨nuje⟩ matacża GlabGad N6v.

»oczy trzeć (a. otrzeć, a. wytrzeć, a. wyci(e)rać)« = terere oculos Mącz [szyk zmienny] (7): Ocży też potrzeba chuſtą cieniucżką [...] wycierać. FalZioł V 35, I 51b; RejKup r3; RejZwierz 10v; Pomáżże tedy żołćią ocży iego/ kthory gdyć pocżuie kąſánie żołći/ będźie tharł ocży [oculos ... compunctus deteret] BibRadz Tob 11/7; Mącz 450c; BudBib Tob 11/7.

»wej(ź)rzeć (a. poj(ź)rzeć, a. zajrzeć), patrzyć (a. patrzać) w oczy; weźrzeć na oko« = [szyk zmienny] (15:3;1): Bochmy tobie nigdy w ocży ſnadz nie godni poyrzeć RejJóz O8, E2v, F5, G8; BielKom F4; BielKron 124, 248v, 316; Vultum alicuius sustinere. Smiało komu w oczy weyźrzeć. Mącz 448c; RejPos 55; BielSat L3v; RejZwierc 41v, 170; PaprPan V4, X2; Chełpliwość z poſmiéwániem [postaci alegoryczne] pátrzą ſobie w oczy. KochMRot Cv; BielSjem 26; KochPieś 44; Tedy Száweł [...] weyźrzawſzy mu w oczy [intuens in eum]/ rzekł WujNT Act 13/9.

»wybić, wyrazić oko (oczy); wybite oko (oczy)« = excutere oculos Mącz [szyk zmienny] (8:1;2): March1 A3v; ktoby komu oko wyraził aby ſam obie ſtracił. BielŻyw 7; RejWiz 130; BielKron 44v, 272v, 327; Mącz 56c, 339b; GórnDworz R7v; RejZwierc 151v; w onym bićiu kije ſię łámiąc/ oko iednemu powinnemu Stárośćinemu wybiły. SkarŻyw 179.

»wronom oczy wykłoć« (2): Cornicum oculos configere, Proverb. Wronóm oczy wykłóć/ to yeſt/ Chytrośćy [...] cziye odkryć Mącz 65d, 126d.

»oczy (oko) wyłupić (a. łupić, a. połupić, a. wyłupować), wyjąć, (wy)kłoć (a. wykalać), wyrwać, wydrzeć, wyklwać, wyrzucić, [wydrapać]; oczy (oko) (są, ma być) wyjęte, wyłupione, wyrwane« = oculos eruere Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, Calag; oculos effodere Vulg, PolAnt, Mącz, Calag; eripere a. exsculpere oculos, exoculare Mącz, Calep; amputare oculos Vulg; oculos configere a. excutere, excaecare, orbare a. privare oculis, privare aspectu Mącz; adimere a. fodere a. rapere oculos Calag; eluscare Calep [szyk zmienny] (61:27:16:4:1:1:1;3:1:1): FalZioł IV 24d; przeto ſobie dał ocży wyiąć aby ſie niedziwouał iż zli mieſzcżanie dobro ſprawować maią. BielŻyw 65, 65, 80; ZapWar 1545 nr 2514; LibLeg 11/156v; KromRozm I M2; MurzNT Matth 18/9, Mar 9/46; BielKom E5v; Sámi ſye nąm wtrącáyą/ ták iż dobrze nąm [...] oczu nyewykolą. KromRozm III C3v; KrowObr 144; Leop Num 16/14, 1.Reg 11/2, 4.Reg 25/7, Matth 18/9, Mar 9/44; RejZwierz 2v [2 r.]; BibRadz 1.Reg 11/2, Ier 52/11, Matth 18/9, Gal 4/15; then dał ocży wyiąć ſtryiowi dla chćiwośći pánowánia. BielKron 169, 52, 64, 91, 95v, 152v (30); Mącz 29c, 132c, 259b, c [3 r.], 267c (13); RejAp 168v [2 r.]; HistRzym 95, 95v [2 r.], 96 [2 r.], 114, 114v [2 r.]; RejPos 329; BiałKat 131v; KuczbKat 309; Pátrz gdy fortunny iáko pawik krocży/ Rádáby zazdrość wydárłá mu ocży. RejZwierc 224, 34 [3 r.], 43v, 55v [3 r.], 70, 147v; RejPosWstaw [1102]v; BudNT Gal 4/15; PaprPan Pv, S3v; ModrzBaz 13v; SkarJedn 257; Calag 125b; SkarŻyw 161, 277, 441, 493; StryjKron 100; CzechEp 419; NiemObr 11; ReszPrz 111; BielSen 7; Calep 357b, 390a; Oko nas gorſzące ma być wyrwáne. WujNT Aaaaaa3, Matth 5/30[29], 18/9, Mar 9/47, Gal 4/15; SarnStat 1263; CiekPotr 37; [Si illam digito attegerit uno, oculi illico effodientur illi Ieſli iey y palcem iednem tknie wnet mu wydrapie oczy. TerentMatKęt E6v]. Cf »wronom oczy wykłoć«.

»wytrzeszczyć (a. wytrzeszczać) oczy; wytrzeszczone oczy« = intendere oculos; rigentes oculi Mącz [szyk zmienny] (8;1): Mącz 259b, 356b, 443c, 445a, b; OrzQuin F2; gdy [...] bez przeſtánku ocży wytrzeſzcżywſzy ná Biſkupá pátrzał/ ſpythał go łágodnemi ſłowy Biſkup/ dla cżegoby mu ſie ták pilno przypátrował. GórnDworz P, M, T2v.

»oczy wywracać« (1): Drżą ná niey wſzytki cżłonki/ pierſiámi prácuie/ Ocży wywraca/ głową kręći KochOdpr D.

»oczy wyzżeć [= wypalić]« (1): proſiłá żoná zá brátem o łáſkę (bo ſłyſzáłá iż mu ocży kazał wyzżeć) BielKron 241.

»oczy zalać« [szyk zmienny] (6): BielKron 123; GórnDworz N2v; BielSat D2v; Ale to nic v náſzych pánow/ kiedy ſie rozigráią ieden drugiemu ocży zálać RejZwierc 72v; PaprPan S3; BielRozm 27.

»oczy (oko) zamrużyć (a. zamrużać, a. mrużyć); oczu zamrużanie; niezmrużone oko« = perstringere oculos Mącz; claudere a. comprimere a. condere a. premere a. recondeve oculos, claudere a. condere a. premere lumina Calag [szyk zmienny] (5;1;1): cżemu ſtrzelaiąci poſpolicie iedno oko zamrużaią. GlabGad B5v; MurzHist P4; Mącz 422a; ModrzBaz 66; Calag 126a; LatHar 419; Abo ow dymny trunek, co go piią łáiąc/ Ocży mrużąc/ marſzcżąc ſię KlonWor 69.

»oczy ([komu a. czyje]) zawiązać (a. zawięzować), zakry(wa)ć, zasłonić; oczy [czyje] zakrywający; zawiązane oczy« [szyk zmienny] (10:3:2;1;3): zawiązáwſſy iego ocży/ zaſſyię go bito OpecŻyw 113, 109v [2 r.], 114, 114v, 115 [2 r.]; RejWiz 26; RejFig Aa7; gdy ią wiodą ku ślubu dwie iey przyrodzone/ záſłonią iey twarz y ocży BielKron 465, 24; BielKronCies Mmmm3 [2 r.]; SienLek 182; ArtKanc D12v, D17, E9; LatHar 80, 290.

»zawrzeć (a. zawierać), zamknąć (a. zamykać), zatworzyć (a. zatwierać), zatulać oczy; oczy się stulą; zawrzewanie oczu; (były) oczy zatworzone« = claudere oculos Mącz, Calag; perstringere a. sigillare oculos Mącz; comprimere a. condere a. premere a. recondere oculos Calag; claudere a. condere a. premere lumina Calag [szyk zmienny] (4:3:2:1;1;1;2): OpecŻyw 156; Ten ſpi oczu nie zatwieraiącz FalZioł IV 11b, IV 32d; Ocżi cżaſem zamykamy cżaſem odtwieramy GlabGad C2; ieſzcże tho widamy [...]/ Iż ocży zátulamy gdy co rozmyſlamy RejWiz 121, 126; Mącz 392a, 422a; RejPos [105]v; RejZwierc 241; Calag 126a; SkarŻyw 305, 397; Calep 1150a.

Wyrażenia: »jak w Argu oczu« = bardzo dużo (1): Ze Słońcu rowne/ w tobie cnot promienie/ Ktorych/ iák w Argu/ ocżu być náyduię GrabowSet Y2v.

»białek oka« (1): gdy [niemocny] ſpi/ á białki oczu przes powieki mu widáć/ [...] złe známię ieſth. SienLek 22v.

»bielmo na oczu; oczy bielmowe; zaszły bilmem oczy; bielmem oczow zajście« = argema, suffusio Calep (6;1;1;1): Theż pomaga [...] na bielmo na ocżu FalZioł II 23v, IV 26c, 37b, 39a; Sthárzał ſye thedy Izáák/ y záſzły bilmem ocży iego [caligaverant oculi eius] Leop Gen 27/1; BielKron 97v; SienLek 165v; Calep 92b, 1027b.

»oczy głębokie, głęboko leżące« [szyk 3:2] (4:1): Cżemu ludzie maiąci głębokie ocży oſtrzej y daley widzą GlabGad B6, N6; SienLek 187, 187v [2 r.].

»jedno, drugie oko« [w tym: jedno ... (niż) drugie (5)] [szyk 18:3] (15:11): PatKaz III 123 [3 r.], 123v; Petus, [...] Ktory iedno oko mnyeyſſe ma nyżly drugye. Murm 51; FalZioł V 13v, 14v [2 r.], 33v; GlabGad B4v, B5v; BielKron 273, 327; Orbus altero lumine, Nie ma drugiego oká. Mącz 267d; SienLek 22v; HistRzym 96; iſz iey twarz ſpuchnęłá/ ták iſz iednego oká widáć nie było. SkarŻyw 193, 16, 454, 593; KochSz C2.

»jedno oko [w tym: o jednym oku (7)]; dwie, obie oczy [w tym: jedno ... obie (1)]« = unus oculus Vulg; duo oculi Vulg, PolAnt, Modrz (17;8:8): Ieſzce piſali ći to Hiſtorici aby tam rodzili ſie ludzie iedno oko w cżele maiąci MiechGlab *5, 63; MurzNT Matth 18/9, Mar 9/46; lepieyći tobie wnidź o iednym oku do kroleſthwá Bożego/ niżli obie máiąc/ być wrzuconym w piekielny ogień Leop Mar 9/46, Matth 18/9 [2 r.]; BibRadz Matth 18/9; BielKron 8, 8v, 21, 106, 462; Mącz 16a, 76a; GórnDworz P8v, R7v, R8, Tv; HistRzym 114v; lepiey thobie [...] być pod kroleſtwem á pod ſtrażą Páná twoiego/ niżli ze dwiemá okomá y z obiemá rękámi á ſwowolnemi nogámi doſtháć ſie ná wiecżny vpadek RejPos 332, 329 [2 r.]; ModrzBaz 30; SkarŻyw 453; NiemObr 47; WerGośc 253; Calep 357b [2 r.]; WujNT Matth 18/9, Mar 9/47[46]; możeli bydz máiąc Obie oczy, ieſli nie, więc choć iednooki. CiekPotr 37.

»oczy (oko) krwawe, czyrwone, krwią poszłe (a. zaszłe), zakrwawione; czyrwoność, zakrwawienie, zacieczenie krwią oczu; czyrwoność w oczach; oczy krwią pojdą« = cruentati oculi Mącz; ophtalmia Calep [szyk 21:21] (14:13:4:3;2:1:1;2;2): OpecŻyw 148; Krew Gołębia [...] na ocży krwawe barzo pomaga FalZioł IV 21a; żyłka ktora ieſt na ſamym kończu w poſrzodku noſa: puſzcżadłem otworzona/ cięſzkoſć głowy/ y bolenie z cżyrwonoſcią ocżu: oddala FalZioł V 58, I 118c, IV 6c, 21c, d, 26c (12); GlabGad N7; Mącz 69c; Koſáćiec w winie [...] wárzony/ ma pić [...] komu oczy krwią poſzły. SienLek 51; Oko z rázu zákrwáwione/ niewieśćim mlekiem záſtrzykay SienLek 67v, 19v, 35, 39v, 63v [2 r.], 64 [2 r.] (24); ArtKanc R17v; Calep [732]b; LatHar 291.

»oczy krzywe, szpotawe, rozokie, zyzowate; oczy się szpocą; wykrzywiać oczy; oczyma nakrzywiać« = oculos torquere Mącz [szyk 5:4] (2:2:1:1;1;1;1): A to tak długo cżynić maſz, aże ocży ſie ſzpotawe naproſtaią. FalZioł V 44v, V 44v [2 r.]; GlabGad N6v; RejZwierz 76; Mącz 459a; PaprPan R3; Brodá cżarna/ płáſki nos/ ocży zyzowáte KlonWor 54.

»oczy małe« [szyk 2:1] (3): Lucinus der do kleyne auglin hat. Ktory máłe oczy ma. Murm 51; GlabGad N6v; BielKron 387.

»mgnienie oka, okiem; mrugnienie oka« = zwykle: bardzo krótka chwila; (unum) momentum Vulg, PolAnt, Mącz, Calag, Calep; nictus (oculi) Murm, Mymer1, BartBydg; punctum temporis PolAnt, Mącz, Calag; momentum temporis Vulg, Mącz; ictus oculi PolAnt, Vulg; motus palpebrarum BartBydg; nutus Vulg; coniectus oculorum, horae momentum Mącz; pars exigua temporis Calag [szyk 18:9] (24:2;1): Murm 14; Mymer1 5; BartBydg 68b, 98; MurzNT Luc 4/5; yż wiednym mgnieniu oká/ ktory był naznámienitſſy narod ich/ záginął. Leop Sap 18/12, Dan 14/41, 2.Mach 8/18, Luc 4/5, ZZ; gdyż to być niemoże/ áby ſię ktora rzecz ſtworzona ná oká mgnienie zoſtác miáłá/ gdyby mocą Bożą záchowaná nie byłá. BibRadz I 1a marg, Is 54/8, Thren 4/6; Punctum temporis vel horae momentum, Chwilká czáſu/ okiem mgnienie. Mącz 331c, 162b, 230b [2 r.]; LeovPrzep G4v; BudBib Sap 18/12; BudNT 1.Cor 15/52; Calag 45a; SkarŻyw 252; Calep 671a [2 r.]; PAnie/ co burzliwe morze/ ſłowem ſkromiſz/ A vſpokoione oká mgnieniem gromiſz GrabowSet C; Tyśiąc lat [...] Nie więcey iák mrugnienie będźie oká twego GrabowSet E; WujNT 1.Cor 15/52.

»oczy oparzyste« [szyk 3:3] (6): Wodka doſwiadczona na ocży ktore ſą oparzyſte FalZioł II 19a, IV 6c, 17b; SienLek 63v, 67v, 68 żp.

»prawe, lewe oko« = oculus dexter a. dextri lateris PolAnt, Vulg; oculus laevus Mącz [szyk 8:7] (11:4): anym mv zadał [...] trzech [ran] synych yedney pod okem prawym drvghyey sub [!] okyem lewym ZapWar 1512 nr 1902; FalZioł V 51, 51v; LibMal 1551/160; MurzNT Matth 5/29; że káżdemu zwas wyłupię po práwym oku Leop 1.Reg 11/2, Matth 5/29; BibRadz 1.Reg 11/2; BielKron 64, 155, 246v; Mącz 183a; SkarŻyw 445; WujNT Matth 5/30[29].

»jako sol w oku ([oczach])« (1): przetoż to ich gryzie y ták im ieſt miłe iáko ſol w oku. SarnUzn B4; [Respons Iv].

»oczy wielkie« [szyk 2:1] (3): GlabGad N6; Ktory koń ma wielkie nozdrze á wielkie oczy/ bywa śmiáły. SienLek 187, 188.

»jak(o) źrzenica w oku, oka; jako swoje (a. włastne) oko« = oculitus Mącz, Calep [szyk 20:4] (14:8;2): Qui amat ancillam meam oculitus, Iáko ſwoye oko. Mącz 259c; W ktorey [opatrzności bożej] ſą wſzyſcy wybráni iego/ iáko iedná źrzenicá w oku CzechRozm 231v; Calep [723]b; PaxLiz A2. Cf »strzec jak(o) źrzenice w oku«, cf też »jakoby z oczu źrzenice stracić«.

Szereg: »(nie) oczy (oko), (ale, albo, też, a, i, takież) uszy (ucho)« = oculi et aures PolAnt, Vulg [szyk 6:3] (9): Cżemu cżłowiek ma dwie vſzy, takież dwie ocże GlabGad Cv, B8v, L7; RejPs 169v; RejZwierz 10v; OrzQuin M2v; BielSpr 44v; BudNT Rom 11/8; Oczy máiąc nie widźićie/ y vſzy máiąc nie ſłyſzyćie? WujNT Mar 8/18.
W przen (8): kaganyecz czyala twego yeſt oko twe PatKaz III 145 [przeklad tego samego tekstu MurzNT, WujNT]; MurzNT Matth 6/22, Luc 11/34; Z iéy oczu [...] oboię Záżégáć więc pochodnią zwykła miłość ſwoię. KochEpit A2v; Swiecą ćiáłá twego/ ieſt oko twoie. WujNT Matth 6/22, s. 24 marg, Luc 11/34.
Wyrażenie: hebr. »mężyk corki oka« = źrenica (1): Strzeż mię iáko zrzenicę oka (marg) wł: iáko mężyká corki oká/ Ták Hywreycżycy zrzenicę zową [...] (–) BudBib Ps 16/8.
Przen (52): GliczKsiąż B8; Mátheuſz/ Márek/ Lukaſz/ y Ian/ woz o cżterzech koniach Páńſki/ [...] po wſſyſtkim ćiele pełno ocży máią Leop *B4v; BibRadz Ios 23/13; A toć ieſt wodká ocżu náſzych/ komu ią Pan ten z miłoſierdzia ſwego ná ocży iego będzie wpuśćić racżył RejAp 45, 45; CzechEp 114; KochFr 130; Abyśćie W. M. [...] Naprzod głowę/ będąc iey práwie oczymá y rękámi/ potym y inſze członki Rzeczypoſp: do tego wiedli VotSzl A2v.

oko czego (1): iż ięzyk ich y ſpráwy ich (były) przećiw Iehowie/ drazniąc ocży sławy iego. BudBib Is 3/8.

W porównaniach (1): Práwá iáko oczy Rzeczypoſp. SkarKazSej 697b marg; [Potrzeba tedy wielkiej i mądrej [...] rady, która jest veluti oculus futurorum, jako oko przyszłych rzeczy. PismaPolit 298].

Przysłowia: Będzieć tych podobno niemáło co ie tá prawdá będzie w ocży kłołá RejAp BB6v, 119v; ták záwżdy być muśi/ iż prawdá záwżdy kole w ocży káżdego. RejPos 250v, [36], 209, 214v, 250v marg; niechcąc go [...] ták iáſną prawdą/ ktora w ocży kole/ y nienawiść rodźi/ przerażáć. CzechEp 426, 9, 326. [Ogółem 10 r.]

bo ſtrách wielkie ocży ma RejZwierc 168.

Fraza: »ustały (a. ustają), namdlały oczy« = defecerunt oculi Vulg, PolAnt [zawsze Ps 68/4, 118/82, 123] [szyk zmienny] (9:1): TarDuch A6; WróbŻołt 118/82, 123; Rozruſſył ſie Pánye wzrok moy vſtáły me ocży/ Cżekáyąc zbáwyenya ſwego LubPs bb5; BibRadz Ps 68/4, 118/123; BudBib Ps 68/3[4]; KochPs 182; bárzo mi námdláły ocży/ wznoſząc ie ku Pánu memu ArtKanc P18v; GrabowSet G4v.
Zwrot: »otrzeć (a. przetrzeć) (sobie) oczy« [szyk zmienny] (2): Lecż gdybyś otárł ocży áż do prawdy práwie/ Mogłbyś ſie podziwowáć dziwney Boſkiey ſpráwie. RejWiz 87v; RejZwierc 219v; LatHar 567.
Wyrażenia: »krzywe oczy« (1): Krzywe ma fortuná oczy RejRozpr H4.

»prawe oko« [szyk 2:1] (3): KrowObr 33v; Miecż nád rámieniem iego/ y nád práwym okiem [oculum dextrum] iego Leop Zach 11/17; RejPos 261v.

»trzecie oko« = ulubieniec (1): onóż to páńſkié zákochánié? Snaść trzećie oko iego y vſzánowánié. GosłCast 30.

»zrzenica oka mego« = ja (1): bo kto ſię dotyka was/ dotyka ſię zrzenice oká mego [pupillam oculi eius]. BudBib Zach 2/8[12].

peryfr. żart. »źwierzę o jednym oku« = [dwuznaczne] lufa broni palnej i męski lub żeński organ płciowy (1): IEſt źwiérzę o iednym oku/ Któré záwżdy ſtoi w kroku. KochFr 129.

a) W nawiązaniu do Matth 7/3–4 (6): iż my vbodzy żebracy iego gmerzemy w ocżoch ſwoich/ á w oczoch bliźnich ſwoich vpátruiąc proſzek ábo páździorko iákie RejPos 172v, 172v.
Zwrot: »z oczu wyglądać« [szyk zmienny] (2): iáko złośći náſze á ony ſrogie przeſthępki/ iáko bierzmá wyglądáią z ocżu náſzych RejPos 172v; RejZwierc 185.
Wyrażenie: »wycieranie oczu« (1): widząc też náſze nędzne wycieránie tych plugáwych ocżu náſzych/ s tego drobnego prochu á s tych drobnych páździorek ieden v drugiego RejPos 172v.
b) W opisie gwiazdozbioru noszącego nazwę istoty żywej (1): Skróń [Smoka] oboiá pała/ Y oczy KochPhaen 3.
c) Najważniejsze miasto [czego] (1): Było to miáſto Kártago oko wſzytkiey Afryki BielKron 129v.
d) O słońcu i księżycu (2): Słonce ieſt oko Boże [...]. Mieſiąc ieſt [...] oko noci BielŻyw 135.
a. W związku z widzeniem (234): oczy iego maią ſmiertelné wezrzenijé OpecŻyw 125v; FalZioł IV 37d [2 r.]; Przychodzi to dla zatkania y zakażenia żył przy mozgu w cżele, przez ktore moc wzroku od mozgu do ocżu przychodzić nie może. GlabGad B5v, B4v, B5v, B6, L3; ſnadz iuż podczęſćią y wzrok od oczu moich odchodzi. RejPs 57v, 181v; MurzNT Matth 18/9; Leop Matth 18/9, Mar 9/47; RejZwierz 79v; BibRadz Matth 18/9; Spytam ia Oká/ co to zá Figury ſą? Odpowié mi Oko/ ſą Eſſy/ Dryie/ Quadry/ Cynki/ Zezy/ y iné Figury. OrzQuin H4v, H3v, H4v [4 r.], I; RejAp 168v; ocży cżłowiecże ſiedząc zákrycie/ [...] á oſtrem weźrzeniem ſtrzeláiąc/ rychley vcżárowáć mogą/ niż ktora bábá zioły GórnDworz Cc4; połóż oko ná Liniéy a.c. pomykayże go ták długo po niéy/ áż przez kóniec laſki [...] vźrzyſz b. kóniec téy dálekośći. GrzepGeom P3v, P2 [2 r.], P2v, P4v [2 r.]; RejPos 329; RejZwierc 153; ModrzBaz 45v; SkarJedn 58; Gdyś my ią vpomináli áby ocżom zgadzáła/ chowaiąc ie ná cżytánie Ewánieliey/ odpowiádáłá [...] SkarŻyw 140; CzechEp 269; Sześćią promieni z oká w okrąg [koło] rozmierzoné [tj. mierzone od oka osoby patrzącej]/ Zámyka w káżdym polu dwá znáki złożoné. Zodiákiem to koło Grékowie miánuią KochPhaen 20; PudłFr 50; WujNT Matth 5/30, Mar 9/47, 1.Cor 12/16, 17.

W połączeniach szeregowych (2): Pięć [smysłów] zewnętrznych, widzenie w ocżu, ſłuch w vſzu, wonianie w noſie, ſmakowanie w ięziku, dotikanie po wſzitkim ciele. GlabGad A5v; WujNT 155.

W porównaniu (1): iáko rozum ktory ieſt iáko oko rozeznawáiące świátłość od ćiemnośći ModrzBaz 27v.

[Przysłowie: prawdziwa ieſt oná poſpolitha powieść/ iże więcey widzą dwie ocży á niżeli iedno. GilPos 26v.]
Frazy: »oczy patrzą; oko widzi« [o funkcji oczu] [szyk zmienny] (3;1): KromRozm III F7, RejWiz 118v; RejPos 281; iáko to że pátrzą ocży/ nie iedno śie do ich właſnego/ ále do wſzyſtkich cżłonkow poſpolitego pożytku ściąga KuczbKat 225.

»oczy (oko) widzą(-i), patrzą(-y), ogląda(ją) itp.; oczyma (okiem) widzieć, patrzyć, wejrzeć itp; widzenie oczu« [w tym: czyje, czyim(i) (62); oczy widzą, uszy słyszą itp., oczyma widzieć, uszyma słyszeć itp. (9)] = ktoś widzi itp., widzieć (forma od „oko” jest elementem zbędnym znaczeniowo); oculi vident, videre oculis Vulg, PolAnt; oculi conspectant, cernere oculis Vulg; oculus aspicit, oculos ponere, visio oculorum PolAnt; oculis contueri Modrz [szyk zmienny] (106;65;4): BierEz E2; OpecŻyw 25; HistJóz D4v [2 r.]; TarDuch D8v; RejPs 147v; RejJóz P6v, P7, P7v, P8; A wzdy by radzy pozarły. Wſytko czo oczyma wydzą RejKup c8v; MurzNT Luc 10/23; Rádci widzę piękność twoię okiem/ Lecż przed ſłowy vciekę precż ſkokiem BielKom E4v; LubPs Pv, X3; KrowObr 196, 242; A tu iuż możeſz wierzyć/ że tám pewny ogień/ Kiedy ocżymá widziſz zápalony płomień. RejWiz 151v, 5v, 21, 115v, 118v, 120 (9); Co ieſt temu płatno ktory władnie bogáctwem/ iedno iż poględuie ocżymá ſwoimi ná nie? Leop Eccle 5/10, Iob 19/27, 29/11, Matth 13/16; RejZwierz 141v; A tey drogi áni ptak wie/ áni iey oglądáło oko ſępie. BibRadz Iob 28/7, I 21a marg, Iob 7/8, 20/9, Ps 17/11, Is 6/5, 11/3; wſzyſcy ſie obroćili ná wſchod ſłońcá pátrzyć ocżymá BielKron 124v, 82, 265, 456v [2 r.]; KochSat B4; KwiatKsiąż B2; to tedy Horizon zową/ yáko dáleko oczimá doyźrzeć możemy. Mącz 158b, 28d; OrzQuin F4v; RejAp AA5v, 7v [2 r.], 9 [4 r.], 186, Ee2v; iż nie będzie mogł áni on áni oná ſtąpić/ álbo iákiego naimnieyſzego znáku pokazáć/ áby tyſiącá ludzi ocży tego nie podſtrzegáły. GórnDworz Dd4, M7, X2v, Cc4v, Mm2, Mm5, Mm6; Ten to Rycerz z Eiptu vkázuie mi wielką przyiaźń/ á nigdym go mymá ocżymá niewidział HistRzym 84v; Azaſz to iego nie naywiętſza krotochwilá/ co iedno vpátrzy ocżymá ſwemi/ zábić á zámordowáć rękámi ſwemi RejPos 247, 37, 43v, 63v, 67v, 68 (40); RejPosWiecz3 [97]v; BiałKat 113v, 311, 313v; Abowiem káżda ráná álbo wrzod ktory ná tym mieyſczu będzie gdzie go ocży nie widáią/ [...] wżdy nie ták brzydki ieſt y nie ták ohydny iáko ten czo vſtáwicżnie nań ocży pátrzą. RejZwierc 267, 1 [2 r.], 8v, 94, 142v, 255; WujJud 138v; BudBib 4.Esdr 1/37, Eccli 3/22, Mich 7/10; BudNT Ioann 12/40; CzechRozm 159v, 193v; ModrzBaz 2; KochPs 26, 89; Bych Biſkupá ábo zakonniká/ cżyniącego ſproſny vcżynek ocżymá ſwemá widział: ſam bych go ſwym płaſzcżem przykrył SkarŻyw 107, 4, 113, 599; CzechEp 74, 113, 114, 141, 179; KochFr 79, 96, 101; Kiedyż ſwégo dobrodźieiá/ Oko vyźrzy nie nádźieiá? KochMRot B4, Bv; WisznTr 22; NIe obyczáyné oczy/ czemu tám pátrzyćie/ Skąd niebeſpieczność y ſzkodę widźićie? PudłFr 50, 69; GórnRozm L3v; PaprUp F2; Imię ſwe [Kaliopea] z tąd mam/ że ſwym pięknym okiem/ Pátrzę z pilnością po świećie ſzerokiem GrochKal 3; Oko/ nie widźi cżymby ſię ćieſzyło/ W vcho nie wpada/ coby ſercu miło GrabowSet N, C, N4v, Q, R2v, S, T2v; KochFrag 15; LatHar 385, 419; RybGęśli D; Błogoſłáwione oczy ktore widzą to wy co widźićie. WujNT Luc 10/23, s. 314, 324, Ioann 12/40, Apoc 1/7; SarnStat *8; SiebRozmyśl F4v; KlonKr A, Cv; PowodPr 80; CiekPotr 66; GosłCast 23; KlonFlis C3, E3, G4v; PudłDydo B3v; SzarzRyt A4.

Zwroty: »otrzeć (a. ocierać) oczy« [aby lepiej widzieć] [szyk zmienny] (3): RejKup i2; Naydzyeſz thám fáłſz pod bláſkiem iedno ocży otrzy RejWiz 97; RejFig Dd7.

»cudzemi, nie swymi oczyma patrzyć (a. patrzać)« = korzystać z cudzego przekazu (2:1): że oni mili Brżeſcy tłumácże/ ácż w Grecſkim ięzyku nie ládá iako byli vcżeni/ wſzákże znać to po iych przekładźie/ iż cudzemi ocżymá pátrżyli. BudBib c2, b2; CzechEp 221.

»jednym okiem patrzyć; jedno oko patrzy« (1;1): HistRzym 96; Ná tymże rzędzie też Krolowa byłá/ A iednym okiem ná kſiędzá pátrzyłá. KochSz C2.

»jednym okiem patrzyć« = mieć jedno oko (1): Były Gorgones trzy ſioſtry co wſzytki iednym okiem pátrzyły BielKron 21.

»wytrzeszczać oczy« (1): Głuſſy ſluchayćie/ á ſlepi wytrzeſſcżayćie ocży ku widzeniu [intuemini ad videndum]. Leop Is 42/18.

Wyrażenia: »cielesne, śmiertelne, zewnętrzne, zwirzchnie oczy (oko)« [zawsze w zwrocie »oczyma widzieć« itp.] = oculi carnales PolAnt [szyk 11:8] (12:5:1:1): ijż onij kochaiątz ſie w perſonie iego ſwiętego cżlowiecżeńſtwa tako wnętrznym iako zewnętrznym okiem napatrzatz ſie go niemogli/ bo [...] náſlicżnieyſſey byl tzudnoſcij nad ſyny ludſkiémi. OpecŻyw 25; KrowObr 196; śmieſzli ty śmiertelnymi ocżymá weyrzeć ná grob tákiego ſwiętego przyiaćielá Bożego. BielKron 456v; GórnDworz Ii8, Mm5; RejPos 43v, 78, 209, 275v, 355v; bo ſie im to głupſtwo zdáło/ wierzyć żeby on chleb był ciáłem/ á wino krwią Páná Kriſtuſową/ cżego ocżymá cieleſnemi nie widzieli/ áni ſmákiem vcżuwáli. RejPosWiecz3 [97]v; BiałKat 313v; wybráni Boży okiem zwirzchnim widźiáni być mogą WujJud 138v; BudBib 4.Esdr 1/37; KochPs 26; CzechEp 141; WisznTr 22; GrabowSet T2v; WujNT 324.

»jedno oko; dwie oczy« (1;1): A iáko káżdy więcey dwiemá ocżymá vyrzy [duobus oculis cernit] [...] niżli kiedyby tylko iednego oká [uno oculo] [...] vżywał ModrzBaz 24v.

»wzrok oczu« (2): A kto. vijgo. [= siódmego] dnia: puſzcżałby krew/ wzrok ocżu ſwogich: ſtraci. FalZioł V 46; RejPs 184v.

Szereg: »oko ... ucho« [szyk 1:1] (2): RejZwierc 15; Vcho dla słuchania/ á oko dla pátrzánia [Aurem audientem, et oculum videntem]/ Iehowá vcżynił oboie. BudBib Prov 20/12.
W przen (1): odćinay oko niepátrząc gdzie nietrzebá: odćinay rękę niedotykáiąc ſię co duſzy ſzkodzi SkarŻyw 321.
Przen (2):
Zwroty: »zakryć oko« (1): Lecz ieſliże iemu [Bogu]/ cżymby zákryć oko/ Swiát nie ma/ bo widźi wzdłuſz/ y gdźie głęboko/ Głębokość przenika GrabowSet C4.

»zatulać oczy [komu]« (1): A ták pocżćiwy pan [...] miałby ſłuſznie zátuláć ocży pánu ſwemu pocżćiwym vpominániem ſwoim/ áby nie pátrzyły ná prożność RejZwierc 47v.

b. W związku ze ślepotą lub wadami wzroku (186): Iezu ienżes zbłota y ſliną twoią ocżi ſleponarodzonemu ſprawił. TarDuch B3; FalZioł I 30c, III 39d; BibRadz Lev 26/16; przyſzedł poſeł iż ſyn przeyrzał/ zdumieli ſie z radośćią. Matká iego ſzłá przynioſłá go między goduiące z dobremi ocżymá BielKron 343; Orbus luminibus, Pozbáwiony oczu/ Sliepy. Mącz 267d, 468d; SienLek 64 marg; BudBib 3.Reg 14/4; KochPs 56; Potym vprośiwſzy ſobie v Páná Bogá przywrocenie ocżu/ iſz przeyrzał: wracał ſię do Hieruzálem SkarŻyw 167, 454 marg, 455 marg.

W połączeniach szeregowych (2): rozmnoży ná cię Pan [!] Bog plagi nagorſze y niemocy/ [...] da wam ſerce boiáźliwe/ ocży ſlepe/ ſmutną myſl BielKron 45; RejPos 205.

W porównaniu (1): ſámá theż [nauka] z vmyſlu yákoby z ocżu cyemnosć/ przecyera GliczKsiąż H.

Przysłowie: bo wy zwykli mowić o rzeczách trudnych bez náuki/ ták iáko ślepi mowią o fárbie bez oczu. OrzRozm B2.
Frazy: »oczy są ciężkie« (1): A ocży Izráelowe (były) ćięſzkie [Oculi Israel graves erant] od ſtárośći/ że niemogł pátrzyć BudBib Gen 48/10.

»spadły (a. odpadły) łuski z, od oczu« [szyk zmienny] (2:1): RejPos 283, 283v; A nátychmiaſt ſpádły z oczu iego iáko łuſki [ceciderunt ab oculis eius tanquam squamae]/ y przeyźrzał WujNT Act 9/18.

»przejrzały oczy; na oczy przejrzenie« = odzyskać wzrok (1;1): Kápellan oycá iego ślepy ná ocży nád onym ćiáłem záwołał: Ieśliś wniebie/ iáko wierzę/ z iednay mi ná ocży przeyrzenie SkarŻyw 574; WujNT 84 marg.

»przepatrzawają się oczy; przypatrzenie oczu« (1;1): Habetatur acies oculorum, Przepátrzawáyą mi ſie oczy. Mącz 153d; Oculorum habetatio Przypátrzenie oczu. Mącz 153d.

»schną oczy« (1): áby ſchły ocży twoie [ut consumam oculos tuos]/ á áby boláłá duſzá twoiá BudBib 1.Reg 2/33.

»oczy stępiały« (1): Bo żył lat ſto y dwádzieśćiá w tákiey śile y zdrowiu/ iſz ocży iego nieztępiały/ áni ſię ruſzyły zęby iego. SkarŻyw 485.

»oczy się zaćmiły (a. zacimiają się, a. poczynały się zaćmiać, a. ćmiały) (a. oko się zaćmiło); oczy zaćmiewać; zaćmienie (a. ciemność) oczu, w oczoch; oczy (będą, bywają) ciemne, zaćmione, zaszłe ciemnością, zaciemniające się« = oculi caligaverunt (caligavit oculus) Murm, PolAnt; obscurantur oculi PolAnt [szyk zmienny] (16;3;15:1;12:3:1:1): BierEz S2; Murm 17; TarDuch A7; ſok tego niedoſpiałku [...] zaćmienie ocżu oddala átak wzrok v iaſnia. FalZioł I 13b; Stare Orzechy [...] głowę z gorączoſci obciążaią/ oczy zaćmiewaią FalZioł III 18d, ‡3b, I 18d, 22a, 51b, II 4d (20); RejPs 100; RejJóz B7; RejKup I; LubPs Qv; RejWiz 119v; BibRadz Ps 6/8; Cyemnym oczom ſłuży mleko z ſałaty SienLek 65, 20v, 22v, 36, 65 [2 r.], 65v [5 r.], 66, S[ss]3v; gdyż dymem poſpolicie ocży záćmione bywáią RejAp 132; BudBib Deut 34/7, 1.Reg 3/2, Ps 68/23[24]; KochPs 212; Calep [619]a; Phil I; Strách/ ſerce przenika/ ocży ſię záćmiły GrabowSet N2v; LatHar 159, 611.

Zwroty: «oślnąć, oślepić, ślepotę dopuścić, ślep(y), oślepion na oczy (oko); na oczoch zaślepiony, zaślepienie; oczy (oko) (o)ślepić (a. zaślepić), ślepiący; oko olśnie; oślepienie oka, ślepota oczu; zaślepione, ślepe oczy (oko)« = oculus obscuratur Vulg; caecare oculos PolAnt; eluscare Calep [szyk zmienny] (2:1:1:4:2;1:1;4:1;1;1:1;2:1): PatKaz II 61v, 62v; Gdy ſyą panna ukazała yemu oſzlnąwſzy nayedno oko drugym patrzącz proſzyl yſzby ſyą mu ukazala PatKaz III 123; GlabGad B4v; BielKom E6; KrowObr 33v; Leop Zach 11/17; Więc ieden s ſlepem okiem/ drugi s krzywą nogą RejZwierz 103; BibRadz I 116b marg; BielKron 344; GórnDworz P8v; RejPos 332; RejZwierc 124v; BudBib Ier 52/11; KochPs 101; ále widzieć (prze wielką światłość/ ocży im ślepiącą [...]) nikogoſz niemogły. SkarŻyw 589, 82, 167, 453, 574; Calep 357b; WysKaz 18; oślepienié oká/ tákże vćięćié noſá ma bydź płáconé/ iáko połowicá głowy SarnStat 622.

»oczy oświecić; oświecenie oczu« (1;1): Tha woda dziwney á rozlicżney pomoczy ieſth ku oſwieczeniu ocżu FalZioł II 13a; RejZwierc 124v.

»otworzyć (a. otwarzać, a. otwierać) oczy [czyje a. komu]; otworzą (a. otwierają) się oczy; są otworzone oczy« = przywrócić, odzyskać wzrok; aperire oculos PolAnt, Vulg; aperiuntur oculi Vulg [szyk zmienny] (32;7;2): OpecŻyw 63 [2 r.], 63v [3 r.], 64 [2 r.], 68; MurzNT Ioann 9/10, 14, 17; Leop Is 35/5, 42/6, Ioann 9/10, 14, 17 (9); Izali dyabeł ſlepych oczy otwárzáć może? BibRadz Ioann 10/21; RejPos 3 [2 r.], Ooov; BudBib Is 35/5; BudNT Ioann 9/17, 21; CzechRozm 53v; gdy kładł nań ręce/ otworzyło ſię práwe oko iego. SkarŻyw 455, 452, 567; Wiemy żeć to ieſt ſyn náſz/ á iż ſię ślepo národźił: lecz iáko teraz widźi/ niewiemy: ábo kto otworzył oczy iego/ my niewiemy WujNT Ioann 9/21, Matth 20/33, Ioann 9/10, 14, 17, 26 (10).

»oko (oczy) stracić; oka stradać; oko stracone« [szyk zmienny] (2;1;1): oglądaſz yą [Najświętszą Pannę] drugyeraſz ale oka drugyego ſtradaſz PatKaz III 123v, 123, 123v; KochFrag 22.

»nie widzieć na oczy« (1): gdy mu ſyná s ſwoiey dziwney Boſkiey mocy/ Dáł ktory áni namniey nie widzyał ná ocży. Wſzákże rychło oſwiecon PaprPan Dd3.

»oczy wyjaśniać; pomagać jasności oczom; oczy jasne« [szyk w wyrażeniu 4:2] (8;1;6): kwas z iabłek Citrinatow [...] bielmo ſpądza y ocży wyjaſnia FalZioł V 78v, [*7]v, I 17a, 19d, 35a, 54c (11); Cżemu ludzie nie ktorzi maiąc iaſne ocży nic nie widzą. GlabGad B5v; RejKup h8v; Prodest perspicuitati oculorum, Cziśćy oczy/ pomaga yásnośći oczóm. Mącz 431b; SienLek 64.

Wyrażenia: »mgliste oczy« (4): FalZioł I 54c; to mieluchno vtárſzy ná mgliſte oczy poſypuy SienLek 66, 65 [2 r.].

»oczy naderwane« (1): Póki ieſcze oczy tą pracą Státutową náderwáné widzą, [...] chcę ſłużyć Rzeczypoſpolitéy SarnStat *8.

»zamglenie oczu« (1): Cyęſzkie powieki/ zámglenie oczu/ boleść w głowie [...]. Kiedyć to ták będźie/ Nátychmiaſt maſz głowę czyśćić SienLek 15.

Szereg: »(ani) oczy, (ani) uszy« = oculi et aures Vulg, PolAnt [szyk 3:1] (4): RejWiz 119v; Leop Is 35/5; ktory nie może áni ſlepemu ocżu/ áni głuchemu vſzu/ otworzyć RejPos 3; BudBib Is 35/5.
Przen (18): Okiemem był ſlepemu/ á nogą chromemu. Leop Iob 29/15.
Fraza: »oczy zaszły ciemnością, ciemnym obłokiem; oczy ciemnością zakażone, zgwałcone« [szyk zmienny] (1:1;1:1): GórnDworz Mm5; którym oczy zaſzły ćiemnośćią krnąbrnośći ZawJeft 35; GrabowSet T2v; LatHar 567.
Zwroty: »ćmić oczy« (1): Twey zacnośći wyſoki [= wysokiej]/ Nie widzą/ ni dochodzą Náſzych ſmyſłow przeſkoki: Bo promienie záchodzą Ktore ćmią ocży/ y wzrokowi ſzkodzą. GrabowSet O.

»przejzreć oczyma« = opamiętać się (1): Da Bog iż kiedy przeyzryſz twoimi oczymá. Prot Cv.

»stracić oczy« (1): Stráćiłem oczy w niebo pátrzáiąc [Ps 68/4 cf c. »ustały oczy«]. KochPs 99.

»oko (oczy) stracić« = przestać myśleć obiektywnie [szyk zmienny] (2): OrzQuin Aa4v; ſtráći káżdi z nas/ y rozum/ y ocży/ gdy w miłość zaydzie. GórnDworz C4.

Wyrażenia: »jasne oczy« (1): Iż ia then lud ſlepy co iáſne ocży ma wyrzucę precż/ gdyż widzyeć niechce RejPos 204v.

»oczy ślepe« (1): iż ia ocży ſlepe w oycowſkiey miłośći/ Mam do was dziatek ſwoich HistLan D2v.

»światłość, jasność oczu« = lumen oculorum Vulg (3:2): WróbŻołt 37/11; Wdzyęcżna ſwiátłość ocżu moich odemnie zginęłá LubPs K3v; Leop Ps 37/11; LatHar 162, 611 [zawsze przekład tego samego tekstu].

a) Metonimicznie: Człowiek ślepnący (1): ocży ſchadzáiące [oculi deficientes]/ á duſſá łácżna tá dawa tobie cżeść y ſpráwiedliwość Pánu. Leop Bar 2/18.
c. W związku z płaczem (181): kto dá zlez ocżom moijm ijżbych plakala wednie ij w nocy OpecŻyw 111, 141v; łzy iuż wynikały y dobywáły ſie zotzu iego HistJóz Dv; WróbŻołt 55/9, 118/136; RejPs 171; Ocżu wſciągnąć nie mogę aby nie płakały RejJóz M6v, G5v, M7v, O2; LubPs T3v; RejWiz 52; Leop Ier 9/1; BibRadz Ps 114/8, Thren 3/51; BielKron 303; Gdyż tám iuż nie ma być áni żadny ſmętek/ áni żadna przycżyná do łzy oká namnieyſzego RejAp 177, 176; RejPos 27, 198; Oko moię zbieráło żal duſzy moiey BudBib Thren 3/51, Ps 114/8; Oczu prze zbytni ſwóy płácz nie czuię. KochPs 131, 82, 188; SkarŻyw 195, [237]; KlonŻal A3; KochPieś 7; Snadź vpływa ſerdeczny ból z oczu wodámi. GórnTroas 52; oko łzá żrze/ pierśi tárga łkánie GrabowSet I2, A4, Dv, L, M4; LatHar 154; KołakCath B2v; WitosłLut A4v; gdy ſerce żáłośćią zięte/ przez oczy nieiáko oddycha y łzámi ſię chłodźi. SkarKaz 385b; CzahTr H3v; GosłCast 37, 48; SkarKazSej 706a.
Frazy: »łzy z oczu idą (a. poczęły iść), pochodzą« [szyk zmienny] (2:1): Cżemu ludziem [...] gdi ſie długo ſmieią łzi z ocżu pochodzą. GlabGad B5v; MurzHist I4; RejFig Bb5v.

»płaczą (a. opłakały) oczy; oczyma płakać; płaczący [jakimi] oczyma; oczy płaczliwe« = in oculis lacrimari Vulg [szyk zmienny] (6;2;1;5): BierRaj 21v; OpecŻyw 102, 148, 151v; Wolę ia iż płacżą ocży gdyby ſmieſzno duſzy RejJóz F4v, B2v, B4, P8; Leop Eccli 12/16; RejPos 198; WisznTr 17; KochPieś 18; chowaſz kropie łez oczu płaczliwych SzarzRyt B, B2v.

»łzy (a. słozy, a. wodności łez), płacz z oczu płynie(-ą) (a. muszą, poczęły, nie przestają płynąć); wypłynęły strumienie, zrzodła wod z oczu; oko płynie (a. opływa); łzami, płaczem wypłyną oczy; łzy w oczoch pływają« = oculus defluit, rivi aquarum descendunt ex oculo PolAnt [szyk zmienny] (10:1;1:1;2;1:1;1): FalZioł III 33a, IV 39c; ſtrugámi łzy płynąć muſſą od troſki z oczu moich. RejPs 185v; RejJóz B5v; LubPs bb5v; RejWiz 191v; RejZwierz 109v; BibRadz Ps 118/136, Thren 3/48, 49; BudBib Thren 3/49; KochPs 9; Wſzytkim ná Włoſką zdrádę z oczu płyną ſłozy StryjKron 602; KochFr 110; Dáléy żal niedopuśćił/ y płácz znákomity Który iéy z oczu płynął/ iáko déſcz obfity. KochPam 82; GórnTroas 12; Cżyli me ocży łzámi wypłynęły? GrabowSet M2; KochFrag 25.

»wody (a. strumienie wodne) z oka pociekły; z oka łza ciecze; oko łzy toczy; z oka łzę toczyć« = rivi aquarum descendunt ab oculis PolAnt [szyk zmienny] (2;1;1;1): BudBib Ps 118/136; poćiekłj tákie wody z ocżu iego/ iſz kśięgi y korporał polał SkarŻyw 580; prozno oko z śiebie Lzyby tocżyło GrabowSet D4v, H2v, L2.

»oczy (oko) puszczają (a. wypuszcza, a. wypuści) łzy, rzeki, strumienie wodne; złzy (a. strumienie łez, a. zrzodło łez) z oczu puszczać (a. puścić); łzy się puściły z oczu; łzy puszczone z oczu« = manant lacrimae Mącz; rivi aquarum descendunt ex oculo PolAnt [szyk zmienny] (2:1:1;3;1;1): oko moie wypuſſcża łzy obfite [oculus meus deducens aquas] Leop Thren 1/16; BielKron 403v; Manabant omnibus gaudio lachrymae, Dla rádośći/ wſzyſtkim ſie łzy puſzcziły z oczu. Mącz 208b; BudBib Thren 3/48; SkarŻyw 125; RZeki z śiebie puſzcżáią ocży/ Pánie/ moie GrabowSet K4, C2v; GosłCast 59; SkarKazSej 706a.

»rzuciły (a. (wy)rzucają) się, (wy)miotały (a. wymiatują) się łzy z oczu« = descendunt a. proflunt ex (a.de) oculis lachrymae Mącz [szyk zmienny] (8:4): Lży mu ſie z ocżu mowiącz z nami wymiotali RejJóz N4v, M4, M7v [2 r.], O7v, P7v; RejWiz 32v; Tristis interim nonnunquam collachrymabat, Przes ten czas był ſmutny/ pod czás mu ſie łzy z oczu rzućiły. Mącz l81d, I32a, 269b, 365c, 370d.

»łzy w oczach sta(nę)ły« (2): KochPs 176; Ná mię pilno pátrząc/ łzy w ocżách iey ſtały WisznTr 30.

»oczy usta(wa)ły, ustawające« (2:1): Ocży me práwye vſtáły od płácżu wyelkyego LubPs P6v, bb3; BudBib Bar 2/16.

»po oczach, z oczu łzy się wiercą« [szyk zmienny] (1:1): RejJóz G5v; Wiercą mu ſie łzy z ocżu ſmutek okázuiąc RejWiz 185.

Zwroty: »osuszyć oczy; oschną oczy; suchym okiem; z suchemi oczyma» [szyk zmienny] (5;3;2;1): RejJóz G8; Przez cáłą noc ocży moye nigdy nye oſchnęły LubPs B5; czo ludzi [...] ná pogrzebie było/ tho nie był ten ieden/ kthoryby s ſuchemi ocżymá/ odſzedł do domu GórnDworz Bb3; SkarŻyw 195; KochTr 17; KlonŻal D4; WisznTr 26; GrabowSet B2v, D2v, K4v; SkarKaz 44a.

»otrzeć (z)łzy (łzę) z oczu, od oczu, w oczach; otrzeć (a. ucierać) (z złez) oczy; strumienie z oczu ocierać; będzie otarta łza z oczu« = abstergere lacrimam ab oculis Vulg [szyk zmienny] (13:1:1;3;1;2): RejJóz M7; SeklKat R4; Ocży moye s gorących złeż ſam łáſkáwye otárł LubPs aa2, O2v; SarnUzn C3v; RejAp 69v, 70 [2 r.], 174v, 176 [2 r.]; RejPos 198; CzechRozm 117v; KarnNap E2; SkarŻyw 22, [237]; MWilkHist Iv; LatHar 598; otrze Bog wſzelką łzę z oczu ich. WujNT Apoc 7/17, Apoc 21/4; SiebRozmyśl B.

»łzy, płacz z oczu wyciskać (a. wycisnąć)« = lacrimam exprimere Mącz [szyk zmienny] (4:1): MurzHist T2; Mącz 321a; Których wzgárdá ćięſzki z oczu płácz wyciſka moich. KochPs 184; ReszList 175; Te rzeczy mnie łzy z oczu moich wyciſkáią CiekPotr 20.

»łzami, płaczem, potoki oczy zalać (a. oblewać, a. polać); oczy (oko) łzy leją (leje) (a. wylewają); łzy, wody, płaczliwe zdroje z oczu wyl(ew)ać; oko łzami się zalewa (oczy slzami się oblały); łzy z oczu się lały (a. wylewają); łzy oczy zalały; oczy łzami oblane« = deducant oculi lacrimas Vulg [szyk zmienny] (3:1:1;3;1:1:1;2;2;1;1): ocży przecię moie ſlzami ſie obláły OpecŻyw 20; Leop Ier 9/l8; RejPos 166v, 196; StryjWjaz A4v; głęboko weſtchnie do Páná Bogá/ łzámi ocży ſwoie poláwſzy SkarŻyw 151, 599; KochFr 129; KlonŻal A3; O Nieuchronna śmierći/ tákżeś ocży moię/ Smętnie łzámi zálałá? WisznTr 18; ArtKanc R17v; GórnTroas 32; GrabowSet G2; LatHar 266; CzahTr C2; GosłCast 26; Wielu żalem ná ten cżás ſercá ſkámieniáły/ A z ſwoich wod wylewáć ocżu nieprzeſtáły. SapEpit A2v.

»zamoczyć oczy; oczy płacz (łzami) (za)moczy; zamoczone są oczy« (1;2;1): Tu ocży/ Wſzytkim pátrzącym/ płácż łzámi zámocży. GrochKal 9; WisznTr 21; GrabowSet C4v; GosłCast 21.

»oczy zapłakać« [szyk zmienny] (3): v drzwi ſie náſtawſzy/ Vzyębnąwſzy muśi precż ocży zápłákawſzy. RejWiz 122; RejAp 93v; RejZwierc 194v.

»łzą oczy zatapiać; zdroje łez oczy zatapiają; oczy zatopione« (1;1;1): Nie gośćiem żáłość v mnie/ ktora/ łzą me ocży Zátapia GrabowSet E4, K3, S3.

»nie moc (z)łez w oczu (w oczach) zatrzymać, zadzierżać« (2:1): BielKron 17v, 413; kto pátrzy ná poſpolity lud/ nie może záprawdę łez w ocżách ſwoich zátrzymáć ReszList 176.

Wyrażenia: żart. »deszcz z oczu« = płacz (1): Acż więc będzye pewny defzcż/ ále z ocżu komu RejWiz 122.

peryfr. »kropia z oczy« = łza (1): Vpuść ná tę mogiłę ktorą kropię z oczy SzarzRyt D2.

»oczy łzami obciążone« (1): Obracam ocży/ łzámi obćiążone/ Y ſnem ieſzcże/ k wiecżnemu Bogu GrabowSet K4v.

Szereg: »oczy, serce« (1): Iuż y ocży iuż ſercże ſnadz nie moze zetrfać [...] Bo iuż wytrfać nie mogą aby nie płakały RejJóz O5.
d. W związku ze snem i przebudzeniem (58): Vprzediły [!] cżuciem ranym ocżi moie/ (koment) To ieſt ranom wſtawał na to rozmyſlanie WróbŻołt 76/5, 118/148; RejPs 186v; Leop Ps 76/5; doſtawſzy piſzcżałki iego ná kthorey głos [Argus] vſnął ná iedny ocży/ á gdy drugimi widzyał/ Merkuriuſz tknął go rozgą poſelſką vſnął ná drugie/ á gdy záſnął ná wſzytki ocży/ zábił go. BielKron 20v; BudBib Ps 118/148; komu pan ieſt miłośćiwy/ Dáie mu ſen oczom pożądliwy KochPs 191; Sen z ſwoich oczu omyy PudłFr 73.
Frazy: »były oczy o(b)ciążone« = byli senni; erant oculi gravati Vulg, PolAnt (7): OpecŻyw 100; nálaſl ie á oni ſpią/ bo były ocży ich obćiążone. Leop Matth 26/43, Mar 14/40; BibRadz Mar 14/40; LatHar 693; WujNT Matth 26/43, Mar 14/40.

»nie postoi sen na oczu« = recedit somnus ab oculis PolAnt (2): BibRadz Gen 31/40; Pervigilat noctes totas, [...] cáłey nocy nie ſpi/ nie poſtoyi mu ſen ná oczu przes cáłą noc. Mącz 496b.

»przyjdzie sen oczom, na oczy« (1:1): odiydźie chęć do iedzenia/ ſęn nie prżiydźie ná oczy. GórnRozm D4; GórnTroas 33.

»oczy snem zaszły, spać się wezmą; śpiące, snem zmorzone oczy« = oculi graves Mącz [szyk zmienny] (1:1;1:1): Mącz 149b; Ocży kiedy ſię ſpáć wezmą/ myśli ſerdecżne niech nie ſpią ArtKanc T13v; LatHar 707; SiebRozmyśl Mv.

»sen z oczu zszedł« = nie można zasnąć (1): Pożądny ſen z oczu zſzedł GosłCast 31.

»nie usnęły, nie dosypiają oczy« [szyk zmienny] (1:1): LubPs R5; Oczy moię niedoſypiáią [Praevenerunt oculi mei vigilias] w nocy/ ku rozmyſlániu wyrokow twoich. BibRadz Ps 118/148.

Zwroty: »otwierać oczy« = nie spać (1): Nie miluy ſpania ábyś nie z vbożał/ otwieray ocży twoie [aperi oculos tuos] BudBib Prov 20/13.

»otwierać oczy« = budzić (1): Obroki ſnu ſłodkiégo chćiałem bráć ſtroſkány: Brałem/ áno nie ſporo/ ſtrách otwiéra oczy GosłCast 19.

»oczy otworzyć« = zbudzić się (1): [dziecię] ták bárzo oſpáłe/ Ze y ocżu otworzyć nigdy nie vmiáło RejWiz 26.

[»posnąć na oczy«: Aż iuż poſnęli ná oczy Piyąc záwżdy we dnie wnocy. KorczRozm E4.]

»oczy (prze)drzeć« = przecierać oczy po przebudzeniu [szyk zmienny] (2): Ráno wſtawſzy drze ocży áno mu zálnęły RejWiz 31; RejZwierc 144v.

»na oczy snu nie dopuścić« = nie pozwolić zasnąć (1): Vſtáwicżnie łzy ná ocży ſnu nie dopuśćiły KochZuz A3v.

»nie mieć snu na oczu« = nie spać; somnum non videre Mącz (2): Somnum hac nocte non vidi, Nie vſypiałem by drobiny tey nocy álbo nie miáłem ſnu ná oczu. Mącz 494a, 401d.

»przypuścić (a. przypuszczać, a. dopuścić) sen na oczy; dać sen oczom« = zasnąć; dare somnum oculis Vulg (4;1): RejPs 198v; A ieſliż dam ſen ocżom mym áby wżdy odpocżynęły LubPs dd2v; nieprzypuſſcżay ſnu ná ocży twoie Leop Prov 6/4, Ps 131/4; BudBib b2.

»oczu nie dać zamknąć« = nie dać zasnąć (1): ZAłość moiá długo w noc oczu mi niedáłá Zámknąć KochTr 20.

»oczy zmrużyć« = zasnąć (1): Niechcę [...] Ani ná ſwym łożu lédz/ áni oczu zmrużyć KochPs 195.

Wyrażenia: »oczy krwawe« (1): Przyſzedł/ oczóm krwáwym ſen dawno nie bywáły. GórnTroas 33.

»oczy snem obciążone« (1): GrabowSet K4v cf c. »oczy łzami obciążone«.

Przen (15):
Zwroty: »oczy otworzyć, sobie przetrzeć« = zauważyć, zrozumieć to, co przedtem uchodziło uwadze (1:1): Aby kiedy Pan Bog [...] ratzył [...] zbudzić ie zeſnu/ áby otzy ſwoie otworzyli KrowObr 203v; VotSzl Bv.

»przedrzeć oczy« = opamiętać się (1): Nie możym ſobie wſzyſcy cżemuś przedrzeć ocży/ Káżdy s krzywdą by s ciotką ſpráwiedliwość tłocży. RejZwierc 245.

»oka nie zamrużać (a. zmrużyć)« = czuwać, być czujnym (2): Suo toto consulatu somnum non vidit, Prześ cáły czáś vrzedu swego oká nie zmrużył. Mącz 494a; GórnRozm M3v.

»zetrzeć sen z oczu« = przestać być obojętnym (2): KochPs 66; Zetrzy ſen z oczu/ á czuy wczás o ſobie/ Cny Láchu KochPieś 38.

»[komu] sen z oczu zetrzeć« = wyrwać z obojętności (1): prziydą Nie dawno cżáſy/ że rozboycę Rozboycá znidzie: ten mu ſłotki Sen z ocżu zetrze/ y beſpiecżne Serce zátrwoży KochOdpr C4v.

a) O śmierci (7):
Frazy: »oko osiędzie sen« = ktoś umrze (1): Kiedy [...] oko oſiędźie On ſen twárdy: rácż Duchá wdźięcżen być moiego GrabowSet P2.

»sen nieprzespany zaćmi, zawrze oczy« (1:1): Niech iuż ſen nieprzeſpány/ záćmi moie oczy GosłCast 55, 12.

Zwroty: »snem wiecznym oko zasłonić« = zesłać śmierć (1): w Bodze/ vfánie prawdźiwe Mam: że ſnem wiecżnym/ oká nie záſłoni/ Aż mi da widźieć łáſki pożądliwe. GrabowSet G2.

»oczy [komu] zawierać (a. zawrzeć)« = być obecnym przy śmierci; zrobić coś tuż po czyjejś śmierci [szyk zmienny] (2): [Skanderbeg] vcżynił tedy thaki Teſtáment [...]/ áby ſkoro mu záwrą ocży/ iecháli do ſwych miáſth do Apuliey BielKron 258; przy konániu ich ocży im záwierał: pomagáiąc im do dobrego końcá. SkarŻyw 99.

»[w co (= w grób)] oczy zmrużyć« = umrzeć (1): LAkomy grobie/ [...] Tu wſzyſcy świátu/ [...] Gdy ſie wyſłużą/ W ćię ocży zmrużą. WisznTr 20.

e. W związku z wyrażaniem uczuć sposobem patrzenia (25): OpecŻyw 87v; Yáko w gniewye ma oko me dziwne poruſſenye LubPs H2, ddv; RejPos 158; ſtrách vcżynię w ocżoch wáſzych przed namnieyſzym nieprzyiacielem wáſzym RejZwierc 256, 257v, 262; Twarz rumiána/ á oczy ku śmiéchu ſkłonioné. KochTr 20; co mu dźiś miło/ To mu będźie zá czáſem wſtyd w oczu mnożiło. KochFr 32; nie rácż dopuſzcżáć ná mię wynioſłośći ocżu moich. LatHar 588, 607.
Frazy: »[co] z oczu patrzy (a. patrza), zrzy« [szyk zmienny] (3:1): RejRozm 407; nic mu dobrego z ocżu nye pátrzáło. GliczKsiąż E2; Olet malitiam, Zrzi mu z oczu złość. Mącz 261c; práwie z ocżu iego/ iáko mowią/ cnotá pátrzyłá. SkarŻyw 459.

»wstyd w oczy wpada, zasłania oczy; wstydem oczy zasłaniać, pokrywać« [szyk zmienny] (1:1;1:1): Bo ći muſzą [...] wſtydem między ludzmi ocży ſwe pokrywać RejJóz O5v, G6v; GliczKsiąż M7; Bo/ grzech záſłánia wſtydem/ ocży moie GrabowSet Iv.

Zwroty: »oczy kryć« = wstydzić się [szyk zmienny] (2): RejKup q4v; Ale dziś ſzpetnie then Pater patriae/ Pániey priwacie kwoli ocży krije. RejZwierc 222v.

»wstyd od oczu odrzucić« (1): wſtyd ludzki od ocżu ſwych odrzućili. CzechRozm A5v.

»rozdziewić oczy« = zdziwić się (1): rozdziewiliby ludzie oczy nato iz byto społ było ActReg 87.

W przen (2): tak iż poſpolicie mowią na cżele á w ocżu ſrom ſiada. GlabGad N3v; Lecz miłość dwie pochodni w oczu iéy zápali PudłFr 69.
f. W idiomatycznych jednostkach frazeologicznych (412):
Frazy: »[od kogo] blask jest w oczy; [blaskiem w oczach być]« = ktoś się kogoś boi (1): thák iż od drugich dobrych [ludzi] bláſk mu będzye w ocży/ smyele ná nye pátrzyć nye będzye mogł GliczKsiąż B8; [dźielnośćią ſwą káżdemu nieprzyiaćielowi koronnemu bláſkiem w ocżách byli. WerReguła 54].

»kto ma oczy« = mądry, bystry (2): KrowObr 130v; Kto ma ocży/ ſnádnie to wſzytko w Papieſtwie vpátrzy. NiemObr 157.

»wstyd, strach kole (a. musi kłoć) w oczy« [szyk zmienny] (7:2): RejJóz D4, H5, P2v; RejKup Ccv; Przecżże ich ten ſrogi ſtrách wżdy nie kole w ocży RejWiz 172; RejZwierz 7v, 109v; iużby go muſiał iáki wſtyd w ocży kłoć RejZwierc 143v; GosłCast 59.

[»śmierć z oczu patrzała«: gdyście widzieli, że panu leżącemu śmierć z oczu patrzała PismaPolit 161.]

»[komu] oczy zlipczały, zalnęły« = ktoś nie dopuszcza czegoś do świadomości (1:1): A coż kiedy nam zá grzech ták ocży zálnęły/ Ze ſie nie obacżymy áżbychmy zginęli. RejZwierc 248; CzechEp 422.

Zwroty: »kłoć, bość, parzyć w oczy; oczy kłoć« = przeszkadzać, drażnić, złościć [szyk zmienny] (18:1:1;1): RejKup d6v, h5v; KromRozm III E4v; RejWiz 166v; Prot A2v; wſzędy kole w ocży thy nikcżemne ſprawce kroleſtwá ſwiátá tego ſwięta náuka iego. RejPos 26, 37, 322v; HistLan A2v; tedy teraz ten moy przekład będzie Cżártá bość wocży BudNT przedm a2v; CzechRozm 81v, 125v; ſpráwy twe pocżćiwe/ Párzą w ocży łákome pogány złoſliwe. PaprPan V3; CzechEp 112, 304; NiemObr 16; ReszPrz 22; WujNT przedm 6, s. 288, 386, 603.

»kłoć w oczy« = wyrządzać coś złego (1): [Fortuna] barzo ty kole w ocży Kto przećiw niey hardzie krocży RejJóz E7v.

»oczy łupić« = wyrządzać szkody [szyk zmienny] (5): Coſz to czyni iedno zbytki [...] Tyć nam wſſytkim łupią oczy RejRozpr G2v; RejKup f3; RejZwierc 49; RybGęśli C3; choć co zdobędą/ tedy naprzod ſámi ſobie o to ocży łupią PowodPr 14.

»oczu nie mieć« = nie rozumieć, nie wiedzieć (2): KrowObr 220; Swiátłem nam ſą [pisma święte]/ świecą/ y iáſną pochodnią/ w pośrzod wſzech ćiemnośći świátá tego nas oświecáiącą/ iżbychmy ſię iákoby ocżu niemáiąc ná onych zawodách wielkich/ ktorych ieſt zewſząd doſyć około nas nie potknęli BibRadz *3v.

»[dokąd] obrocie oczy« = pójść, udać się [szyk zmienny] (5): RejKup cc6v; BielKron 12; Ut passim videre licet, Iáko ſie wſzędzie nayźrzyſz gdzie yedno oczy obroćyſz. Mącz 192d; RejZwierc 191v; GrabowSet H2v.

»patrzyć (a. patrzać) prostym, dobrym, zdrowym okiem (a. oczyma prostemi)« = być życzliwym, mieć sympatię dla kogoś, mieć zaufanie [szyk zmienny] (3:1:1): ná Práwo w Polſzce proſtym okiem [...] pátrzáli OrzRozm Ev; Przeto [Saul] nie pátrzył ocżymá proſtemi ná Dawidá zayrząc mu. BielKron 65v; kiedi pan pátrzy zdrowym okiem ná kogo/ niechay będzie iáko nikcżemny chce/ tedy co iedno pocżnie/ káżdy chwali GórnDworz M6; SkarŻyw 27, 333.

»srogimi oczyma, krzywym okiem patrzać (a. patrzyć)« = być nieżyczliwym, wrogim wobec kogoś [szyk zmienny] (1:1): I coſz mniemaćie/ áby [,..] Pan Bog [...] ſrogimi otzymá ná nieprzyiaćioły ſwoie niepátrzał KrowObr 1v; RejZwierz 113.

»w oczy plwać« = obrażać (1): Os ad małe audiendum praebere, Dopuśtić [!] ſobie w oczy plwáć/ to yeſt zie [!] mówić. Mącz 270c.

»oczy powracać« = wysilać się, starać się (1): ocży ſwoie powracáią [oculos suos posuerunt; náſádźili WujBib] áby zaſtawić (ſieć) ná ziemi. BudBib Ps 16/11.

»puszczać mgłę w oczy« = chcieć zaimponować czymś nieistotnym (1): wſzákże niepuſzcżał nigdy tey mgły w ocży ſąśiádom [non offundebat oculis civium nebulas istas] przodkow/ bogactw y możnośći ModrzBaz 43.

»dym w oczy, [ćmę między oczy] puścić« = wprowadzić w błąd [szyk zmienny] (1): chćieli piſárzowi dym w ocży puśćić/ wywrácáiąc mu on dekret. ModrzBaz 88; [Puściwszy ćmę między oczy ludziom ślacheckim, że o pogłówne tylko szło AktaSejmikPozn 1590/116].

»stać przed oczyma« = zbliżać się, bezpośrednio zagrażać (2): gdyż widziſz iż cżás twoy záwſze ſtoi przed ocżymá twoimi/ á niewieſz ktorey godziny przypádnie tobie obiecána godziná twoiá. RejPos 6v, 6v.

»oczy trawić« = nie spełniać tego, na co ktoś oczekuje (1): Ieſlim zábraniał vpodobánia vbogiem álbo ocży wdowy trawiłem [oculos viduae consumpsi]. BudBib Iob 31/16.

»widzieć, mieć przed oczyma« = coś się zbliża, ktoś a. coś komuś zagraża [szyk zmienny] (3:2): LeszczRzecz A5; BielKron 97; iákie też będzie nárzekánie nędznikow onych widząc iuż ſrogi vpadek ſwoy przed ocżymá ſwemi RejAp 173; ieſliż my/ máiąc iuż nieprzyiaćielá przed oczymá/ dopiero diſputowáć będźiemy o Przywileiach y práwiéch náſzych? OrzJan 69, 46.

»przed oczyma się wiercieć« = zagrażać (4): RejKup T; LubPs B5; Praca/ trudność/ fráſunki/ niemocy/ y śmierći/ To ſie tu z nas káżdemu przed ocżymá wierći. RejWiz 136v, 86.

»wykłoć oczy; oczy wykalany [czym]« = udowodnić, przedstawić jako dowód (1;1): MurzHist M4; Z tymże go Teſtamentem do ſądu przywiodą Názáiutrz: wykolą mu ocży cudzą ſzkodą. KlonWor 39.

»wyrzucać (a. zarzucać, a. wyrzucić), wymiat(ow)ać, wyrzucanie (a. wyrzucenie), wymiat(ow)anie, wyrzucan(y) (a. wyrzucony) na oczy (na oko); wyrzucać (a. zarzucać), wymiatać przed oczy; zamietować, wyrzucający w oczy; zamiatać [czym] oczy« [w tym: na oko (1)] = wymawiać, zarzucać, czynić wyrzuty; exprobrare Vulg, Mącz, Modrz, Calag; obicere Mącz, Calep; probris afficere; increpatio PolAnt; carpere, castigare, improperare, invehi; correctio, exprobratio, obiectio, obiectus, obtrectatio, reprehensio; obiectus Mącz; imputare, obiectare Calag; in faciem alicuius iacere Cn [szyk zmienny] (34:12:6:3:3;6:1;1:1;1): BielŻyw 50; RejJóz L5v; LibMal 1551/160v; KromRozm II f3; GliczKsiąż C2, M2; LubPs O3v marg; Będzieli mieſzkał miedzy wámi cudzoźiemiec w źiemi wáſſey/ niezámiátayćie mu tym ocżu Leop Lev 19/33; Zárzuca przed oczy Kainowi iż źiemiá więtſzą w ſobie ludzkość niż on okazáłá BibRadz I 3b marg, *4v, *5, I 2d marg, 3a marg, 113c marg (11); Satyrice, Vrągáyąć/ náſmiewáyąc ſie aż do ząb/ ná oczy wyrzucáyąc. Mącz 369d, 40b, 47a, 159c, 162c [4 r.], 323b [3 r.] (18); RejPos 178, 309; HistLan A4v; WujJudConf 126v; BudBib Eccli 29/28, 33, Bar 5/42; CzechRozm 67v, 81, 140v; ModrzBaz 29; Calag 550b; gdy ſię długo wymawiał á zły żywot domu iey ná ocży wymiatał/ oni popráwę obiecáli SkarŻyw 86, 81, 333, StryjKron 572, 577, 637; CzechEp 106, 165, 407; NiemObr 15, 118, 179; ReszPrz 52; Calep 395b; záwſze téy myśli ślubołómnéy [...] wyrzuca Pan Bóg ſkryćie niecnotę ná oko OrzJan 35; PowodPr 18, 27; SkarKazSej 706a; KlonWor 77.

»na oczy wyrzucać« = przedstawiać komuś dowody jego błędu (2): Doktorowie Koſciołá Bożego/ żeby pokazáli iż to ieſt fáłſz/ to mieyſce y iego wykład s Páwłá ná ocży im wyrzucáią. SarnUzn E2v; StryjKron 16.

»na, w oczy zada(wa)ć« = zarzucać; os laedere Mącz [szyk zmienny] (1:1): Mącz 270d; gdy niecnoty ná ocży iáwney ſpráwiedliwie zádáć y oney dowieść nie może. CzechEp 62.

»[przed czym] zamrużyć oko« = zlekceważyć (1): wierzę iż bogowie [...] Iuż przed ſpráwiedliwoſcią zámrużyli oko. PudłDydo Bv.

»(za)mydlić (a. zamydlać) oczy; zamydlone oczy« = oszuk(iw)ać, wprowadzić w błąd [szyk zmienny] (11;1): Ktore ſłowá/ gdyby kto wykręćić chćiał [...]: tedy y ták tymi mydlinámi ocżu nikomu bácżnemu nie zámydli CzechEp 268, 103, 333, 373; NiemObr 122; ActReg 14, 163; Co ſczęśćiu dufaſz, ktore mydlić ocży Zwykło KlonKr D2v; CzahTr 13; KlonWor 6, 54, 73.

»oczy zaplusnąć (a. zapluskawać)« = wymówić, zarzucić; exprobrare Vulg [szyk zmienny] (6): Leop 2.Esdr 6/13, 3.Mach 7/6; Nie tuſzę tedy áby nam tym mogł kto ocży zápluſnąć/ żeſmy mśćiwemi CzechEp 26, 85; NiemObr 173; CiekPotr 55.

[»oko zaproszyć« = zepsuć opinię, źle o kimś mówić: Z przeſzłymi wyſtępkámi/ tych ktorzy żywotá ſwego polepſzyli/ nie godźi ſię wyieżdżáć: żeby komu oko záproſzyć. PlutBBud E2v.]

»zasłonić, (za)kryć (a. pokrywać), zatkać psin(k)ą oczy« = utracić, odłożyć na bok wstyd [szyk zmienny] (9:4:1): Straćiwſzy wſtyd y wiarę kryeſz pſiną ocży RejJóz G8v, B2v, K5; RejKup x3; RejWiz 163v; RejZwierz 133; RejPos 224; HistLan Dv; áno dłużnicy v drzwi záglądáią/ á on ſie krije/ [...] pśiną ocży záſloniwſzy RejZwierc 59v, 38v, 96, 114v, [233]; CzechRozm 101v.

[Wyrażenie: »o oka wyjęcie« = zaklinając się, że się mówi prawdę: o tę prawdę chciałbym z tymi skryptormi mówić o oka wyjęcie, że tak jest, jako ja powiadam. PismaPolit 487.]
Wyrażenia przyimkowe: »na oko« = na własne oczy, w sposób oczywisty, niezbity, niewątpliwy, wyraźnie, dowodnie; in oculis PolAnt (228): RejKup m3; naczynili ięm rozlicznych chfáł/ ſktórych drugié na oko niezbożné były MurzNT 73v; CzahTr L; PowodPr 19; Błogoſłáwieni ktorzy vwierzyli á nie widźieli. (marg) Wiárá nie ieſt wiárá gdyby ná oko rzeczy miáłá. (–) SkarKaz 159b.
~ Fraza: »znać na oko« (1): iſćie znáć ná oko Zechmy zábrnęli głęboko RejRozpr K.
Zwroty: »na oko dozna(wa)ć« [szyk zmienny] (3): Wielką moc tákich przykłádow w Hiſtoriach mamy/ Y ſámi tego ná oko cżęſto doznawamy. KochZuz A2; RejZwierz 59; PudłFr 73.

»na oko poda(wa)ć (się)« (2): to iuż nie trzebá y przyczyn do poznánia więcéy/ gdyż ſye tho ná oko podawa/ że wodá tę właſność z ſobą nieśie/ którą w źiemi/ ſkąd płynie/ wźięłá Oczko 4v, 5v.

»na oko rozeznać« (1): A czo tey ſmrodliwey wodj y dziś płynie z gęby [...] tego ſmoká ſproſnego [...]/ to iuż ná oko rozeznáć wſzyſcy możemy. RejAp 104.

»na oko pokaz(ow)ać (a. ukaz(ow)ać, a. okaz(ow)ać) (się), pokazany« [szyk zmienny] (53:1): KromRozm II a3v, b4, e, o2v, q4v, y2v; Ale będźye inſſe myeyſce dowodnyey to wywodźić/ y ná oko pokázáć. KromRozm III E4, A2, Q3v; LubPs A4, F; OrzList i3; OrzRozm Bv; OrzQuin Fv, Nv, X, Aa2; GórnDworz I2, M2, V2v, Z6, Ee7; RejPos [77]v, 150; BiałKat 28v, 126, 143v; GrzegŚm 10; KuczbKat 10; BudBib bv, b2v; BudNT przedm b2v, c5v; CzechRozm 137v, 168v; PaprPan Dd2v; Oczko 11; Ktorą rzecż/ gdy/ iáko przyſtoi/ z ſłowá Bożego rozbierzemy: tedy ſię nam y ten Antychriſt [...] ná oko pokaże. CzechEp 349, 82, 104, 151, 423; CzechEpPOrz **3; Kiedyć zmárſki twarz zorzą/ á głádkié źwiérćiádło/ Okaże to ná oko/ że ćię śiłá ſpádło. KochFr 55; GórnRozm B4v; GrabowSet D4v; LatHar +4v, 257, 577; WysKaz 14 [2 r.]; A więcbych Bogu nie miał wierzyć czego mi ná oko nie vkaże? SkarKaz 159b, 5b; GosłCast 44.

»widzieć (a. widać), uj(z)rzeć, (o)baczyć, oglądać, patrzyć (a. przypatrzyć się), dać (się) widzieć, widomy, uźrzenie na oko« = videre Mącz, JanStat; videre in oculis PolAnt [szyk zmienny] (119:14:11:3:2:2:2:1): PatKaz III 100; SeklKat E2, H4, K3, K4v; RejKup r4v; RejKupSekl a7; HistAlHUng A3; MurzHist E3, K2, Tv; BielKom G2v; GliczKsiąż B2, B3v, F7v, H4v; Owa to cochmy przed tym z dáleká ſłycháli/ Tochmy ná oko w myeſcye Páńſkiem oglądáli LubPs N, D3v, Gv, H4; KrowObr A, 73, 137, 218v; Vźrzyſz [w Polsce] doſyć nierządu/ práwie áż ná oko. RejZwierz 111, 141; BibRadz 4.Reg 7/2; OrzRozm G2; BielKron 19; KwiatKsiąż M2; OrzQuin I2v, S2, V, Zv; Prot B2v; SarnUzn D5v, D7v, G; RejAp BB4v, 102v, 112v, 133, 143v (8); ia miłuiąc/ nierowno bym wolał/ widzieć tho na oko/ iż thá ktorey ſłużę s ſerczá mie miłuie GórnDworz Bb4v, G2v, G7v, Z, Bb7, Dd4v, Ll2v; RejPos 20, 72v, 160, 189v, 197 (13); BielSat B4; KuczbKat 300; RejZwierc A3, 90, 252v [2 r.], 267v; BudBib b2, b4v, cv, c2v, c3; MycPrz I B4v; BudNT przedm a3v [2 r.], Hh4; CzechRozm 90, 121, 222v; PaprPan B3, C3, G; ModrzBaz 141; SkarJedn 16; KochOdpr D; Oczko 25, 29; roſpoſtrzy ſzéroko Sławę ſwoię/ niech będźie widoma ná oko. KochPs 83, 9, 33, 84, 118; SkarŻyw 187, 234, 496, 570, 599; StryjKron 597; CzechEp *2, 162, 172, 187, 333 (9); KochFr 109; WerGośc 220; WerGoścPapr 202; BielSen 15; BielSjem 7; KochPieś 12; PudłFr 28, 39; ArtKanc L11, S16v; BielRozm 14; ActReg 130; KochPij C2; OrzJan 10, 96; WyprPl A4v; LatHar +++2, 77, 81, 512; KołakSzczęśl C3v; WysKaz 32, 33, 47; JanNKar Av; SarnStat *6v, 195, 863 [2 r.]; Bo ácz go ná oko nie widźim: ále gdy ná oſoby chlebá [...] pátrzym/ ná ſámego Páná pátrzym. SkarKaz 244a, 162b, 243b, 487a; VotSzl B; GosłCast 32, 58; PaxLiz B4, C; KlonWor ded **3. Cf »na oko widzieć i słyszeć«.

»na oko widzieć i słyszeć« (2): niepotrzebá otym wiele piſáć bo to káżdy ná oko dobrze widzi y ſlyſzy KrowObr 80, 52.

»na oko wymalować« (2): Azaſz nie iáwnie Dawid/ Ezáiaſz/ y ini Prorocy wypiſáli á práwie iákoby ná oko wymálowáli ſpoſob męki iego? RejPos 66v, 104.

»na oko znać« (4): LubPs ffv; HistLan E2v; ArtKanc I16v; ludźie zápámiętáli [...] Niechay dźiś ná oko znáią/ Ze ćię dobrzy ſtróżem máią. KochFrag 20.

Szeregi [szeregi bezspójnikowe były prawdopodobnie wymawiane bez pauzy, dlatego w nagłówkach nie stawiamy przecinków]: »na oko dowodnie« (1): co ſye wſſyſtko przez ćyę ná oko dowodnye okazáło. KromRozm II a3v.

»jaśnie (a) na oko« [szyk 4:1] (5): Tu iuż y wykłádu nie trzebá/ bo tho ná oko iáſnie widzimy/ iż [...] RejAp 145, 190v; ktorym ſie iáſnie káżdy á práwie ná oko ſłuſznie przypátrzyć może. RejPos 189v; HistLan E2v; WerGoścPapr 202.

»jawnie (a, i) na oko« [szyk 8:1) (9): KrowObr A; RejAp 133; A też tho iáwnie iuż á práwie ná oko widzimy/ iżechmy v niego wzgárdzeńſzy RejPos 230, 352v; RejZwierc A3; PaprPan Dd2v; ArtKanc L11; chcę to pokázáć zá pomocą Bożą práwie iáwnie ná oko/ że [rzecz jest] [...] potrzebna áby Cżyśćiec był. WysKaz 14; SkarKaz 5b.

»widomie i na oko« (2): A wiemy iż przyidźie [...] ná ſąd widomie y ná oko. SkarKaz 242b, 242b.

»zrzetelnie na oko« (1): Bo to wſzytko expreſse, zrzetelnie ná oko z ich właſnych xiąg pokázáć mogę CzechEp 82. ~

żart. »w oko« = nie po myśli (1): To tu Biſkupowi Rzymſkiemv w breẃ/ á ledwie nie w oko NiemObr 57.

»w żywe oczy« = jawnie [szyk 4:1] (5): RejKup r8v; OrzQuin D4; Bo znas fortuná w żywé oczy ſzydźi KochPieś 42; ActReg 143; Ty oſzukáć proſtaká każeſz w ocży żywe. KlonWor 1.

g. Wzrok, spojrzenie, patrzenie; człowiek patrzącym też o przebywaniu w czyjejś obecności, tj. tak, że można kogoś widzieć lub być przez niego widzianym; przen (1444): BierEz D3v, I; bo tamo bywaią ocży gdzie miloſtz OpecŻyw 158; bo wiele kroć powieſcią okłaman będzieſz ale ocżyma nigdy. BielŻyw 52, 136, 137; GlabGad B6; RejJóz D5 [2 r.], E2 [2 r.]; KromRozm I I2v; KromRozm III C; BielKom C8; wpoyęcu też małżonki inſſych ludzi ocży dokłádáć ſye nye będzye/ tylko ſwoye máyąc/ [...] ledá yáką porwie GliczKsiąż Bv; Zacnym vbiorem ſwym iego ocży zwyciężyłá LubPs hh4, E3, cc4; Náſzym ſie ocżom ták zda/ że gwiazdy ſpadáią RejWiz 151v, 118v, 120, 141v, 145; OrzList c2v [3 r.]; RejZwierz 45v; áby tak od wiela ocżu tá ſpráwá święta [tj. przekład Pisma Św.] będąc przeyzraná/ ſtátecżnie á porządnie miedzy ludźi podaná być mogłá BibRadz *5, Eccli 23 arg; Goski 12v; OrzRozm C3; BielKronCies Mmmm3; Mącz 259b; Prot B2; ocży ſáme/ iáko pewni od ſercá poſłowie/ śiłá ſpráwić mogą GórnDworz Cc4, M7, Aav, Aa8, Cc4, Ll [2 r.], Ll5 [2 r.], Mm4; HistRzym 56v, 76 [2 r.], 108v, 122; ieſt ſie wielu rzecżam cżemu zádziwowáć ocżom náſzym. RejPos 270v, 208v [2 r.], 318v, 341; KuczbKat 10 marg; nie być theż oną kozą co dziurą przez płot ná kápuſtę pátrzy/ á tylko iż ocżymá onę ſwoię chuć odpráwi RejZwierc 18v, 31v, 47, 54, 103, 135v, 264; KochMon 25; RejPosWstaw [212]; zá ocżymá moiemá chodziło ſerce moie BudBib Iob 31/7, Deut 34/4, Iob 31/1, Prov 20/8, Cant 4/9; ábyś też ty náwet/ nie tylko vſtam moim/ ále też y właſnym ocżam ſwoim/ w tey mierze plác dał CzechRozm 202v, 137v, 240v; ModrzBaz 45, 51v; Oczko 7 [2 r.]; KochPs 66, 80, 202; Przez śćiani widźieć dał Pan Bog ocżom iego SkarŻyw 332 marg, 35 [3 r.], 292, 332, 333; oná (by był bóg chćiał) dłużſzym wiekiem ſwoim/ Siłá poćiech przymnożyć mogła oczom moim. KochTr 6, 5, 21; KochPam 82; PudłFr 22, 70; ZawJeft 30; GostGosp 64; Com obłápiłá/ poſzło/ á ćięń zoſtał w oku. GórnTroas 35, 38, 55; Niebá poſępne/ ocży/ á żal duſzę Rozlicżnie trapi GrabowSet M2, G4, H, Iv; Wiele oczóm powinien/ o Páni/ kto ćiebie Oglądał KochFrag 26, 23, 25; Spátrzay przećię Alberte [...]/ Młodſzé oczy maſz WyprPl B4v; LatHar 109, 194, 200, 580; WujNT Hebr 4/13, 1.Ioann 2/16, Aaaaaa3 [2 r.], Bbbbbb2, Cccccc; JanNKar F2v; áby ten ktory ſię oká Bozkiego nie bał/ oká ſię wſzyſtkiego świátá záſromał. SkarKaz 4a, 3b, 160a [2 r.], 487a; CiekPotr 67; Cyprydy ſynie/ [...] Oczóm ſzkodliwy/A ſuſzący kośći GosłCast 40, 6; KlonWor 37, 57.

W połączeniu z przymiotnikiem określającym spojrzenie [przymiotnik + oczy (oko) (40), oczy (oko) + przymiotnik (28)] (68): March1 A2; OpecŻyw [79]v; żaby [lege: za by] kto weſołym oblicżim á iaſnymi ocżyma ſmierć podiął BielŻyw 145; GlabGad N6; March3 T7; Abowiem to ſą cznoty vpominki wiecżne Mieć oczy przezrocżyſte a ſercże przeſpiecżne RejJóz E2v, P7; RejKup q3, r3; KrowObr 1v; Leop Prov 6/17; RejZwierz 22v; BibRadz Prov 21/4; BielKron 65v; KochSat B4; Arguti oculi, Oſtre oczy. Mącz 16a, 259b, 460a, 488d; OrzQuin R4v; SienLek 187v; iż druga białagłowá będzie miáłá nieſpokoine oko GórnDworz L18; Ale nam nic nie należy iedno podnieść do niego żáłobliwe ocży náſze RejPos 46, 13v, 59; Ponure ocży á vmyſł záćmiony/ S poſmiechem záwżdy idą RejZwierc 212v, 96v, 114v, 212; niechay nie będzie oko twe nie ochotne gdy iáłmużnę cżynifz. BudBib Tob 4/7, Eccli 35/8, 10, Is 2/11; CzechRozm 211v; Oczko 34; KochPs 7, 187, 188; záraz ślepym iáko ten co niecżyſtym okiem ná to pátrzył/ zoſtał. SkarŻyw 552; KochTr 8, 12; StryjKron 6; KochFr 67; KochSz C3v; Córká iéy pycha śiedźi przed nią z byſtrym okiém KochMRot Cv; WisznTr 28; KochPam 81; Calep [723]b; OrzJan 19; WujNT Matth 20/15, Mar 7/22, s. 264; WitosłLut A3v; SkarKaz 514b, 549b; CiekPotr 27; CzahTr B4v; GosłCast 49, 66; KlonFlis E3, G4v. Cf »[jakim] okiem pojrzeć«.

W połączeniu z przymiotnikiem określającym cechę człowieka patrzącego [przymiotnik + oczy (oko) (22), oczy (oko) + przymiotnik (22)] (44): Z pyſznym okiem á z nienaſycżonym na ſerczu ſtymem nieiadł. WróbŻołt 100/5; KromRozm II i; LubPs Ev, Pv, X3, eev; Leop Ps 100/5, Eccli 35/12; BibRadz Prov 21/4, Hab 1/13; O ſtráſzneſz tám będzie weźrzenie oku złośćiwemu/ á wdzięcżne bárzo á miłe oku wiernemu á pobożnemu RejAp 9, 9 marg, Ee2v; GórnDworz Ii8, Mm6; RejPos 57v, 144, 208v marg, [249], 251v, [279]v, 294v; RejZwierc 211, 220, 239; BudBib Eccli 14/10; BudNT Matth 20/15; CzechRozm 211v; Ocży łákome śiłá ludzi Záwiodły KochOdpr C4; KochPs 50; Wſzák y Iudyt wdowá ku podobániu wſzetecżnemv oku/ vbieráłá ſię SkarŻyw 341, 118, 599; CzechEp 308; GórnTroas 15; GrabowSet T2v; OKo śmiertelné Bogá niewidźiáło KochFrag 15; LatHar 119, 145; Rychleyby oko roſpuſtne poſtrzedz ſie mogło w nieprzyſtoynośći PowodPr 80; SkarKazSej 675a; KlonWor 58; SzarzRyt A4.

W połączeniach szeregowych (37): OpecŻyw 2; ktorzy áni vſt ſwoich/ áni oczu/ áni vſſu ná żadną ſpráwę ſwą vżyć niemogą. RejPs 202; noſił bych Chriſtuſa w vściech/ w oczu/ i w ſercu z radością niewymowną MurzHist M; BibRadz Eccli 17/5; BielKron 82; Mącz 165c; OrzQuin R4v, Aa4v; oczy chcą vpátrzyć/ nogi bieżeć/ ręce porwáć/ to coby iedno vmyſł kazał. GórnDworz Ff5v, Ll3v, Mm2; day nam tákie ſerce á táką wiárę y tákie ocży/ iákoś był dáć racżył tym ſwiętym Apoſtołom Twoim RejPos 336v, 85, 135v, 204 [3 r.], 207, 263v, 292, 332; GrzegŚm 31; RejZwierc 140v [2 r.]; CzechRozm 89v, 104; ModrzBaz 53v; Ocży/ ſmák/ dotykánie mię omyla SkarŻyw 203, 261; OrzJan 19; LatHar +5v, 386; RybGęśli D; WujNT 264; Precz oczy/ precz ſmáku/ precz vſtá/ [...] prawdy nie poznaćie. SkarKaz 159b, 159b, 205a.

W przeciwstawieniu: »rozum ... oko« (1): Zona mądra rozumem ſobie męża wybira á nie okiem. BielŻyw 53.

W porównaniach (2): proſzę nie opuſzcżay nas: bo wieſz ſtany náſze w puſtyni/ á (ták) będzieſz nam iako ocży. BudBib Num 10/31; SkarJedn 58.

W charakterystycznych połączeniach: oczy (oko) [= spojrzenie] baczne, bystre (6), chciwe, czujne, harde (garde) (2), jasne (3), krnąbrne, łaskawe (4), miłosierne (2), nieczyste, niespokojne, ochotne, ostre (4), ostrowidne, pochmurne (2), ponure, powyszszone, proste, prześpieczne, przezroczyste (2), rozumne, smutne (smętne) (6), srogie (3), surowe, śmiałe, wdzięczne, wesołe (4), wstydliwe (2), wyniosłe (2), wysokie (2), zasępione, złe (4), złościwe (2), żałobliwe; oczy (oko) [= człowiek (Bóg) a. jego cecha, np. ‘chciwość’] chciwe, czyste (3), dobre (3), grzeszne, jasne, łakome (2), miłosierne, możne, nędzne (2), niefortunne, niegodne, niewierne, pobożne (2), poćciwe (2), przeklęte, pyszne (4), rozpustne, sromiężliwe, święte (6), wierne, wszeteczne, wyniosłe (2), złe (3), zmazane.

Przysłowia: ſkoro z ocżu to iuż wſzytko ná ſtronę precż. RejZwierc 100; Bo kto tego niewidzi iſz co z ocżu/ to z ſercá SkarŻyw 301.

Oko w miłośći wodzem GórnDworz Cc4.

[Bowiem oko Páńſkye Koniá tucży WirzbGosp D2.]

Frazy: »oczy biegają (a. zbiegają)« = ktoś patrzy na wszystkie strony [szyk zmienny] (3): [biała głowa] Wſzytko chcze mieć/ wſzytko wiedzieć/ [...] wſzędy zbiegaią ocży RejJóz C4v, B4v; KlonWor 3.

»w oczoch błądzi« (1): Aż mi w ocżoch y wgłowie iakos wſzytko błądzy RejJóz G4v.

»w oczach się broi« = komuś się zwiduje (2): Czo mi ſie w oczoch przeż ſen cżos wſzytko broiło RejJóz K3; RejKup x7.

[»[czym] oczy się brzydzą« = ktoś nie chce na coś patrzeć ze wstrętu: cżyni ſię ocży y vſzy brzydzą/ tego ſię wſzytkiego wyſtregaymy [!]. CiceroKosz 67.]

»oczy chytają się [za co]« = ktoś patrzy chętnie i często na coś (1): iż ocży iego chytáią ſie zá onę piękność thwarzy GórnDworz Mm.

»w oczoch się mieni; w oczoch się pstrzyć« (1;1): Aż ſie w ocżoch coś mieni/ ták cudna robotá. RejWiz 24v, 36.

»oczy (oko) nasyca(ją) (a. nasyci) się, nasycone, syte (są)« = ktoś ma dość patrzenia; ktoś patrzy z przyjemnością; satiantur oculi Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (3:1:1:1): prácowáć nieprzeſtawa/ áni ſie iego ocży náſycáią bogactw Leop Eccle 4/8; BielKron 79, 80; BudBib Eccle 1/8; Syté mé oczy tego/ co ſie dźiało ſrodze. GórnTroas 45.

»noc przed oczy (u)padnie, oczy zachodzi« = robi się ciemno w oczach (2:1): świátłá nie widzę/ Noc mi iákaś przed ocży nagła vpádłá. KochOdpr Dv; KochFr 80, 106.

»żadne oko nie obeszło« = nikt nie zobaczył (1): Pan Bog [...] oney zelżywośći wſtydu pánieńſkiego ták zábieżał: iſz ćiáłá iey żadne oko nie obeſzło. SkarŻyw 69.

»oczy się ostrzą (a. ostrzeją)« [szyk zmienny] (2): Ocży ſie przeto oſtrzą aby oſtro patrzyli. BielŻyw 92; PudłFr 70.

»podź mi (precz) z oczu; idź (precz) z oczu moich; z oczu iść, kazać precz« [szyk zmienny] (3;2;2:1): BielKron 194; Idź nieſláchetny niewdzyęcżniku precż z ocżu moich ná wiecżne męki RejPos 160, 163; Rozgniewány ná lekárze y doktory Iuſtynian: z ocżu im iść kazał SkarŻyw 593, 480 [2 r.]; SkarKaz 316a; podź mi z oczu ty metlarzu. CiekPotr 75.

»gdzie(kolwiek) oczy (po)niosą (a. niosły)« = quocumque faciei est appetitus Vulg; quocumque, quolibet, quoquo, quovis Mącz [szyk zmienny] (13): Vdał ſie ná wſchod ſłońcá gdzye go nioſły ocży RejWiz 64, 46; Leop Ez 21/16; Abeat quovis gentium, Niechay idzie w ymię boże gdzie go oczy ponioſą/ gdzie yedno chce Mącz 344d, 343c, 344b; RejZwierc 137v; HistHel C3; BiałKaz Bv SkarŻyw 51, 167, 411, 473.

»[co] nie postało w oku« = nikt nie widział, nie zdarzyło się (1): Co nigdy niepoſtało ná iáſnym widoku/ Ani w żadnym śmiertelnym iáko baczę oku. GosłCast 55.

»oko przenika« (1): Stworzyćiél wſzyſtkich rzeczy/ którégo oko przenika wſzytki rzeczy [cuius oculus penetrat universa JanStat 756] SarnStat 998.

»oczy (są) [na kogo, na co a. k komu a. nad czym]« = oculi super aliquid Vulg, PolAnt; oculi in aliquem PolAnt (5): LubPs cc3v; Leop Ier 16/17; Abowiem oczy iego ſą nád drogámi człowieczemi BibRadz Iob 34/21, Ier 16/17; ocży twoie ná mię álić mnie nie będzie. BudBib Iob 7/8.

»oko (oczy) widzi(-ą), przepatruje (upatrują) itp.; widzieć okiem (oczyma)« [w tym: czyje, czyim(i) (24)] = o Bogu: widzieć rzeczy niewidoczne, przenikać wszystko; oculi respiciunt Vulg; oculi contemplantur a. lustrant, vidit oculus PolAnt; oculi conspiciunt Modrz [szyk zmienny] (19;8): OpecŻyw 98v; ktory od uyekow [...] umyſzlyl ſtąpycz naſzwyath aby czlouyeka odkupyl [...]/ tego uydząc boſkymy oczyma yſch myal zgrzeſzycz po ſtworzenyu rychlo PatKaz II 30; bo oko iego záwżdy przezry wſſytki národy ſwiátá RejPs 95, 22, 206v; Pirwſſe zácżęcye w żywocye tego cyáłá mego/ Oglądáły możne ocży Pánye Boſtwá thwego LubPs eev, hh6v; Leop Ps 65/7; BibRadz Iob 28/10, Prov 15/3; y wnętrznośći y natáiemnieyſze myſli náſze przepátruie á widzi ſwięte oko twoie. RejPos 192v, 144, 162v, 177, 192v [2 r.], 249, 279v, 349v; BudBib 2.Par 16/9; ModrzBaz 136v; Y co ná niebie/ y co ieſt ná źiemi/ Oczymá widźi nieuchronionemi. KochPs 173; SkarŻyw 118, 383; GrabowSet D4v, Ev; SiebRozmyśl I2.

»oko (oczy) nie wid(zi)ało(-y), nie ogląda, nie przejrzy; okiem nie oglądan(y), nie widany« [w tym: oko nie widziało, ucho nie słyszało itp. (17)] = nie ma takiego, podobnego (21:4:2;2:2): nycz czudnyeyſzego nyemoze bycz oglądano oczyma czyeleſnyma yako [...] panna [!] maryą PatKaz III 123; TarDuch D5; Gdyż tám tákie doſtátki á roſkoſzy tákie/ Ze tákich nie widáło oko wſzeliyákie. RejWiz 105, 25, 121v; SarnUzn B5; Iuż nam rozlicżne owoce poydą dziwnych roſkoſzy onych żadnym okiem nie widánych [...]/ gdy będziemy vſtáwicżnie pátrzyć ná dziwną wielmożność iego. RejAp 188v, BB5v, 2v, 46v, 184; iż/ iáko oney Rzecżypoſpolitey Platonowey/ thák też tákiego páná/ nie ogląda nigdy ſmiertelne oko. GórnDworz Ii8; HistRzym 97; iż im tákie vpominki zgotowáć á záſlubić racżył/ kthorych áni oko oglądáć może/ áni ięzyk wyſłáwiáć/ áni żadne piſmo wypiſáć. RejPos 263v, 67, 135v, 292; Boć idzie o ták koſztowny zakład/ ktorego koſztownieyſzego áni oko nie widziáło/ áni vcho o tákim nie ſłycháło. RejZwierc 130, 127; Bo od wieku niesłycháli (á)ni do vſzu przychodziło/ oko nie widziáło [non audierunt, neque perceperunt aures, oculus non vidit] Bogá (inſzego) oprocż ćiebie BudBib Is 64/3; gdzie ony weſołe polá/ gory/ rzeki/ łąki/ y inne okiem ludzkim nieoglądáne/ áni ſercem obięte roſkoſzy. SkarŻyw 125, 3; NiemObr 92; KochMRot A3; ReszPrz 69; Gdyſmy rozumieli/ że nie okrutnieyſzégo Nie miáły oczy widźieć nád śmierć przeſławnégo Hektorá/ oto vźrzą coś ieſcze ſrozſzégo. GórnTroas 53; LatHar 586, 599, 681; Czego oko nie widźiáło/ y vcho nie ſłyſzáło [quod oculus non vidit nec auris audivit] [...] co nágotował Bog tym ktorzy go miłuią. WujNT 1.Cor 2/9; SkarKaz 638a.

»świat oko widzi« = ktoś żyje (1): A cżęſto mi żal tego/ że świát oko widźi GrabowSet Ov.

»zamierzka się między oczyma; zamierzknienie (a. zamirzkanie) w oczu, przed oczyma« = caligo oculorum Mącz (1;2:1): FalZioł I 13d, V 51; Scotoma, vertigo oculorum, Choroba gdy ſie zámierzka miedzi oczimá. Mącz 374a, 31d.

»oczy są zatrzymane, zadzierżane« [aby ktoś nie widział czegoś] (2:1): RejPos 112v; MWilkHist I3v; że ſam Ieſus przybliżywſzy ſię ſzedł poſpołu z nimi. á oczy ich były zátrzymáne [oculi ... tenebantur] áby go nie poználi WujNT Luc 24/16.

»oczu [komu] nie zstanie« = ktoś daremnie czegoś wypatruje, oczekuje (1): Słów twych pátrząc/ y ratunku/ oczu mi nie zſtánie KochPs 184.

Zwroty: »przed oczyma, na oczach być« = być widzianym, obserwowanym, znajdować się w miejscu widocznym dla kogoś; esse ante oculos PolAnt, Vulg; in conspectu esse Vulg; adesse, repraesentare se Mącz; observari Calep; oculis subici JanStat [szyk zmienny] (12:2): Ziemiá Egyptſka ieſt przed twemi ocżymá Leop Gen 47/6; BibRadz Apoc 9/13; BielKron 334v; Mentem ab oculis avocare, O czym ynſzym myślić niżli o tym co przed oczimá yeſt. Mącz 505a, 429c, 431b; RejPos 28v; SkarŻyw 91, 310; ActReg 47; Calep [720]a; WujNT Apoc 9/13; SarnStat 842; A czy iuſz podſzálawſzy ſobie, gdy ná oczách Twych będźie, obaczy ſię. CiekPotr 89.

»ciągnąć [czyje] oczy« = sprawiać, że ktoś patrzy, musi patrzeć na kogoś a. na coś [szyk zmienny] (3): GórnDworz I7; NIeſzczęſné ochędoſtwo/ żáłobné vbiory/ Moiéy namilſzey cory: Po co mé ſmutné oczy zá ſobą ćiągniećie? KochTr 8; ZawJeft 47.

»dać oko [czemu]« = spojrzeć na coś (1): Iák w roli vpráwioney/ Barw rożność wſtánie/ zá tym Daſz oko ozdobioney GrabowSet Fv.

»dać jasność oczom« = zachować przy życiu (1): dałeś iáſnoſć oczom moiem ktorey vżywáły oni ktorzy iuż máiąc [lege: mają-ć] żyć ná wieki. RejPs 83v.

»okiem donieść [dokąd]« = móc dojrzeć coś dalekiego (1): bo człowiek okiem nie doniesie Nic dalej, jedno jako kamień z ręki niesie KochMon 19.

»oczyma doświadczyć« = przekonać się osobiście (1): pewniechmy iuż tego y ocżymá náſzymi wielekroć doſwiádcżyli. RejPos 190v.

»z oczu (oka) ginąć« = znikać oddalając się (2): Iák obłok vpływa/ potym z oká ginie/ Ták ſię z cżłekiem dźieie GrabowSet B2v, X.

»godzien (być) oczu [czyich]« [szyk zmienny] (3): namawiał go Aráſpo [...] áby ią oglądał/ powiedáiąc mu iż godná ocżu krolewſkich. RejZwierc 47; SkarŻyw 51; BielSenJoach 4.

»oczu nie kryć« = patrzeć śmiało, dumnie (1): Też dał pan Bog iaſny wżrok/ bych my iem patrzali Na każdego beſpiecżnie/ a oczu nie kryli RejJóz Ev.

»na oczy leźć, lazący; leźć przed oczy« [w tym: komu (2)] = zwidywać się (1:1;1): RejKup Iv; Mirabiles imagines obrepunt in animos dormientum, Dźiwne fántáſiye ná ocży lázą ſpiącym przes ſen Mącz 352c, 407a.

»oczy mamić« = wywoływać złudzenia wzrokowe (1): Z Dopuſzcżenia Bożego może Cżárt/ ocży ludżkie [!] mamić SkarŻyw 36.

»mieć oczy« = dobrze widzieć (1): Certe oculis uteris, [...] Zápawdę [!] maſz oczy/ widźiſz dobrze/ nie daſz ſie oſzukáć. Mącz 510b.

»oczy mieć [gdzie]« = patrzeć gdzieś; zwracać się do kogoś (do Boga) (4): Adnuo in terram intuens modeste, Przizwoliłem skromnie oczy ku źiemi máyąc Mącz 228d; RejZwierc 114v; A ia iuż wołam do ćiebie/ Smutné oczy máiąc w niebie. KochPs 7, 35.

»mie(wa)ć przed oczyma, w oku« = widzieć; mieć w swym towarzystwie, w zasięgu, blisko; [aliquid] prae oculis est Modrz [szyk zmienny] (23:1): KrowObr 51, 89v; RejWiz 95, 110v; A teraz wywiędły duſze náſze/ gdyż nic przed oczymá nie mamy iedno tylko Mánnę [non quicquam praeter man oculi nostri vident]. BibRadz Num 11/6, *2v; OrzRozm P3v; BielKron 9, 227v, 334v; Iż do którégo kolwiek kątá w Cynku oká przyłożyſz/ hnet wſzyſtek Cynek w oku ſwym rázem maſz OrzQuin H3v; RejPos A6, 67, 75, 87v, 112v, 167; RejZwierc 14; BudNT przedm d3; ModrzBaz 7; WujNT przedm 17 [2 r.], 21; poćiechę/ w któryś ſię kocháłá/ Maſz záwżdy przed oczymá/ pátrzyſz ná twarz iego SiebRozmyśl L.

»mieć pełne uszy i (pełne) oczy [czego] (przed sobą)« = często słyszeć i widzieć a. czytać (2): Iuż maſz pełne vſzy y pełne ocży piſmá thego RejPos 70v, 230.

»w tyle oczy mieć« = patrzeć poza siebie, na wszystkie strony [szyk zmienny] (2): RejZwierz 116; Radby iáko on Ianus miał y w tyle ocży KlonWor 2.

»oczyma miotać, kręcić; oczy miotać; miecące się oczy« = patrzeć w różne strony; oculis vestigare; emissicii a. lubrici oculi Mącz [szyk zmienny] (2:1;1;2): Oculis vestigare, Oczimá kręćić/ y tám y ſám źrzeć. Mącz 490b, 198a, 226b, 405d; Oczymá ięłám miotáć/ z owéy y z téy ſtrony GórnTroas 35; WitosłLut A3v.

»nacieszyć, bawić (swe) oczy; oko się cieszy« = widzieć, patrzeć na coś z przyjemnością (1:1;1): Gęby do vſzu ná mię rozdźiéwili/ Mówiąc/ owaſmy przętśie náćieſzyli Chciwé ſwé oczy. KochPs 50; PudłFr 25; GrabowSet N.

»[czyje] oczy nacieszyć« = sprawić radość swym wyglądem, obecnością (1): Ták rósć/ piękny Michniku/ iákobyś poſpieſzył Wiekiem/ á oczy ieſcze dźiádowſkié náćieſzył KochFr 122.

»oczy (na)paść, nasycić, [karmić]; oczy się napasły; napasienie oczu« = patrzeć na coś z przyjemnością; oculos pascere Mącz, Modrz [szyk zmienny] (7:1;1;3): Mącz 419d; te rzecży máią tyle ozdoby w ſobie/ iż kto ná to pátrzy/ mnima áby ták wiele dla pożytku/ iáko dla nápáſienia ocżu to było vcżyniono. GórnDworz Ll6, O2 [2 r.]; RejZwierc 20v; ModrzBaz 67; KochDryas [A3]; páſą oczy ſwoie/ Na nieſłycháné pátrząc męki moie. KochPs 31, 60, 85, 119; SkarKaz 519a; [niemniey ocży ſwe karmiłá widząc oſobę tego/ dla ktorego ſnu w nocy mieć niemogłá HistOtton 77v].

»[ku komu] oczy nieść« = patrzeć na kogoś, zwracać się do kogoś (1): ku tobie ocży nioſę śmiele. GrabowSet O4.

»nieść przed oczy« = ofiarowywać [szyk zmienny] (2): Nieś ſwe vćiſki/ złoż y doległośći/ Przed ocży święte/ Páná wſzech lutośći. GrabowSet Q4; Ieſliżeś tedy W.M. [...] łáćinę moię [...]/ ktoram przed ocży nioſł po ten cżás/ z łáſką odemnie przyimowáć zwykł RybGęśli A3.

»oczy obracać (a. obrocić); oczy się obracają« [w tym: k(u) komu, ku czemu a. do kogo a. na kogo, na co (14); na stronę (2), na południe (1), w ziemię (1)] = spojrzeć na kogoś a. na coś; zwracać się do kogoś, uciekać się do kogoś; oculi in aliquem PolAnt; oculos retorquere Mącz [szyk zmienny] (17;1): A gdy panna Elzbiecie podáwała dzijecię/ ku pannie dzijecię ocży obratzalo OpecŻyw 12; TarDuch C5; BibRadz Iob 7/8; Pięć rázy przez dzień modlą ſie Bogu obroćiwſzy ocży ná południe. BielKron 260, 110; Mącz 459d; RejPos 306, Ooo2; KuczbKat 355; SkarŻyw 119, 261, 441; GórnTroas 8; GrabowSet K4v, L2; Oczy wſzytkiego ſtworzenia do ćiebie ſię obracáią Pánie SkarKaz 278a; SkarKazSej 665a [2 r.].

»oczy [do czego] obracać« = zaczynać czynność wykonywaną przy pomocy wzroku (1): To mowiąc oczy do cżytánia obracał SkarŻyw 76.

»[czyje] (wszystki) oczy na się obrocić; k(u) sobie oczy [czyje] obrocić, nawieść« = zwrócić czyjąś uwagę, przyciągnąć na siebie spojrzenia; in se oculos vertere Mącz [szyk zmienny] (4;1:1): Mącz 486a, 487a; GórnDworz Dd2; Przeto Paw ku Pawicy/ ſwoy ogon roſtocży/ By iey ſwym pięknym pierzem/ nawiodł kſobie ocży. BielSat D3; ocży ná ſię gdy ze ſzkoły pánieńſkiey ſzłá/ ſyná Rzymſkiego Stároſty Semproniuſzá obroćiłá. SkarŻyw 68; ZawJeft 47.

[»od oczu oddalać« = nie chcieć patrzeć: Abowiem co ſámo przyrodzenie zátáiło/ to też wſzytcy [...] od ocżu oddaláią á zakrywáią CiceroKosz 66.]

»oddalić, odłożyć od oczu [czyich]; odjąć z oczu [czyich]« = zaprzestać czegoś, aby ktoś nie musiał na to patrzeć (1:1;1): PatKaz III 144; odeymćie złośći myſli wáſſych z ocżu moich [auferte malum cogitationum vestrarum ab oculis meis] Leop Is 1/16; BielKron 94 [zawsze przekład tego samego tekstu].

»odjąć, odnieść, porwać od oczu [czyich]; odjąć z oczu [czyich]« = zakryć widok; zniszczyć wszelkie ślady; suscipere ab oculis PolAnt, Vulg (1:1:1;1): obłok porwał go od ocżu ich. BibRadz Act 1/9; RejPos 32v; niech odeymą ich pámiątkę z ocżu ludzkich ReszPrz 96; WujNT Act 1/9.

»odwracać (a. odwrocić), odwodzić (a. odwieść) oczy« [w tym: od kogo, od czego (8); k czemu (1)] = nie patrzeć, przestać patrzeć na kogoś a. na coś, zacząć patrzeć na coś innego [szyk zmienny] (9:3): Zoná kiedy go widziáłá/ K śćienie ocży odwracáłá. BierEz B4, A4v; OpecŻyw 13v; FalZioł IV 17b; Odwodź oczy [Averte oculum] twoie od niewiáſty piękney BibRadz Eccli 9/8; KochMon 34; BudBib Eccli 9/8; SkarŻyw 271, 292; StryjKron 6; ZawJeft 20; GrabowSet [C4].

»odwrocić oczy [czyje]« [w tym: od czego (2)] = sprawić, aby ktoś na coś nie patrzył (5): Auerte oculos meos ne videant vanitatem [...] Racż odwrocić ocżi moie miły panie/ aby nie widziały prożnoſci WróbŻołt 118/37; RejPs 178; LubPs aa6v; Leop Ps 118/37; LatHar 608 [zawsze przekład tego samego tekstu].

»oczyma ogarnąć, osięgnąć« [w tym: osięgnąć a ogarnąć (1)] = cernere oculis, in oculos incurrere Mącz [szyk zmienny] (3:2): Horizon, [...] Krés álbo cyrkiel ná niebie yákogo któ może wokoł po ziemi oczyma ogárnąć. Mącz 158b, 48c, 158b, 259b.

»oczy [komu a. czyje] otworzyć (a. otwarzać)« = da(wa)ć możność widzenia rzeczy przedtem lub dla kogo innego niewidzialnych; aperire oculos Vulg, PolAnt; detegere oculos PolAnt [szyk zmienny] (6): Leop Gen 21/19; Otworzył tedy Bog oczy iey/ iż vyzráłá źrodło wody BibRadz Gen 21/19, Num 22/31; BielKron 12v, 42v; Przy podnieśieniu ćiałá Chryſtuſowego ná Mſzy/ cżęſtokroć iey Duch święty ocży otwarzał/ iſz widziałá około wielki pocżet S. Aniołow. SkarŻyw 581.

»pleść się przed oczyma, w oczach; plecienie na oczu« = zwidywać się; inhaerere a. obversari oculis; obversatio Mącz [szyk zmienny] (1:1;1): Inhaeret oculis memoria imaginis, Plecie mi ſie w oczach xtałt obrázu Mącz 152b, 488b [2 r.].

»[czyim] oczom być poddan« = być widocznym, bezpośrednio sprawdzalnym (1): Acz tu Duch ſwięty nie vczy táiemnic przyrodzonych/ [...] Ale to thylko przekłádá co náſzym oczom ieſt poddano BibRadz I 1c marg.

»podnieść (a. podnosić, a. wznosić, a. wznieść, a. wynosić, u. wynieść) oczy (oko), oczu; oczy (są) podniesione (a. wyniesione)« [w tym: ku komu (ku Bogu a. bóstwom) a. do kogo (do Boga a. bóstw) a. na kogo, na co a. ku czemu a. po czym (39); około siebie (1), na wszystki strony (1); w niebo, ku niebu, do nieba (35), wzgorę, ku górze (10), tam (= do nieba) (2)] = spojrzeć (patrzeć); spojrzeć (patrzeć) w górę a. przed siebie; zwrócić się do Boga (bóstw), modlić się; spojrzeć nabożnie w niebo modląc się; elevare a. levare oculos PolAnt, Vulg; attollere oculos Mącz, PolAnt; sublevare oculos Vulg; attendere a. sufferre oculos, oculi ad aliquem PolAnt [warianty szyku, liczby i postaci przedrostkowych prawie wyłącznie w odcieniu ‘zwrócić się do Boga’] [szyk zmienny] (133:6;2): oglądáy iako Iezus mily nabożnie ocży w niebo podnioſwſſy dziękuie bogu oyttzu ſwému. OpecŻyw 53, 50v, 52, [57]v, 68, 143v, 151v; HistJóz B4, Dv; GlabGad B3; IVżem wynoſił oczy ſwoie po rozmáytych gorách RejPs 190, 192; A on podnioſwſzy oczy ſwoie na vcznie tak ieſt mowił MurzNT Luc 6/20, Matth 17/8, Luc 16/23, 18/13, Ioann 6/5, 17/1; Wywyzſſaycyeſz z wyelką cżcyą Páná Bogá możnego/ Podnoſſąc ocży w zgorę LubPs Xv, E3v, Xv marg, bb6v, cc2v, cc3v [2 r.], ee3v; KrowObr 111; Leop Gen 22/4, 31/10, 12, Ex 14/10, Dan 10/5 (9); Synowie Izráelſcy podnieſli oczu ſwych/ á oto Egiptcyánie tuż byli zá niemi BibRadz Ex 14/10, Gen 13/10, 14, 22/4, 13, 1.Reg 6/13 (16); OrzRozm Q4; BielKron 11v, 30v; Mącz 457d; OrzQuin K4; RejAp 67, 111v, 114v, 136; GórnDworz O5; HistRzym 49 [2 r.], 79, 82v, 125v; nielza iedno ábychmy ocży náſze podnośili do ciebie Pánie Boże náſz. RejPos 328v, 22v, 46, 80v, 161, 199v (15); GrzegŚm 58; KuczbKat 360; RejZwierc 236v, 260v; BudBib Gen 18/2, 22/4, 13, Deut 4/19, Ios 5/13 (11); BudNT Matth 17/8, Ioann 4/35, Luc 18/13; KochPs 156, 187, 188; SkarŻyw 20, 58, 75, 76, 262 (9); CzechEp 270; WisznTr 28; ArtKanc I18, T9; ZawJeft 47; w tey trwodze oko wznośi Duſzá moiá k tobie/ o Boże GrabowSet N3, C, G4v, H3, M3v, S2; LatHar 57, 140, 145; KołakSzczęśl Cv; WujNT Matth 17/8, Luc 6/20, 16/23, 18/13, Ioann 4/35 (9); gdy ieich [kotów] Pan Bog opátrzył żywnośćią/ tedy iey nie vżywáli/ áż pierwey podniowſzy ocży ſwe ku gorze y dwie łápce/ dźiękowáli mu zá opatrzenie żywnośći CzahTr K4, K4 [2 r.]; GosłCast 68; SzarzRyt B2v.

»podnieść (a. podnosić, a. wznieść, a. wynosić), podejmać oczy; podniosły się oczy; oczy (są) podniesione, wysoko patrzące; podniesienie oczy« [w tym: wzgorę, ku górze (4), pod obłoki (1)] = spojrzeć, patrzeć śmiało, dumniej być pysznym; elati sunt oculi; exaltatio oculorum Vulg; levare in excelsum oculos PolAnt [szyk zmienny] (6:1;1;2:1;1): WróbŻołt 130/1; oczy nádętę [!] á podnieſione wſſędy tłumić raczy. RejPs 25, 198; LubPs K3v marg; RejWiz 32; Leop Ps 130/1, Prov 21/4; Bo ſie iuż ow áni ſtráchu/ áni żadnego niebeſpiecżeńſthwá nie boi/ á ocży ſwoie wzgorę záwżdy iáko Ieleń rogi podnośi RejZwierc 143v, 220; ná kogo wynoſiłeś głos/ y podeymałeś ku gorze ocży twoie? BudBib 4.Reg 19/22; KochPs 135; GrabowSet Tv.

»po oku poglądać, wejźrzeć, patrzący; z oka patrzyć« = patrzeć z ukosa, nieżyczliwie; limis oculis inspicere, torve inspectare Mącz [szyk zmienny] (3:1:1;1): (nagł) Ná Hárdego. (–) [...] pogląday po oku. A kołnierzá potrząſay/ ni o kogo nie dbay RejZwierz 124, 133v; Mącz 194a, 460a; Limus – Obłudni, pooku patrząci. Calep 605a; iż ná cnotę fortuná iák zywo, Nie zyczna, z oka pátrzy rádá krzywo KlonKr C4.

»[jakim] okiem ([jakimi] oczyma) pojrzeć (a. we(j)zrzeć), patrzyć (a. patrzać), (p)oglądać« = patrząc wyrażać jakieś uczucie [szyk zmienny] (4:3:2): Tu cżlowiecże miły okiem miloſiernym/ na twégo milégo pana wezrzy/ a oglądáy iakotz ſie ſmęci/ drży od ſtrachu przykré ſmierci OpecŻyw 99, 141; TarDuch C3; RejAp 22; ModrzBaz 56v; SkarŻyw 552; Iákim dla BOgá okiem pátrzyć mogą ná groby y ná napiſy Oycow/ Dźiádow/ Prádźiádow ſwoich ReszPrz 96; Surowem okiem ſtráſzliwie pogląda? Cży nád potomſtwem nápáſtwić ſie żąda? WisznTr 24; GórnTroas 59.

»przed oczy postawić (a. wystawić), kłaść (a. przekładać), położyć, podłożony, wystawiony; przed oczyma postawić, postawiony, jest dany; na oczy kłaść; pod oczy podrzucić; w oczu stawić« = postawić tak, aby było widoczne, pokazać naocznie; ob oculos ponere, ante oculos statuere Mącz; oculis subiectus JanStat [szyk zmienny] (2:2:1:1:1;1:1:1;1;1;1): POwiedaſz teſz iż kośćioł wáſz Rzymſki/ dla tego ty rozlitzne znáki y Cerymonie ludziom ná otzy vſtáwitznie kłádzie áby ták zacnego dobrodzieyſtwá P. Kryſtuſowego niezápomináli KrowObr 108, 116v [2 r.]; Nápomina ie áby dobrym przykłádem wſzytkim święćili [!] iákoby byli wyſtáwionemi wſzem przed ocży. BibRadz II 22a marg; Demonstrativum, Okazáliſte/ yákoby przed oczy podłożone. Mącz 106c, 256a, 412b; WujJud 49; miſę ſrzebrną/ pod ocży mu podrzućił/ áby go łákomſtwem od zácżętey drogi odwiodł. SkarŻyw 57, 301; WisznTr 22; SarnStat 842; A zeby wſczęśćiu nie odſtąpił cnoty, Kładł ſwoie liche przed oczy choboty. KlonKr B.

»[czego] oczyma prze(j)źrzeć, przenieść nie moc« = coś jest bardzo wielkie (3:1): Okrywáły myę yuż wyęc ták ony ſrogye złośći/ Zem ocżymá przenieść nie mogł ich dziwney wielkośći LubPs L2; RejZwierz 33v; Kto máiętnośći ocżymá ſwemi nie może przeyźrzeć/ iuż muśi przez ſługę GostGosp 1; CzahTr D3v.

»oczyma (okiem) przenosić (a. przenieść), przej(ź)rzeć, przenoszony, [przenoszenie]« = patrzeć nad czyjąś głową lub nie patrzeć na kogoś, tj. gardzić, też lekceważyć coś; oculis pertransire JanStat [szyk zmienny] (8:2:1): RejPos [219]v; PaprPan T2; tych ludźi ktorzi ſą ná wielkich doſtoynośćiách poſtánowieni/ poty ſproſnośći bywaią zátáione/ á ocżymá przenoſzone [dissimulantur] poki ſię im ſzcżęśliwie powodźi. ModrzBaz 40v; KochPs 194; Ze drugi wysſzéy noſá gębę nośi/ A wſzyſtki inſzé oczymá przenośi. KochPieś 35; PudłFr 56, 65 [2 r.]; RybGęśli A3; SarnStat 954; Gdy nas hárdość nádęta przenośi oczámi SzarzRyt B3; [PlutBBud Q].

»na oczy, przed oczy [czyje] przychodzić« = być widzianym przez kogoś; zwidywać się [szyk zmienny] (1:1): Wiele roskoſznych rzecży przed náſże ocży przychodzi [visui nostro occurrunt] HistAl K3v; Observatur species in somnis, [...] przichodźi ná oczy poſtáć nieyáka we śnie. Mącz 488b.

»[kogo] przywieść (a. przywodzić) przed oczy [komu a. czyje]; przywieść [komu] w oczy« = przyprowadzić przed kogoś; ante oculos adducere Mącz (2;1): nyewolniki vpiłe y vłokáne zwykli byli im [dziatkom] przywodzić przed ocży GliczKsiąż D8; Mącz 65b, 96b.

»[kogo] na oczy puścić, [przed oczy przypuścić]« = wpuścić do kogoś (1): SkarŻyw 299; [ysz do thych czasow poslow pana woyewody voloskiego przed oczy swoye przipusczycz nye raczył CorfusDocum 151].

»[na kogo] rozedrzeć oczy« = patrzeć na kogoś zachłannie (1): Swą gárdzi/ á ná cudzą cżárt rozedrze ocży. BielSjem 7.

»rzucić oczyma, oczy [gdzie]« = spojrzeć gdzieś; oculos advertere Mącz [szyk zmienny] (1:1): Mącz 487a; gdybyśćie/ tám rzućili ocży/ Gdźie nieśmiertelnych rzecży krąg ſię tocży GrabowSet X.

»schronić się z oczu« = ukryć się przed kimś nie chcąc być widzianym (1): Fugere e conspectu, Schrónić ſie zoczu. Mącz 98c.

»spuścić (a. spuszczać), skłonić oczy; oczy spuszczone, zniżone; oczu spuszczenie; patrzać niespuszczonym okiem« [w tym: na doł (4), na ziemię, k ziemi (4)] = spojrzeć w dół, zwłaszcza przez skromność lub wstyd; człowiek pokorny; deicere oculos in terram, terram intueri Mącz; affigere vultum humo, deicere lumina a. oculos a. vultum, declinare a. defigere lumina, defigi oculis terrae, demittere a. submittere oculos, dimittere caput a. lumina a. oculos a. vultum, figere lumen in humo a. oculos solo a. terrae, non flectere vultus, gerere vultus deiectos, intueri terram demisso capite, servare lumina fixa solo, spectare humum a. terram, tenere lumina infixa humo Calag [szyk zmienny] (11:1;2:1;1;1): Bacż też iako náſwiętſſá panna ſtoij w onym rozmáwianiu ocży na doł ſpuſciwſſy OpecŻyw 24v, 45v; BielKron 28v; Mącz 162b, 468a; bo (on) zniżone ocży [humilem oculis] zbawia. BudBib Iob 22/29; Calag 112a; wſzyſcy ocży ná ziemię ſpuſzcżą/ prze wielką boiazń SkarŻyw 121, 79, 238, 262, 310, 391; KochJez A2; GórnTroas 73; SkarKaz 347a, 353a.

»spuścić (a. spuszczać), skłonić (a. skłaniać) oczy (oko)« [w tym: ku czemu a. na kogo, na co (4)] = spojrzeć z nieba na ziemię [szyk zmienny] (3:2): KochPs 152; Kroká pátrz/ iáko śiedząc ták wyſoko [tj. w niebie]/ Przedśię ku miáſtu ſwému ſkłánia oko KochPieś 12; OYcże náſz ktoryś ieſt w niebie/ [...] ſpuść ocży ſwe miłośierne/ ná nas ArtKanc M16; GrabowSet R4v; LatHar 334.

»spuścić (a. spuszczać) oczy (oko) [z kogo, z czego a. od kogo]; spuścić z oczu« = przestać patrzeć na kogoś, na coś; e conspectu amittere, dimovere oculos Mącz [w tym przen (1)] [szyk zmienny] (4;1): PAnna pod krzyżem ſtoiątz/[...] ku oytzu niebieſkiému mowila nieſpuſſcżaiątz ocżu od ſwégo ſyna. OpecŻyw 147; Mącz 225b, 234c; SkarŻyw 118; KochPam 81.

»oczom, na oczy się stawić; przed oczyma, w oczach (w oku) sta(ną)ć; na oczy wystawiony« = być widocznym, widzianym (też: we śnie, w widzeniu); przyjść przed kogoś; spectaculum fieri Vulg [szyk zmienny] (4:1;3:2;1): wierzę [...] iakoby ſam pan bog [...] ſtał przed ocżyma moiemi SeklWyzn C; KrowObr 170v; RejWiz 58v; kośćioł Boży w vrzędnikách ſwoich/ wktorych ſię świátu wſzytkiemu ná ocży ſtáwi/ zákryty y táiemny y ná on cżás nie był SkarJedn 14; WisznTr 16; Gdy ſtrapionému ſercu odpoczynek máły Przyſzedł/ [...] przed oczymá ſtánął ón móy Hektor drogi GórnTroas 33; LatHar 143, 236, 246; WujNT Hebr 10/33; GosłCast 12.

»z oczu stracić« = przestać widzieć (o zniknięciu) (2): ocknął y wſzytko z ocżu ſtráćił. SkarŻyw 334; PudłDydo B2v.

»[komu] w oczach tkwieć« = być widocznym, widzianym przez kogoś (1): ná brzegu łáznią bliſko ná palono/ ieſli by ktory prze oną ſrogą mękę [...] do ćiepłey łázniey gdy mu w ocżách tkwiáłá vćiec chćiał. SkarŻyw 207.

»oczy w ziemię nie tłoczyć« = patrzeć dumnie, śmiało (2): Pięknie kto ocży/ W ziemię nie tłocży. RejZwierc [238]v, 211.

»oczy trzymać« [w tym: w kim (2); wzgorę (1)] = patrzeć; w Bogu: uciekać się (3): W tobie [Boże] oczy ſwé trzyma wſzelákié ſtworzenié KochPs 211; Póki go [ukochanego] widźiéć mogłá/ oczy w nim trzymáłá KochPam 83; GosłCast 74.

»[czyj] obraz z oczu [czyich] uchronić« = usuwając sprawić, aby ktoś kogoś nie widział (1): ktorymi [kacerzami] ſie nawięcey Bog w Krześćiáńſtwie obraża. Przetoż ná tym nawięcey należy do porátowánia tákowego zátonienia [ojczyzny]/ tákowych obraz z ocżu Boſkich vchronić. PowodPr 54.

»udawać oczy [za kim]« = patrzeć na kogoś (1): Izali ći nie vdawáią ocżu ſwych zá nią [niewiastą] [in eam intendunt] BibRadz 3.Esdr 4/19.

»uderzyć w oczy« = porazić (1): gdy świátłem vderzy go w oczy Słońce SzarzRyt A3.

»oczom swym ukazać« = zobaczyć (1): iż go [Boga] ná potym y ocżom ſwoim cieleſnym iáwnie á iáſnie vkaże/ [...] po z martwych wſtániu ſwoim. RejPos 266.

»nie śmieć ukazać oczu« = nie śmieć spojrzeć (1): zlękł ſie niebożątko/ nie śmieiąc vkazáć ocżu ſwoich. RejPos 101.

»ukazać się (a. pokazać [co]) oczom [czyim]; ukazać się przed oczy [czyje]« = pokazać (się); zostać zobaczonym (2;1): nie może ſie żadne [...] źwirzątko vkazáć przed ocży iego/ áby go nie gonił RejPos 247, 337; Wolał od ſtrzał zginąć poháńcá zdrádnego/ Niż tył ſwoy pokázáć ſprośnie oczom iego. SzarzRyt C2.

»oku [czyjemu] nie ulec« = nie skryć się, zostać dostrzeżonym (1): Ptak oku memu żaden nie vlęże KochPs 75.

»okiem swym upatrować« = odnajdować [w tym: w kontekście przenośnym (1)] [szyk zmienny] (2): KochPs 21; ty [mądrości] okiem ſwym nieuchronionym Nędzniká vpátruieſz pod dáchem złoconym. KochTr 9.

»[komu] wedrzeć się w oczy« = stanąć przed kimś (1): Smiele ia pánu Wedrę ſie w oczy GosłCast 76.

»oczyma (okiem) widzieć, patrzyć, oględać itp.; na oczy widzieć; oczy (oko) ogląda(ją), widzą, patrzą itp.« [w tym: czyim(i), czyje (143), „własnym(i)” (4); oczy widzą, uszy słyszą itp., oczyma widzieć i (uszyma) słyszeć itp. (25)] = widzieć na własne oczy, być świadkiem, osobiście się przekonać; videre oculis, vident oculi Vulg, PolAnt; oculi intuentur PolAnt; oculis cemere a. lustrare Modrz [szyk zmienny] (162;1;71): OpecŻyw 25v, 26, 42v, 81, 163v; OpecŻywPrzedm C4v; WróbŻołt 34/21, gg5v; RejPs 52, 137v; LibLeg 11/134; Ale ſwego Iożepha wiem że go pożądaſz Iſcie w rychle dalibog ocżyma oglądaſz RejJóz P5v; LibMal 1547/132v; GliczKsiąż C4; LubPs I3v, V, V2; KrowObr 129; A ieſliżeć to dziwno co ocżymá widziſz/ Wierz mi gdy weźrzyſz wyſzſzey/ bárzyey ſie zádziwiſz. (marg) Więtſzi dziw/ cżego ocżimá nie widzyemy. (–) RejWiz 144v, A7, 49, 110v, 140v, 143v (11); Leop Ios 24/7, 3.Reg 10/7; OrzList c2v; RejZwierz A5v; BibRadz Deut 28/32, 34, 2.Reg 24/3, Iob 13/1, Is 30/20 (8); Páweł Wenet wielki żeglarz y gwiazdarz piſze powiádáiąc iż ie [salamandry] widział okiem. BielKron 269, 45v, 135v, 138, 277v, 419v, 460v; pokiś wdomu moim Nieuſłiſziſz nic uchem/ ani okiem ſwoim Vyrziſz/ cżimby ſię zgorſzić mogł KochSat B3v; Mącz 215a; thu iuż wywodow wiele o tym nie trzebá/ iuż ſie temu ocży przypátrzyły. RejAp 77v, AA3, AA6, 12v, 19, 27 (21); GórnDworz B3, Gg8v; HistRzym 15v; poſtánoẃ ią [ofiarę Chrystusa] w myſli ſwey/ ták iákobyś ná to ocżymá ſwemi pátrzył. RejPos [105]v; iż chociay iáwnie ocżymá wſzytko widzą/ á vſzymá ſłyſzą/ á wżdy ſie vznáć áni obacżyć nie mogą. RejPos 239, 9, 23v, 28v [2 r.], 35v [2 r.], 50v (68); GrzegŚm 4; KuczbKat 10; y mychmy ſie temu zá cżáſow ſwoich máło ocżymá nie przypátrzyli. RejZwierc 185, 64, 70v, 119, 131, 131v (12); WujJud 239v; BudBib 2.Reg 24/3; BudNT przedm a4v, 1.Ioann 1/1; Wſzák co będzie vyrzymy da Bog właſnym okiem. StryjWjaz C4; żebym tey ich głupiey powieśći [...] więcey wierzyć miał/ á niż temu co ocżymá widzę y rękomá ſie dotykáć mogę. CzechRozm 85, 127, 131v; PaprPan A3v, G4, X4v, Cc4; Aleby ſię dáleko dowodniey tá rzecż ſpráwić mogłá przez tych/ ktorziby byli ná to obráni/ áby ieźdźili do káżdego máiętnośći/ ocżymá ſwemi wſzytko oględowáli ModrzBaz 120v, 40; SkarJedn 270; Máiąc páná obrońcę/ vpad vyźrzę ſwemá Nieprzijaćielſki oczemá. KochPs 177, 18, 71, 138; O iákie będzie łykánie y nędzne płákánie/ gdy ná ocży widzieć będziem: z iedney ſtrony niewymowne kroleſtwo niebieſkie: z drugiey wiecżne męki y piekło SkarŻyw 121, A5v, 113, 478, 485, 583; MWilkHist L2, L3; StryjKron 120, 777; CzechEp 124, 141, 149, 176, 208, 289, 405; KochFr 37, 85; ReszPrz 18, 22, 26; ReszHoz 114; ponieważechmy ſię też ſámi doſyć temu przyſłucháli/ y ocżymá ſwemi przypátrzyli/ że [pijanice] [...] márnie y nikcżemnie z tego świátá ſchodźili WerGośc 232; Oczy moie widźiáły wczorá przy biéśiedźie/ Ali ná ſtół/ náſz Rożen/ ze ſtem złotych iedźie. PudłFr 13; ArtKanc C9v; GostGosp 52; GórnTroas 15; OrzJan 35, 135; LatHar 103, 223, 237, 528, 531, 640; WujNT Matth 13/16, Luc 2/30, 1.Ioann 1/1; WysKaz 47; SiebRozmyśl Gv [2 r.], Hv; SkarKaz 207a [2 r.], 487b; Bywa tego śiłá Ze ſzukaſz tego co więc w ręku trzymaſz: y ná Co oczymá poglądaſz CiekPotr 70, 73, 85; Wſzákże prawdę miłuiąc tym przeſpiecżnie piſzę/ To co ocżymá widzę y vſzymá ſłyſzę. CzahTr C4v, A4v, C4v, F4, G3, H, H3, K2v; GosłCast 70; KlonWor 47; [ktorey [księżny Uliany] ia obraz tymi oczymá widział po ſtároſwiecku [...] málowány StryjKron 461].

»oczyma (okiem) widzieć, ujrzeć; oczy widzą, patrzą; ogląda oko« = ktoś, coś jest widziane(-y), a więc żyje, istnieje; respiciunt oculi Vulg; aspicit oculus PolAnt [szyk zmienny] (6:1;2:1:1): Bo to co ocży widzą wſzytko s cżáſem minie RejWiz 1v; Nic inego nie widzą ocży náſſe iedno Mánnę. Leop Num 11/6; BielKron 281; wſzytko to co iedno ocżymá widzimy tylko iednym ſłowem [...] Pan ten ſtworzyć y poſtanowić racżył. RejPos 270v, 204, 337v; RejZwierc 151, 167; BudBib Iob 7/8; Póki to niebo ſtá lat nie przetoczy/ Niech cnéy oyczyzny pátrzą ná ćię oczy PudłFr 59; Oſtátni ogień zgłádźi/ co okiem widźiemy. ZawJeft 36.

»w oczy nie widzieć« = wcale nie zobaczyć, nie zetknąć się (1): A ták náſwárzywſzy ſię/ á nieprzyiaćiołá w oczy nie widziawſzy/ [...] muſieli wyćiągnąć názad do Prus StryjKron 432.

»[kogo] wieść z oczu [czyich]« = zabrać, aby ktoś kogoś nie widział (1): porwićie go mężnie/ A wiedźćie z oczu moich GosłCast 67.

»oczy wlepić; oczy (były) wlepione« [w kogo, w co a. w kim] = patrzeć; oculi sunt intendentes Vulg [szyk zmienny] (2;2): wſſyſcy ktorzy byli w Bożnicy ocży weń wlepili. Leop Luc 4/20; SkarŻyw 118; WujNT Luc 4/20; GosłCast 57.

»oczy wrazić (a. wrażać) [gdzie]« = patrzeć; dispicere, intueri Mącz [szyk zmienny] (4): Silicernium, [...] pro sene, Miáſto ſtárego ſtaruſzká [...] wráźiwſzy oczy w ziemię chodzącego. Mącz 393b; Circumspectator, Który [...] tu y owdzie oczy wráżá. Mącz 405d, 405d, 468a.

»wrzucić oczy [na kogo]« = spojrzeć, zwrócić uwagę, może: zakochać się (2): po wyelu dni páni wrzutziłá otzy ſwoie ná Iozefa HistJóz A3; GosłCast 49.

»oczy wytrzeszczone mieć, nosić [na kogo]« = uporczywie patrzeć (1:1): Iż ieden ná drugiégo oczy wytrzéſczoné Wełbie nośi GosłCast 44, 24.

»od oczu wziąć« = uczynić niewidocznym, zakryć (1): Tám go obłok od ocżu wziął ArtKanc G12v.

»wzięty być, wzięcie od oczu ludzkich (a. naszych)« = wstąpić w niebo (3:2): CzechRozm 192v, 193; Ktory vmárł dla nas/ y wzbudzony będąc prawdźiwie wźięty ieſt od ocżu ludzkich CzechEp 311, 309, 310.

»od oczu [czyich] zakryć (a. skryć się), być zakryt; oczom się zakryć« = uczynić niewidocznym; abscondi ab oculis PolAnt [szyk zmienny] (3:1;1): BibRadz Eccli 39/23; BudBib Eccli 39/23; co mogli poznáć y widźieć/ to imo ſię puſzcżáli á co było zakryto od ocżu ich tego ſię nápierali CzechEp 142; wnet go obłok od ocżu ich zákrył ArtKanc G17; LatHar 386.

»zalepić oczy [czyje]« = odebrać możność widzenia (1): Nie wiedzieli áni zrozumieli/ bo (Bog) zálepił ocży ich [oblevit a videndo oculos eorum]/ aby nie widzieli/ y ſercá ich áby nie zrozumieli. BudBib Is 44/18.

»zawściągnąć oczu [czyich]; oczy są zawściągnione« = nie dać poznać patrzącemu (1;3): BibRadz II 49c marg; przybliżywſzy ſie Pan Iezus ſzedł też poſpołu z nimi/ á ocży ich były thák záwſciągniony iż go poznáć nie mogli. RejPos 111, 112; RejZwierc 184.

»z oczu zby(wa)ć« = przesta(wa)ć widzieć coś, co się oddala (2): GórnTroas 68; Właſnie iák ptak co pátrząc z ocżu go zbywamy. GrabowSet Ev.

»zej(ś)ć (a. schodzić) z oczu« [w tym: komu a. czyich (3)] = oddalić się nie chcąc być widzianym przez kogoś, unikać spotkania z kimś, zniknąć, abdere se a. discedere a. fugere e(x) conspectu, ab oculis concedere, a conspectu recedere Mącz [szyk zmienny] (5): Ex conspectu heri se abdere, Z oczu Páńſkich zeydz á krić ſie. Mącz 92a, 44a, 45a, 138c, 278a; [Potym ze wſzyſtkim ludem/ [...] Zſzedł z ocżu wſzech pátrzących/ zá ſobą wgęſty lás. RymszaDeket 14].

»[czyim] oczom się zjawić« = zostać ujrzanym (1): Zaby wżdy pożądliwy Dźień ſię mym ocżom ziáwił GrabowSet F2.

»z oczu zjechać« = zniknąć oddalając się jakimś pojazdem (1): Vix e conspectu Siculae telluris in altum vela dabant laeti, Ledwie z oczu z tey kráyiny ziecháli. Mącz 405c.

»z oczu znieść« = usunąć z pola widzenia; auferre e conspectu, privare aspectu, de medio removere Mącz (3): Privare aspectu, Z oczu znieść Mącz 405b, 122b, 234d.

»zniknąć (a. znikać), zejść (a. pość), ginąć z oczu; zniknąć, odejść od oczu« [w tym: czyich a. komu (20)] = przestać być widocznym, zniknąć; opuścić kogoś; evanescere (ex oculis) Calep, Vulg; ab conspectu ablatum esse Vulg; abire ab oculis PolAnt; raptum [esse] ex oculis Mącz [szyk zmienny] (14:4:1;2:2): poznali go/ a on zniknął od ocżu ijch. OpecŻyw 168, 166v; Czo nam z oczu zeydzie to iuż za nicz mamy RejJóz K4v; RejWiz 126, 146v; Leop Tob 12/21; BibRadz Iudic 6/21; Mącz 346a; OrzQuin S4v; HistRzym 46v, 128; MWilkHist Kv; Co bacząc Kálliſthenes/ zniknął z oczu ludzkich/ ták iż go potym nikt nie widźiał/ áni o nim ſłyſzał. KochWz 138; ReszPrz 86; KochPieś 2; Calep 375b; GrochKal 10; RybGęśli D4; WujNT Luc 24/31, s. 297; WysKaz 7; SiebRozmyśl K3; SkarKaz 208a.

»oczy zwodzić« = swoim wyglądem zwodzić (1): miedź y mośiądz polerowány y farbowány połyſkániem ſwym ocży ludzkie zwodząc/ [...] CzechEp 233.

Wyrażenia: »w oczu blask, błyskanie« = fulgur oculorum Mącz [szyk 1:1] (1:1): Iako farba iaſna á biała cżyni gwałt wzrokowi, iż bywa w ocżu blaſk GlabGad B7; Mącz 345a.

»oko (oczy) cielesne« (4): SeklKat R3; RejAp BB5v; RejPos 266; Gdyż áni ten bogacz potępiony/ áni Abráám/ vſzu/ oczu/ y ięzyká ćieleſnego nie miał: á przećię oto widział y ſłyſzał y mowił. WujNT 264.

»od oczu daleki« = niewidoczny (1): ponieważ przyrodzenie ták náſze ćiáło ſpráwiło/ iż nie ktore cżęśći chćiáło mieć zákryte/ á od ocżu ludzkich dálekie [ab oculis hominum remotas] ModrzBaz 51.

»oczu (oko) ludzkie, człowiecze, ludzi« = oculi hominum Modrz [szyk 29:3] (30:1:1): LubPs aa6v marg; RejWiz 25, 36; Praestigiator, [...] czárnoxiężnik/ który oczy ludzkie vmie zmamić. Mącz 319a; GórnDworz I5v; RejPos 67 [2 r.]; HistLan B2; ModrzBaz 51 [2 r.], 53, 69; KochDryas A2, KochPs 158; Ocżu ludzkich pánny chronić ſię máią SkarŻyw 341 marg, 57, 118, 125, 292, 341; CzechEpPOrz **4; KochWz 138; ReszPrz 69, 80, 81, 86; ReszHoz 140; LatHar 214; WujNT 314, 669; CiekPotr 18; GosłCast 52.

»oko niezamrożone« [o Bogu] (1): [Bóg jest] niewymyſlona wyſokość, podſtata wſzitkich rzecżi oko nie zamrożone BielŻyw 135.

»obliczność oczu [czyich]« = conspectus oculorum Vulg, PolAnt (2): Leop Eccli 27/26; Odrzuconem od oblicżnośći oczu twoich BibRadz Ion 2/5.

»okiem w oko« (8): RejAp BB5v, 70v; ábyś iedno nas thám doprowádzić racżył/ gdzyebychmy cie okiem w oko mogli oglądáć RejPos 266, 128, 131, [137], 207, 319v.

»ostrowidzowe [= rysie] oczy« (1): gdyż przy roboćie ták wielkich kſiąg nie mogło to być áby ſię w cżym vbłądźić nie miało/ by też wierę y oſtrowidzowe ocży v drugiego były BibRadz *6.

»plecienie na oczu« = zwidy (1): Mącz 488b cf »wicie na oczu«.

»pociecha oku (a. oczom uciecha)« (2): Filary kſtałthowne trzymáią ná ſobie w koſcielech wyſokie ſklepy/ y nie mnieyſza s tego ieſt ocżom vciechá/ niż pożytek koſciołowi. GórnDworz Ll6v; GórnTroas 63.

»oczy przypatrzone« (1): GDy wzgórę myśl ſwą oczy przypátrzoné Podnoſzę z źiemie/ ná páłace oné GosłCast 68.

»rozkosz oczom« = bardzo piękny (1): Zony Perſkie ſą roſkoſz ocżom/ á boleść ſercu. BielKron 124v.

»sokole oko« (1): przedśie ón [Moskwicin] niema ták Orlégo wzroku/ áni ták Sokolégo oká/ iáko naychudſzy POLak ma? OrzQuin R4v; [TerentMatKęt R5v].

»światłość oczu moich« = ktoś ukochany; lumen oculorum meorum PolAnt (4): Ach o moy námileyſſy ſynu/ pocieſſenie moie/ ſwiatloſci ocżu moijch OpecŻyw 111, 89v; BibRadz Tob 10/4[5]; HistRzym 125v.

»wicie na oczu« = zwidy (1): Obversatio, [...] lezienie czego ná myśl álbo wicie/ plecienie czego ná oczu. Mącz 488b.

Szeregi: »oko a doznanie« (1): ponyewaſz iż ſámi okyem ſwym á doznániem cżęſto á gęſtho doſwyadſſamy y obacżamy ſkwyerk a gomon myędzy temi/ ktorzy płodu nyemogą doſtáć GliczKsiąż C4v.

»głowa, (i) oczy« [szyk 3:1] (4): OpecŻyw 45v; Cemu cłowiek nie czo wymyſlaiąc podnoſi głowę y ocży wzgorę. GlabGad B3; RejJóz G4v; RejKup e5v.

»(nie tylko) myśl (a. umysł), (i, a, ale, ani) oczy« = oculi animusque Mącz [szyk 9:7] (16): RejPs 198; RejKup q3; [astronomia] ku wyſokiemu onemu naiaſnieyſzemu domowi [...] oczy náſze y vmysł przywodzi. KwiatKsiąż I3v; Mącz 468a, 488b [2 r.]; RejAp 111v; RejPos 25v, 113v, 273; gdźie śie kolwiek z ocżymá y z myślą obroćiſz/ bárzo pewne znáki [...] dobroći Bożey oglądaſz. KuczbKat 410; RejZwierc 212v; KochPs 35; SkarŻyw 52; SkarKaz 519a; GosłCast 68.

»przed obliczem i oczyma« (1): ZAchowuymy kośćioły Bożé w wielkiey czći/ [...] iáko przed obliczem y oczymá Bozkimi/ nic w nich świeckiego y nieprzyſtoynego nie czyniąc: [...] śpiewánia nabożne/ rozmyślánia odpráwuymy. SkarKaz 456a.

»oko a poźrzenie« (1): iż [...] ſámym okiem/ á ſámym tylko ſwowolnym poźrzeniem/ iuż każdy zgwałćić muśi thę powinność ſwoię. RejPos 345v.

»(i, ni) oko (oczy), (i, ani) rozum« [szyk 6:4] (10): KrowObr 114; Acż y to ieſt rzecż dziwna/ iáko ſie to tocży/ Gdyż ni rozum nie ſproſta temu/ áni ocży. RejWiz 148v; GórnDworz C4; RejPos 148v; RejZwierc 1, 8v; NiemObr 97; GostGosp 66; LatHar +4v; SkarKaz 520a. [Ponadto w przeciwstawieniu 1 r.]

»(ani) oczy (oko), (i, ani, a) serce« = cor (neque) oculi Vulg, PolAnt [szyk 10:5] (15): OpecŻyw 141; WróbŻołt 130/1; RejJóz E2v; LubPs Xv marg; BielKron 79v, 82; RejPos 299; BudBib Is 44/18; BudNT Ioann 12/40; SkarŻyw 75, 262, [282]; KochMRot Bv; áby oczymá nie widźieli/ y ſercem niezrozumieli WujNT Ioann 12/40; SzarzRyt B2v.

»słuch i oczy« (1): dym żywego ſrebra [...] ſluch y ocży pſuie FalZioł III 35d.

»oczy (oko) i smysł(y); więcej zmysł niż oko« (3;1): SLáchetnie to Minerwá cżłowieká ſpráwuie/ Iż mu by Sokołowi/ ocży záwięzuie. Aby [...] Więcey zmyſłem niż okiem/ pátrzył w tey ćiemnośći. BielKronCies Mmmm3; iáſnie tego káżdego z nas nie tylko rozum/ ále y ocży y káżdy ſmyſł iuż doſwiádcżyć może. RejPos 190v, 113v; SkarKaz 160a.

»(ani, nie tylko) oko (oczy), (i, ani, a, ale też i) ucho (uszy)« = oculi (oculus) (et, atque, nec) aures (auris) Vulg, PolAnt, Modrz [szyk 39:13] (52): PatKaz II 33; TarDuch D5; SeklKat R3; KrowObr 220; RejWiz 140v; Leop Matth 13/16; BibRadz Eccle 1/8, Is 11/3; BielKron 79; Ale co nośimy tu y owdźie oczy y vſzy ſwoie po świećie/ w Polſkę/ to ieſt/ ſámi w śię weyrzymy OrzQuin Y4, N4v; SarnUzn B5, RejAp BB5v, 2v, 46v, 63v, 80v; HistRzym 97; RejPos 23v, 67, 204, 312v; BiałKat 113v; RejZwierc 119, 127, 129v, 182, 184v; BudBib Eccle 1/8, Is 64/3; PaprPan A3v; ponieważ dźiatki y młodźieńcy nietylko vſzymá/ ále też y ocżymá od ſtárſzych [...] biorą przykład ModrzBaz 11v, 24v; KochPs 141; SkarŻyw 50; NiemObr 92; KochMRot A3; ReszHoz 140; GórnRozm F [2 r.], M2v; GrabowSet G2v; LatHar 586, 599, 681; WujNT Matth 13/16, s. 264, 1.Cor 2/9; SkarKaz 638a. Cf »mieć pełne uszy i oczy«.

»oczy i usta« (1): Iezu ktorys [...] ku płacżączem niewiaſtam ocży y vſta obrocił. TarDuch C5.

Wyrażenia przyimkowe: »(o)krom oczu« [w tym: czyich (1)] = w nieobecności, gdy ktoś nie widzi (3): W ocży niekogo chwalić, á krom ocżu obmawiać, nie ſlachetnego rzecż ieſt. BielŻyw 52; KrowObr 62; gdy bráćia ich ſobie okrom ocżu ſtárſzych nieprzyſtoynie pocżynáli. SkarŻyw 298.

»na oczy« [w tym: czyje (3)] = tak, że ktoś może widzieć, w czyjeś pobliże (17): Y nas [dryjady] o twym przyiezdzie głoſy dochodziły/ Y z tych láſow ná ocży ludzkie wywabiły: Abychmy też twoię twarz wdzięcżną oglądáły KochDryas A2.

~ Zwroty: »nie dać (a. nie kazać) na oczy (do siebie) przystąpić, przyść« [szyk zmienny] (1:1): RejPos 133v; Więtſza to ſzkodá y zelżywość twoiá: iżći P. Bog ná oczy do śiebie przyſtąpić nie każe. SkarKaz 316a.

»na oczy przyść (a. (przy)chodzić, a. iść), ukaz(ow)ać się« [w tym: z przeczeniem lub w sensie przeczącym (9)] = pokaz(yw)ać się komuś; in conspectum venire Mącz [szyk zmienny] (6:4): BielKron 131; Conspectum patris vereri, Nie ſmieć ſie oycu ná oczy vkázáć Mącz 484d, 405c [2 r.], 480b; GórnDworz S7v; SkarJedn 297; Ale ſkoro ná ocży przyſzedł S. mężowi: zdáleká nań záwołał SkarŻyw 251; WerGośc 250; SkarKazSej 672a.

Cf »na oczy kłaść«, »na oczy puścić«, »na oczy się stawić; na oczy wystawiony«. ~

»na oko« = za pośrednictwem wzroku (4): Oczko 5v; gdyż też [Chrystus] nie ná oko ſądźi: áni z powieśći ktora by do vſzu iego przyſzłá CzechEp 329; dowodow żadnych ná oko y zmyſły niechcę. SkarKaz 160a, 383a.

»na oko« = aby stworzyć pozory, aby ludzie widzieli; ad oculum Vulg (4): SeklKat H2; Słudzy/ bądźćie poſłuſzni we wſzytkim pánom wedle ćiáłá/ nie ſłużąc ná oko/ iákoby ludziom ſię podobáiąc/ ále w ſzczerośći ſercá WujNT Col 3/22, Eph 6/6, Bbbbbb4v.

»przed oczy« [w tym: czyje (13)] = tak, że ktoś może widzieć, w obecności; ante oculos Vulg; coram Calep (20): PatKaz II 33v; kładł Iakob rózgi do koryth w wodę przed ocży Baránow y owiec Leop Gen 30/41; GórnDworz L7v; niechay naniepotrzebnieyſzy ptaſzek przyleći przed ocży iego/ iákie będzye nań pilne dybánie iego RejPos 247; WujJudConf 49v; Calep 259a.

~ Zwroty: »puścić przed oczy« = przeczytać (1): Puśćiſz przed ocży/ ſmutne rymy moie GrabowSet Mv.

»przed oczy przyść« (1): Iákoż ia niewſtydliwa przed ocży twe naprzod/ Mężu moy miły/ prziydę KochOdpr Bv.

»przed oczy ukazować« = dawać do oglądania (1): Bo ći náruſzáią pocżćiwośći/ ktorzi przed ocży ludzkie vkázuią [oculis hominum obiciunt] ſproſne málowánia ModrzBaz 53.

Cf »przed oczy postawić«, »przed oczy przychodzić«, [»przed oczy przypuścić«], »przywieść przed oczy«, «ukazać się przed oczy«. ~

»w oczy« = z przodu, od przodu, naprzeciw, w kierunku kogoś zwróconego przodem (22): BielKron 319v; tężey ſtrzeláią vćiekáiąc/ niż ſie w ocży potykáiąc BielSpr 43, 44; KochPs 29; obroćić do nich łodkę im w ocży kazał. SkarŻyw 392; Gołędźinowſkich oſtrow będźieć w ocży KlonFlis F4.

~ W przeciwstawieniach: »z tyłu (3), w tył ... w oczy« (4): RejŁas w. 21; Iż ſie wiernym nigdi w ocży źli nie záſtáwyą iedno w tył. LubPs cc6v marg; Ieſliś młody/ z tyłu ſię śmierći zdrádliwey obawiay: ieſliś ſtáry/ otoć iuż w ocży lezie SkarŻyw 4, 30; [RymszaDeket 49].

Zwrot: »w oczy zaść (a. przyść), (za)chodzić (a. wchodzić), zabiegać, zajechać, leźć« = ukaz(yw)ać się naprzeciw, zastępować drogę, posuwać się w jakimś kierunku (często w kontekstach przenośnych) [szyk zmienny] (5:4:1:1:1): mucha ſwiatło rada widzi á w ocżi mu chodzić nie vmie. FalZioł IV 29a; RejWiz 55v; BielKron 81; WujJud 131; SkarŻyw 4; Iedź potężnie do nieprzyiáćielá ſwego. Záiedź mu drogę w ocży KmitaPsal A4v; Ták poćiechá fráſunkom prętko zaidźie w ocży. RybGęśli C4; Támżeć ſzpiklerze Brzeſtkie zaydą w ocży. KlonFlis Gv, F2, F4 [2 r.], G.
Szereg: »i w oczy, i w zad« (1): Bábie [królowej w szachach] ſie prożno náwiyáć: y w ocży/ Y w zad vderzy KochSz A3. ~

»w oczy« = w obecności; jawnie, bez ogródek; coram Mącz, Calep; in os Mącz (47): Gdy kto w ocży niedoſmiewa Tedy ſie mſći iako może RejJóz C6; RejZwierz 102v, 116; Os praebere ad male audiendum, Dopuśćić ſobie w oczy złorzeczyć. Mącz 316d, 65b; RejPos 2; HistLan B4; s tym [Fortuna] ná zdrádzie s kim napiękniey w ocży. RejZwierc 229v, 69v, 116, 226v; MycPrz I B3v; przyzwawſzy vcżonych y Kátolikow/ ktorzyby w ocży im przełożyć rzecży potrzebne mogli/ [...] SkarJedn 382; NiemObr 41; Calep 259a; áżby pierwey ten ná ktorego winę kłádą/ miał te ktorzyby nań w oczy ſkárżyli [priusquam is qui accusatur praesentes habeat accusatores] WujNT Act 25/16; KlonWor 30.

~ W przeciwstawieniach: »w oczy ... z tyłu (6), po cichu (2), na stronie (2), w kącie, odszedszy, krom oczu, w tył« (14): BielŻyw 52; W ocży to rad pochlebuie/ A ná ſtronie oſzácuie BielKom G3; LubPs O6v marg; Nie ieden choć nie w ocży poćichu mu łáie. RejWiz 92; RejZwierz 100, 124; RejZwierc 49, 69v, 96, 225v, 226v; A łotrowie/ co to widzą/ W oczy pięknie/ w kąćie ſzykuią ſwé draby. KochFr 17, 61; VChodźiſz mię pięknie w oczy/ A z tyłu obłudność kroczy PudłFr 15.

Zwrot: »rzec, mowić, powiedzieć w oczy« [szyk zmienny] (6:5:1): RejRozpr K4; RejJóz C7; LibLeg 11/154v; RejWiz 39; Káżdemu w ocży powie/ co mu ſie nie widzi RejZwierz 79v, 123; Acż ſie to przełożonemu á poważnemu zá máło zda być wzgárdzonym v ludzi/ bo mu nie ſmie nikt w ocży rzec. RejZwierc 147, 84; PaprPan N4; SkarŻyw 546; PaprUp F4; KlonWor 2.
Wyrażenie: »w oczy świata wszytkiego« (2): nigdy w ocży światá wſzytkiego/ to ieſt/ ná Koncyliách prawdy ſwey ktorey nie ma/ nie pokaże SkarJedn 26; SkarŻyw 301.
Szeregi [szeregi bezspójnikowe były prawdopodobnie wymawiane bez pauzy, dlatego w nagłówkach nie stawiamy przecinków]:»jawnie w oczy« [szyk 2:1] (3): Ano drugi prawie w ocży/ iawnie ſie więcz ná ſzydzy RejJóz C6v; SkarŻyw 546; PaprUp F4.

»nie tak w oczy, jako przed ludźmi« (1): Chwalić go nie ták w oczy/ iáko przed ludźmi/ kogo chceſz przyiaćielem mieć KochCn B4. ~

»pod oczyma [czyimi]« = w obecności, tak że ktoś może widzieć (1): [widzisz wilka] iuż máło nie pod ocżymá thwemi drapieżącego ſtadko á owiecżki Páńſkie RejZwierc 186.

»przed oczyma« [o złudzeniach wzroku] (9): FalZioł I 2d; Aż práwie przed ocżymá wſzytko ſie záćmiło. RejWiz 110; Ciéniki przed oczymá iáko muchy SienLek S[ss]v, 19v [2 r.].

~ Zwrot: »przed oczyma się ukazować« (2): iż onemu choremu będą ſie przed ocżyma vkazować iakie cżyrwone rzecży. FalZioł V 7, V 67.
Cf »zamierzknienie przed oczyma«, »pleść się przed oczyma«. ~

»przed oczyma« [w tym: czyimi (8)] = przed kimś, na wprost, naprzeciw; in conspectu, in oculis Vulg (11): ſama [baba] przed ocżyma oney paniey ma ſiedzieć á pilnie bacżyć iako ſie dziecię obracza FalZioł V 20b; Przed ocżymá iego oboz położycie nád morzem. Leop Ex 14/2, Ez 37/20; KwiatKsiąż L4v; przylepił ij [obraz] ná śćienie przed ocżymá ſwemá. HistRzym 54v; RejPos 309; żeby [...] vkazał ſię zbogátym podárzem przed ocżymá Bogá ſwego SkarŻyw 113; ReszHoz 122. Cf »przed oczyma postawić«.

»przed oczyma (okiem) [sg (1)]« [w tym: czyimi (155)] = w obecności, w pobliżu; na co ktoś może patrzyć, za czyjegoś życia; in conspectu BartBydg, PolAnt; in oculis Vulg, PolAnt; ante oculos Vulg, Modrz; coram, a facie Vulg; praeter oculos, sub oculis Mącz; impraesentiarum Calep (197): bo przed ijch ocżyma po kázaniu/ vzdrowil wielé niemotznych OpecŻyw 47, 81, 173v; HistJóz C3; BartBydg 34b; RejPs 136; KromRozm II o; LubPs B5v; KrowObr 236v; RejWiz 58v, 105v; co ieſli będziem bić tho przed ich ocżymá co Egyptcżykowie zá Bogá chwalą/ vkámienuią nas. Leop Ex 8/26, Deut 25/3, 4.Reg 21/9, Ier 16/9, 28/5 [2 r.], Ez 16/41, 43/11; OrzList e2v, i2; LeszczRzecz A6, A6v [2 r.]; Cherubinowie [...] podnieſli ſię od źiemie przed oczymá moimi BibRadz Ez 10/19, *2v, Deut 9/17, 28/31, Ios 10/12, Ier 29/21, Ez 4/12; ty niewieſz co ſie ſtobą ſámym ma sſtáć ná zyemi przed ocżymá bliſko/ á coż ná niebie maſz wiedzyeć dáleko. BielKron 123; y s ſtáło ſie ták przed wſzytkimi Ocżyma BielKron 464v, 57v, 95, 96, 126v, 130 (10); Mącz 319c, 425a; OrzQuin N2v; RejAp 47v, 128, 164; GórnDworz E2v, O6, Ee6; HistRzym 121v; że wiele kroleſtw vpadáło iuż y przed ocżymá náſzemi RejPos 312v, 25v, 42v, 66v, 68, 114v (24); ktora [mamka] przed ocżymá rodzicow dziecię pieśći/ á záſzedſzy z nim zá węgieł to ie vſzcżypie RejZwierc 146, B4, 47, 103, 108v, 172v [2 r.] (18); pobije ie przed ocżyma wáſzemá. BudBib Ier 29/21, Ex 7/20 [2 r.], Deut 1/30, 4/25, 34, 1.Reg 12/16 (14); Strum I3v; CzechRozm 118, 226; ModrzBaz 11v; KochPs 7, 54, 61, 120; SkarŻyw 52, 63, 76, 496; KochTr 6, 12; CzechEp 329; KochWz 142; GórnRozm B4; PaprUp C3, I4; Calep 513b; przed onym okiem/ Ktore widźi zákrytość ſercá wſzelákiego/ [...] bierz ſię do dobrego. GrabowSet D4v; OrzJan 85, 97 [2 r.], 135; Przed ich oczymá wſtąpił do niebá. WujNT Act 1 arg, s. 392, Apoc 12 arg; SiebRozmyśl L2v, [M2]; CiekPotr 88; CzahTr C3, Iv, I2; SkarKazSej 703a.

~ W przeciwstawieniu: »przed oczyma ... okrom oczu« (1): Słudzy záſię/ áby niethylko przed otzymá pánom ſwoim ſlużyli/ ále y okrom otzu KrowObr 62.

Zwroty: »przed oczyma chodzić« = być widocznym (1): przywiążeſz ie [te słowa] ſobie ná rece [!] twoiey/ [...] y będąc [lege: będąć] vſtáwicżnie przed ocżymá twemi chodzić Leop Deut 6/8.

»przed oczyma ginąć« = znikać (1): Abowiem świátłość (práwi) záwżdy nam przed ocżymá iákoby vmieráiąc ginie KuczbKat 90.

»ukazać się przed oczyma« = stanąć przed kimś (1): vkaże ſie Iop/ Dániel/ ábo Noe przed ocżymá memi [bożymi]/ to ieſt/ ktokolwiek tákiey wiáry iáko byli ći przebráni [...]/ iż káżdy będzye záchowań w pokoiu/ á w opatrzności iego. RejPos 244v.

»widzieć przed oczyma« = widzieć kogoś a. coś, co jest blisko; przekonać się osobiście; prae oculis videre HistAl [szyk zmienny] (7): HistAl M; RejWiz 58v; niewiáſtá widząc drzewo y owoc iego przed ocżymá cudne y roſkoſzne/ rwáłá owoc z drzewá zákazáńego BielKron 1v; HistRzym 83; pewnie będzyeſz miał ty wśi y ty oſiádłośći/ kthore widziſz przed ocżymá twemi. RejPos 239v, 256; Bo kto tego docżeka widzi przed ocżymá/ Iáko w ten cżás nieſzcżęſna będzie mieſzániná. RejZwierc 249v.

»wiercieć się przed oczyma« = być widocznym dla kogoś (1): z domowych á widomych przykłádow/ kthore ſie iáſnie á iáwnie wierczą przed ocżymá twemi/ rozeznaway pilnie/ iáka ieſth rozność wielka miedzy cnotą á miedzy niecnotą RejZwierc 268.

Cf »przed oczyma być«, »mieć przed oczyma«, »przed oczyma postawić«, »przed oczyma stanąć«.
Szeregi [szeregi bezspójnikowe były prawdopodobnie wymawiane bez pauzy, dlatego w nagłówkach nie stawiamy przecinków]:»jaśnie przed oczyma« (1): [Pan Bóg] iáſnie ie [cuda] okázuye tuż przed ocżymá náſzymi/ thák iż ledwo ſie ich y pálczem nie dotykamy. RejZwierc 184.

»jawnie przed oczyma« (1): ktore [sprawy] on [Bóg] żadnym rozumem nieogárnione ſpráwuie/ tuż iáwnie przed ocżymá náſzemi RejZwierc 9. ~

»przed [czyim] okiem« = wskutek tego, że ktoś patrzy (1): niech/ ſzátáńſka chytrość/ przed twym okiem ginie. GrabowSet P3.

»za oczyma« = z tyłu, tak że nie można widzieć (1): ále y tego co ſię w tyle ich zá ocżymá dźieie/ [...] wiedźieć y widzieć/ procż ſkutku/ á powieśći nie mogą CzechEp 329.

»na oczach (oczu) [czyich]« = w obecności (4): iżby w co namnieyſzym pocżcie ludzi/ męſtwo/ á przeważnoſć ſwą pokazał/ á ná ocżach/ co nayzacnieyſzych ludzi GórnDworz I6v; Ná oczu páńſkich wiecznie będźie siadał KochPs 88. Cf »na oczach być«.

»przy oczu (oczach) [czyich]« = w obecności (3): niewſtydliwie prży oczach Sędźiow biorą pieniądze/ żeby o tákich rżeczách prżyśięgáli/ o ktorych iáko żywi nic niewiedzą. GórnRozm G3v; Przy twych oczu nie będą vfcé ſzykowáné. GórnTroas 53; PowodPr 4.

»w oczu« = naprzeciw (1): Uterque, utrique est exercitus conspectu, Yedno woysko drugiemu w oczu ſtoyi/ albo oboye woysko pátrzą ná ſie. Mącz 509d.

»w oczu (oczach, oczoch)« [w tym: czyich (25)] = w obecności; za życia (26): OrzList e2; OrzQuin N4v; gdyż ſie tho tráfiá máło nie káżdego dniá/ w ocżoch náſzych RejPosWstaw [414]; SkarJedn 135, 276; Nie obrażay ſye/ ieſli w oczu twoich Zły człowiek w ſzczęśćiu dni vżywa ſwoich KochPs 52; w ocżách wſzytkiego Senatu/ y przed Neronem Chryſtuſa wyznawáli SkarŻyw 601, 101, 305, 318, 493; NiemObr 22; W cżym v Małżonká niełáſkęś poczułá? Ześ cżárną źiemią w ocżách ſie oſułá? WisznTr 16; OrzJan 77; w ocżu ſámego kośćiołá [...] głoſy rozmáitych muzyk świeckich/ y ſáme kośćioły nápełniáią PowodPr 74, 3, 9, 53; SkarKazSej 705b.

~ Wyrażenie: »w oczach wszytkiego świata« (3): SkarJedn 164, 276; Prożno przeć máią tych cudow y poćiech ludzkich/ ktore ſię [...] w oczách świátá wſzytkiego dźieią. SkarKaz 42b.
Szeregi [szeregi bezspójnikowe były prawdopodobnie wymawiane bez pauzy, dlatego w nagłówkach nie stawiamy przecinków]:»w oczach jawnie« (2): Co ſie y w náſzych ocżoch/ iáwnie okazáło. Ze drugich y s korzeniá/ znáku nie zoſtáło. RejZwierz 59; SkarŻyw 273.

»w oczach i wiadomości« (1): iáko ſię to wielom ich wocżách y wiádomośći náſzey przydáło. SkarŻyw 152.

»widomie i w oczach« (1): WIdomie y w oczách ludzi onych [...] w niebo wſtąpił P. IEZVS SkarKaz 244a. ~

»[jaki] w oczu (oczach)« = jak wyglądający (2): Widźyáłá nyewyáſtá/ [...] iż dobre było drzewo ku yedzenyu/ á pyękne w oczu KromRozm I N2; SkarKaz 121a.

α. O słońcu (2):
Zwrot: »[z czego] spuszczać oczy« (1): Z iey głowy napośledzey [słońce] ſpuſzcża ſwoie ocży. WitosłLut A3.
Wyrażenie: »oko słoneczne« (1): Zadna tobie koſteczká táyna nie byłá/ Gdy mię ieſzcze w żywoćie mátká nośiłá: Gdźiem ia róſł [...]/ Okiem ieſzcze ſłonecznym nie oglądány. KochPs 203.
h. Myśl, pamięć, wyobraźnia, uwaga; uczucie; człowiek myślący lub doznający uczuć; przen (1142): BierRaj 23; Ocży moie [Ps 118/18], (koment) to ieſt rozum moy. WróbŻołt nn6v, 118/83; vćieſſyło ſie oko moie táką poćiechą RejPs 80v, 36v, 44v, 130, 209; KromRozm I D2v, D4v; Diar 22; káżdy kłamcá ocżom moim yeſt brzydki LubPs X3, D3v, G, N6v, Rv, R2 (9); RejWiz 21, 49; Ocży wſſech ludzi w tobie Pánie duffáią Leop Ps 144/15, Sap 3/2, Ez 9/10; RejZwierz 100; BielKron 67, 79v; OrzQuin F; GórnDworz M7, Ii2v; ktore [błogosławieństwo] tákim ocżom obiecowáć racżyſz/ ktore ták poznáią ciebie RejPos 209, 85, 204, 208v [3 r.], 211, 218v (11); KuczbKat 309; RejZwierc 211v; BudBib Ez 9/10; ſłuſznie/ moie oko/ Y nigdy przed tym/ y dźiś nie zmiérza wyſoko. KochPieś 36; ArtKanc K6; Phil M; Iáko ſłużebnicá/ chęći pániey ſwoiey Cżeka: ták y náſze ocży/ łáſki twoiey GrabowSet S2; LatHar 204, 594; WujNT 2.Petr 2/14; przez Lwa leśnego/ ſłuſznie rozumieć możemy moc Turecką/ przed tym ocżom náſzym nie ták dálece wiádomą. PowodPr 8; SzarzRyt B3.

W połączeniu szeregowym (1): te [...] piękne ſentencye/ w ſercách y myſlách/ y w ocżu wáſzych vſtáwicżnie mieyćie ReszPrz 110.

Frazy: »oko duszne bielmem zachodzi« (1): áby oko twoie duſzne/ bielmem iákim nieſzcżerośći z Pánem Bogiem nie zachodźiło LatHar [+11].

»błonką [komu] oczy [ku czemu] zarosły« = ktoś nie rozumie czegoś (spraw boskich) (1): błonkę/ ktorą wam były oczy ku ſlowu Bożemu zároſly/ zdárł. KromRozm I L.

»będą oczyścione oczy« = ktoś dozna łaski rozumienia spraw boskich (1): gdy nie będą ocżyſcione ocży náſze przez łáſkę Páná Boga náſzego/ nie widzieć/ áni zrozumieć nie możemy. RejPos 129.

»oczy patrzą (a. patrzają), poglądają, wezrzą [na kogo, do kogo, ku komu (= Boga(-u))]« = ktoś zwraca się do Boga, oczekuje pomocy od Boga; oculi respiciunt Vulg (2:1:1): ták iż oczy każdego ſtworzenia/ gdy wezrzą do ćiebie naydą ſluſſne pożywienie káżdego czáſu ſwego. RejPs 214; Leop Is 17/7; KochPs 188; Oczy wſzyſtkiego ſtworzenia pátrzą ná ćię Pánie/ á ty im dáieſz pokarm ich SkarKazSej 665a.

»oczy (oko) patrzą(-y), wezrzą (a. obezrzą); oczyma patrzyć, wejzreć« [w tym: na kogo, na co (5)] = o Bogu: zwrócić uwagę, sprawiedliwie osądzić [szyk zmienny] (2:2;1:1): WróbŻołt 16/2; ocży thwe niech obezrzą ſpráwiedliwość [oculi tui videant aequitates] Leop Ps 16/2; Abyś weyzrał oczymá twymi [Ut sint oculi tui aperti] na prośby ſłużebniká twego BibRadz 3.Reg 8/52; iáko Pan vſtá prawdziwe á ſerce wierne á nieomylne błogoſłáwić racży: á iáko ná niewierne á ná niewdzyęcżne záwżdy pátrzą ſwięte ocży iego. RejPos 251v, 162v; RejZwierc 32v.

»oczy nie chcą patrzyć [na co]« = ktoś nie zwraca uwagi na coś (1): czemu oczy twoié/ Niechcą na vſtáwiczné pátrzyć prośby moié? ZawJeft 41.

»oko wiary patrzy« (1): Oko/ powiáda/ wiáry gdy ſię w ſercu cżyiem iáśnie oświeći na báranká Bożego/ ſzcżerze patrzy SkarŻyw 119.

»oczy (są) [k(u) komu a. na kogo (= Bogu, Bogaj]« = ktoś oczekuje pomocy boskiej (3): Ktobie ſą ocży naſze abyſmy niezginęli TarDuch E2v; BudBib I 311d marg; SkarŻyw 414.

»[ku komu (= Bogu)] ściągają się oczy« = ktoś oczekuje pomocy boskiej (1): KV tobie ſie vſtáwicżnie ſćiągáią oczy moie moy pánie nieynáczey iako ſlugá czeka łáſkáwego wſpomożenia z ręki páná ſwego RejPs 191v.

»oko się [k koniu (= Bogu)] udało« = ktoś zwrócił się o pomoc do Boga (1): Skoro ſię/ oko ich/ k tobie vdáło/ Wyſłuchawałeś GrabowSet I2.

»widzą oczy, przypatrzyć się może oko; oczyma widzieć« = wiedzieć, stwierdzić (1:1;1): Iż chociay zle [= że coś jest złe] ocżymá widzimy/ A przedſię ſie ni zacż nie wſtydzimy. RejAp 199v; RejPos 281; przypatrzyć ſie może Oko wáſzé/ namnieyſzéy nie opuſczę rzeczy GosłCast 27.

»oczy (oko) widzą(-i), uźrzą(-y), ogląda« [w tym: czyje (5)] = ktoś doznaje czegoś [szyk zmienny] (3:2:1): LubPs hh6v; á oko moie nie ogłąda powtore ſzczęſćia [non revertetur oculus meus ut videat bonum]. BibRadz Iob 7/7; RejPos 240; BudBib Iob 7/7; Wżdy miłośierdźia nie widzą me ocży. GrabowSet H2v, B2v.

Zwroty: »być przed oczyma« = zostać omówionym (1): co ſie im potim sſtáło w onym roſkazániu iego/ to iuż wſzytko było przed ocżymá twemi. RejPos 174.

»(być), nie masz [czego] przed oczyma [czyimi, a. komu, a. u kogo]« = (nie) być przedmiotem myśli, pamiętania; in conspectu, ante oculos Vulg; ante a. coram oculos PolAnt [szyk zmienny] (25:4): PatKaz II 33; WróbŻołt 13/3, 25/3; RejPs 164v, 166v; ty trzy rzeczy tęm ktorzy ſą nie ćwiczęni/ wczytaniu teſtamentu nowégo/ maią być przed oczyma MurzNT 8v; LubPs Gv; Leop Ps 37/18, Rom 3/18; BibRadz Ps 25/3, II 59d marg, Rom 3/19[18]; Krzywdá ſwoyá záwżdy przed ocżymá á cudza w tyle. RejPos 252 marg, 14, 164, [219], 273, 299; KuczbKat 140; RejZwierc 177; CzechRozm 229; nie próżna chłubá/ ále pożytek poſpolity/ przed oczymá był Oczko A4v; KochPs 24, 31, 168; GrabowSet S4v; OrzJan 16; Nie máſz boiáźni Bożey przed ich oczymá. WujNT Rom 3/18; GosłCast 32.

»doglądać bystrym okiem« = zważać (1): Ktemu też ma być oſtrożnieyſzą/ doglądáiąc tego byſtrem okiem/ áby o niey zle nie mowiono GórnDworz V8.

»przed oczy kłaść (a. przekładać itp.), (wy)stawi(a)ć (a. postawić itp.), położyć (a. przedłożyć itp.), (po)da(wa)ć, (przy)nieść (a. przyniesiony), przywodzić (a. przywieść), ukazać, miotać, postanowić, przytaczać, puścić; przed oczyma postawić (a. wystawić itp.), położyć (a. przełożony), pokazać, kłaść, wymalowan; na oczy kłaść, pokazać (a. ukazać), przywodzić, wystawienie; w oczach (w oczu) (po)stawić« = przedstawi(à)ć, da(wa)ć poznać, (po)informować, da(wa)ć do myślenia, przypominać; ante oculos praescriptum esse; proponere in conspectu, statuere contra faciem Vulg; ordinare in oculis PolAnt; ponere ante oculos, proponere Mącz; ponere a. subicere ob oculos, proponere (ob oculos) Modrz; repraesentare; subiectio Calep [szyk zmienny] (68:42:33:4:4:4:2:1:1:1:1; 10:2:1:1:1;5:2:1:1;4): BierEz N; WróbŻołt 49/21; RejPs 75v; RejJóz H5; gdźie [w Ewangelii] pan Bóg/ ludzkiemu rodzaiowi/ częſto kroc/ nadźieię ſwyi świętyi záplaty przed oczy ſtawiá MurzHist R, B; MurzNT 103v; Co nam ten Pſalm przed ocży przekłada. LubPs K4 marg, B, C2v marg, M3v marg, O6v marg, T4 (13); KrowObr 9, 31v; RejWiz 134; Leop Deut 11/26, 30/1, Ps 85/14; prawdę ſwiętą ludzyom/ przed ocży miotáli RejZwierz A6v, A5v; BibRadz *2, Ps 49/21; OrzRozm E3; BielKron 127; żadnego znamięnitſzego przikładu przywieść ći przed ocży nie mogę KwiatKsiąż M3; Mącz 288b, 309c; OrzQuin Ev, I2v, M2, O2; SarnUzn D3; dopiro wiernym kłádzye przed ocży/ iáko ſie Pan záwżdy ſtárał o nie RejAp 165, 1v [2 r.], 2, 9, 198v, 199; GórnDworz Dv, H7; iżći tu Pan przed ocży twe położył hiſtorią o ſlepym á nędznym żebraku/ ábyś ſie vcżył/ co tho ieſt miłoſierdzie RejPos 69, 25v, 26, 28, 45v, 61v (40); BiałKat 51; GrzegŚm 59 [2 r.]; HistLan ktv [2 r.]; KuczbKat 120, 255, 425; RejZwierc A3v, 5v, 148v, 170v, 180, 196v, 262v; WujJud 103, 207; RejPosWstaw 21v, 22, [414], [1102] [2 r.], [1432], [1432]v; Ktora rzecż/ pod podobieńſtwem rzecży onych niebieſkich ieſt nam przed ocży przełożona CzechRozm 200v, A3v, 76, 90, 103, 111v [2 r.], 119v, 211v; ModrzBaz 12, 14v, 65, 65v, 67v (8); ModrzBazBud π5; wſzytkim ich głupſtwo y ſromotę ná ocży pokázáć chciał SkarJedn 20, 365, 386; otoć Pan Bog ſtáwi wocżú w tych żywotách świętych tákie przykłády męcżennikow SkarŻyw A4, A4v, 82, 100, 134, 206 [2 r.] (11); Otoż tu iuż mamy wyſtáwionego przed ocży Antychriſtá CzechEp 353, *4v, 22, 23, 27, 46 (24); KochFr 87; WerGośc 237; Calep 914b, [1017]a; OrzJan 18; LatHar 79, 317, 577; KołakSzczęśl Dv; RybGęśli A2v; WujNT Gal 3/1, s. 780, Iudae 14 arg, s. 848; SiebRozmyśl [M]; SkarKaz 2a, 122b; CzahTr Ev; GosłCast 59; KlonWor 3.

»kłaść się przed oczy [komu]« = przedstawiać się a. swoje dzieło do oceny (1): Nie ieſtem táko wſzetecżny [...]/ żebym miał obiecowáć iż te rżecży vmiem/ [...] to tylko wyznawam że chcę. Temu kto chce ſlucháć á powolen być/ kłádę ſie przed ocży Leop *B4v.

»leźć [komu] na oczy« = przypominać się (1): Versabatur mihi ante oculos tempus illud, Lasł mi ná oczy czás ón/ álbo nie mogł mi z myśli zeyść. Mącz 486b.

»leżeć [komu] na oczu, w oczach« = być przedmiotem myśli wspomnień; inhaerere a. observari oculis, ante oculos versari Mącz [szyk zmienny] (2:1): Mihi ante oculos versatur Reipub. dignitas, [...] Leży mi ná oczu [...] poważność Rzeczypoſpolitey Mącz 488b, 152b, 488b.

»mieć oczy przed ściem« = być ostrożnym, nie działać bez namysłu (1): Acż [...] miáłá ocży ſwe przed śćiem ſwoim: wſzákże ná inych duchownych rádzie przeſtawáłá SkarŻyw 582.

»mieć oko (oczy) [w tym: pilne (15), wielkie (3), bystre, dobre, osobliwe, ostre, pirwsze, przestrone; na kogo, na co (54), „wszędzie” (1)]; mieć [co] na oku« = uważać, zwracać uwagę [szyk zmienny] (56;1): wtem ocyec kożdy ma myeć pilne ocży áby tákyemu w ręce nye dawał náucżycyelowi ſyná ſwego GliczKsiąż L5v; KochZuz A2v; KochSat A4; Prot A2v; RejAp 163v; kiedy też przez kogo inego páná prośić vmyſli/ tedy będzie miał oko/ ná cżás ktorego ma prośić GórnDworz K7, H8v, K, L7v [2 r.], Mv, V6; RejZwierc 49v, 133v; BudNT przedm dv; SkarJedn A4v, 271; Ná ty teſz ktorzy ine w poſtępku duchownym wybiegali/ dobre oko mieli/ áby w pychę y rozumienie o ſobie nie vpádli. SkarŻyw 298, 291, 305, 353; StryjKron 732; KochPhaen 20; KochPieś 35; KochSob 64; podobno zazdrośći Miáłáś ná mię oko/ y ná mé vprzéymośći. PudłFr 49, 75; GórnRozm F3v, I3v, K; ZawJeft 23; ActReg 27, 95 [2 r.]; GostGosp 60, 82; OrzJan 60 [2 r.], 108; Toć ia teraz będę miał napilniéy ná oku. WyprPl B; LatHar 1, 73, 111, 133, 191 [2 r.], 261, 662; SarnStat 410, 478; VotSzl A2v; CiekPotr 67; CzahTr H3, K3; SkarKazSej 667a, 679a, 686b.

»przed oczyma (okiem) mie(wa)ć, mający [sg (1)]; na oku (oczu), w oczu (oczach) mieć [kogo (głównie Boga), co]« = myśleć o czymś, zwracać uwagę, pamiętać, uwzględniać; przeżywać jakieś uczucie; prae oculis habere HistAl, JanStat; oculis intueri HistAl, ante oculis habere, proponere in conspectu Vulg; in oculis habere, tenere oculis, in conspectu videre Mącz; in conspectu a. ab oculos habere Modrz [szyk zmienny] (109:3;4:2): BierEz F4v; BielŻyw 22; WróbŻołt 85/14, dd5v; Aczkolwiek on [Bóg] ma przed oczymá dobrego y złego. RejPs 16v, 79, 150, 177v, 202, 216v, Ff3; LibLeg 10/150v [2 r.]; RejKup Ov; HistAl G2, N2; MurzNT 28v; BielKom E5v; dobrze ſobye pocżyna tá małżonká/ ktora záwſſe Páná Bogá przed ocżymá ma. GliczKsiąż P6; LubPs D2, I4, N3v; iże tákich Prokuratorow wiele było/ [...] ktorzy niemáiąc Boiáźni Bożey przed oczymá/ wſtydu przed ludźmi/ miłoſći ku bliżnemu/ [...] nie zwyczáyną zapłátę bráli. GroicPorz e4, tv, aa3v, gg3, ii2, pp; KrowObr 220; RejWiz 83, 172; Leop 2.Mach 8/17; mądry będźie miał przed oczymá imię twoie [vir constans timebit nomen tuum] BibRadz Mich 6/9; OrzRozm E, S4v; BielKron 299v, 334v; KwiatKsiąż G2; In oculis aliquid habere, Záwżdy ná oczu mieć/ álbo nie ſpuśćić z pámięćy. Mącz 259b, 133a, 301d [2 r.], 351b, 405c, 406c (10); OrzQuin R4v; SarnUzn B7v; záwżdy miey przed ocżymá ty ſłowá Páńſkie RejPos 280v, 107, 139v, 147v, 246, 247v [2 r.], 253v; BiałKat 23v; KuczbKat 30, 35; RejZwierc 47 [2 r.], 73, 239v, 267v; BielSpr b4v, c2; WujJudConf 214; RejPosWstaw [412]v; MycPrz II B4; Strum R4; BiałKaz C2, D, K2; PaprPan Cc3v; KarnNap F; ModrzBaz 75v, 122v; Mieyćie to przed ocżemá záwżdy ſwoiemi: Ześćie mieyſce záſiedli Boże ná źiemi KochOdpr B2v; KochPs 6, 20, 36; SkarŻyw 52; CzechEp 416; KochSz A2; ReszPrz 4, 94, 110; WerGośc 232; KochPieś 46; Więc y niedoſtátki iey [ziemi] miał mieć przed okiem [prawodawca] GórnRozm Ev; Phil B, B4, I, K, M2v, R4; LatHar 143; KołakSzczęśl A3v; WujNT Xxxxx3v; WysKaz 46; SarnStat 18, 74, 121 [2 r.], 158, 469 (14); Záwſzem miał przed oczymá y chowałem twoie Przykazánie CiekPotr 21, 49.

»oko opatrzności mieć« [w tym: ku komu (1)] = myśleć, pamiętać, troszczyć się; oculo considerationis intendere JanStat (5): ku wſzyſtkich poddanych pożytku y rozmnożeniu/ oko opátrznośći mielibyſmy mieć SarnStat 333 [idem 337, 368, 382], 333, 337, 368, 382.

»[na co] okiem mierzyć« = brać pod uwagę (1): bo ná rzecz tylko ſámę okiem mierząc/ ták ná nię wſzyſtkę myśl/ y pióro ſwé ſkłádaſz/ iż téż nic ſye ná żadnégo ſtanu człowieká nie oglądaſz OrzQuin E.

»nosić [co] przed oczyma« = pamiętać o. czymś, przejmować się czymś (3): áby káżdy noſił boiaźń iego przed oczymá ſwemi RejPs 166v, 167; RejPos 173.

»oczy (oko) obrocić (a. obracać); oczy się obrociły, obrocone są; oczy (G) obrocenie [na kogo, na co a. k(u) komu, ku czemu, a. „tam”]« [w tym: drugie, łaskawe, nieżyczliwe, pierwsze] = zwrócić uwagę, wziąć pod uwagę, (po)myśleć o kimś a. o czymś; oculorum contuitus Mącz; oculos intendere, ante oculos observare Modrz [szyk zmienny] (9;1:1;1): LeszczRzecz A6v; obroćiły ſie moię ocży ku Bogu nie ku opilſtwu BielKron 160v, 16v; Mącz 468a; ModrzBaz 4, 87; Tám oko ſwoie obrácayćie/ gdzie ſię chwałá Boża przenioſłá SkarJedn 402; ieſli ktory zazdrośćią z ięty oko nań nieżycżliwe obroćił/ vmiał go rychło pokorą vbłágáć SkarŻyw 354; Phil S4; SkarKaz 484a; GosłCast 10; A my pierwſze oko ná ſwoie domy obracamy SkarKazSej 669b.

»[na co] obrocić [czyje] oczy« = skłonić kogoś do myślenia o czymś (1): obroc na drogę ſprawiedliwą oczy naſſe RejPs 61v.

»odjąć ślepotę od oczu [czyich]« = dać zrozumienie spraw boskich (1): poſliſz mi tákież iákiego Anániaſza/ áby mi mogł odiąć thę ſlepotę od ocżu moich/ á ſpráwić mi też táką wiárę w ſercu moim RejPos 284.

»odsłonić, odkryć oczy [czyje]« = dać zrozumienie spraw boskich [w tym: odkryć abo odsłonić (1)] (2:1): Odkryi/ ábo odſłoń ocży moie/ á vyźrzę dźiwy w zakonie twoim [Ps 118/2]. CzechEp 124 [przekład tego samego tekstu] SkarKaz 81a.

»od oczu nie odstępować« = być zawsze w myśli (1): Synu moy niechayżeć tedy od oczu twych nie odſtępuią [ne recedant ab oculis tuis]/ á ſtrzeż zakonu y oſtrożnoſći. BibRadz Prov 3/22.

»[co] z oczu [komu] odwodzić« = kazać lekceważyć coś (1): Częſto nam ſławo koniec táki wodziſz, Gdy boiazń śmierći z oczu nam odwodziſz. KlonKr A3v.

»odwrocić (a. odwracać) oczy; oczy są odwrocone« = przesta(wa)ć myśleć o czymś, zwracać uwagę na coś; declinare oculos PolAnt [szyk zmienny] (4;1): OrzList c2v; BibRadz Dan 13/9; SkarŻyw 4; ocży ſwoie Odwroć/ á nie pátrz/ ná wyſtępki moię. GrabowSet O4v, K3.

»oświecić (a. oświecać, a. roświecać), objaśnić, oświecający oczy; oczy miały się objaśnić; oczy (oko) oświecone; oświecenie oczu« = da(wa)ć zrozumienie spraw boskich; illuminare oculos Vulg, PolAnt; revelare oculos; illuminati oculi Vulg [szyk zmienny] (26:2:1;1;9;2): TarDuch E3; WróbŻołt 118/18; RejPs 27v; Tákać to widźimi ſye śwyátłoſć/ yáką ośwyecone ſą oczy Yádámá y Yewy po grzechu KromRozm I E2v; KromRozm III B8v; Ośwyeć nędzne ocży moye by yáśnye pátrzyły/ Ná ty dziwne ſpráwy twoye LubPs aa5, D; Leop Eccli 34/20; RejAp 45; Gdyż iedno tákiemu káżdemu obiecał obiáśnić Duchem ſwoim ſwiętim y ſerce y ocży iego RejPos 209v, 67v, 68, 112v, 113v, 173 [2 r.] (14); WujJud 167v; BudBib Eccli 34/19; Oczy roświéca iáſné przykazánié. KochPs 27; SkarŻyw 112, 113, [236]; CzechEp 112; NiemObr 86; GrabowSet H3v; LatHar 14, 52, 92, 219, 588, 613; WujNT Eph 1/18; SkarKaz 514b; SkarKazSej 702b.

»otworzyć (a. otwarzać) oczy; otworzonymi oczyma patrzyć; otworzyły (a. otwierają) się (a. miały, a. mogły się otworzyć) oczy; otworzone (są) oczy; otworzenie oczu« = (z)rozumieć, pozna(wa)ć, dozna(wa)ć łaski zrozumienia; aperiuntur oculi PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (8;1;15;7;1): OpecŻyw [34]v, 168; MurzNT Luc 24/31; KrowObr B4v; Leop Matth 9/30; Zátym ſię oczy obiemá otworzyły/ y poználi że byli nágiemi BibRadz Gen 3/7, Gen 3/5, I 136b marg, Luc 24/31; BielKron 1v [2 r.]; RejAp 199v; nie może to być/ áby mu nie łatwiey przyſło doiść thego cżego prágnie/ kiedy mu ſie iáką regułką ocży otworzą GórnDworz I4; RejPos 79, 85v, 111v, 149v, 205, 206, 210; RejZwierc 199; Aſz gdy im niewola y nędzá wielka doięłá: dopiero ocży ná grzech ſwoy otworzyli SkarŻyw 558, 261, 567; MWilkHist Kv; ZawJeft 35; LatHar 194 [2 r.]; kiedy zupełność Pogánow do kośćiołá wnidzie/ tedy też wſzytek oſtátek Zydow pocznie oczy otwárzáć WujNT 520, Matth 9/30, Luc 24/31, s. 297.

»otworzyć (a. otwarzać) oczy; oczy będą otworzone« [w tym: na kogo, na co a. ku czemu (6)] = zwrócić uwagę; oculi sunt a fiunt aperti Vulg, PolAnt, aperire oculos PolAnt [szyk zmienny] (11;5): Otworz oczy a oglądáy ktorytz to ieſt/ tzo tak okrutnie za cię cirpi OpecŻyw 131v, 131; TarDuch A2; LubPs hh3; Leop 2.Par 7/15, 2.Esdr 1/6; oczy twoie niechay będą otworzone/ ábyś vſłyſzał modlitwę ſłużebniká twego BibRadz 2.Esdr 1/6, 2.Par 7/15; Poſtronni Pánowie ná nię [Koronę] oczy otworzyli/ y ſnadź iuż ſye ią teraz niedawno podźielili OrzRozm C3; BudBib 4.Reg 19/16, Iob 14/3, Ier 32/19, Bar 2/15[17]; SkarJedn 340; CzechEp 244; PowodPr 25.

»otworzyć (a. otwarzać) oczy (oko) [czyje a. komu]; otworzenie oczu« = dać możność zrozumienia (często: spraw boskich); aperire oculos PolAnt, Modrz [szyk zmienny] (33;1): OpecŻyw 169; RejPs 176v; KromRozm I B2; KromRozm II ov, f; KrowObr B4v, 220; dał ći Bóg pióro/ otworzył ći téż/ iáko widzę ná przyſzłé rzeczy/ któré ná Polſkę idą/ oko OrzQuin Z3, F2, Y2v; RejAp 3, 52v, 166v; GórnDworz Ee7; RejPos 113v; RejPosRozpr b3v; BiałKaz A4v; BudNT Act 26/18; ModrzBaz 144v; SkarŻyw 25, 535; CzechEp 20, 183, 357; A kto by ieſzcże tey obrzydłośći Rzymſkiey nie bacżył/ niechay Bogá prośi/ áby mu ocży otworzył NiemObr 66, 68, 149, 165, 180; ArtKanc N4v; GrabowSet Gv; LatHar 91, 636; do ktorych [pogan] ćię ia teraz poſyłam: ku otworzeniu oczu ich WujNT Act 26/18.

»[na co] rozokiemi oczyma patrzać« = być niechętnym (1): ná nię [prawdę] rozokyemi ocżymá pátrzáią RejWiz 96v.

»patrzyć (a. patrzać, a. przypatrzyć się) oczyma sw(oj)emi; poźrzy oko« = pomyśleć o czymś (3;1): Pátrzayże teraz ocżymá ſwemi/ wiele Pan nád tákiemi mieyſcy wypełnił dekretow ſwoich RejAp 20; RejPos 247; CzechEp 308; Bo té náſzé poſtáwy [...] by w klatki wſádzoné. Któré/ by kto otworzył/ á oſtrowidnémi Chćiał ſie mocno przypátrzyć oczymá ſwoiémi/ Wárſtát wſzytkich boleśći [...] Obaczyłby GosłCast 66.

»patrzyć oczyma swymi« = szukać (1): Pátrzy ocżymá ſwymi cżłeká vbogyego/ Iákoby go pochłanął [!] LubPs C2v.

»patrzyć (a. przypatrzyć się, a. patrzać, a. upatrować), wejrzeć, widzieć, obaczyć, ogłędać oczyma (okiem) dusznemi itp.« [sg (1)] = mentis oculis contueri, animo intueri Modrz [szyk zmienny] (13:3:3:1:1): Patrz tu okiem ſerdecżnym/ iako ſie tam na oné górze korzy przed oytcem ſwym niebieſkim OpecŻyw 53v; KrowObr 57, 108, 113v, 196v; RejAp 47; GórnDworz Mm5; ábychmy ſie práwie ocżymá duſznemi mogli przypátrzyć ſwiętemu Boſtwu twemu RejPos 336v, 43v, 55v, 68, 90, 209 marg, 211, 211v; KuczbKat 80; ModrzBaz 6, 8; SkarŻyw 91; ábyſmy y my támże w niebie ocżymá wnętrznemi/ tegoż páná [...] vpátrowáli CzechEp 330; NiemObr 92.

»oczy podać [w co]« = pomyśleć o czymś, wspomnieć (1): ktoby oczy podał ieſcze w głębſzé látá/ Przodkóm náſzym wielka część hołdowáłá świátá. KochCz A3v.

»podnieść oczy; oczy podniesione są [ku komu, ku czemu a. w co]« = myśleć o kimś a. o czymś znajdującym się wysoko (2;1): Pánie ktory mieſſkaſz w wieku/ kthorego ocży podnieſione ſą ku wierzchnim rzecżam [cuius oculi elevati in superna] Leop 4.Esdr 8/20; RejPos 202, 202v.

»oczy przedrzeć (a. rozedrzeć, [a. rozdzierać]), [wytrzeszczać] [na kogo, na co]« = zwrócić nieżyczliwą uwagę [szyk zmienny] (3): RejZwierc 57; KochPs 22; ná cudze wyſtępki názbyt przedárli ocży [in aliorum erratis sunt nimium oculati]: á ná ſwe by namniey. ModrzBaz 140v; [Odwroćiwſzy ſię od świętych/ wytrzeſzcżeliśćie ocży ná Zakony mnichów ŁaszczOkulary C4v, C4].

»[co] przejrzeć okiem« = przemyśleć coś (1): Co kiedyby ty przéyrzał okiem ſwoim/ Frymárczyłby ſye dźiś ná ſwóy ſtan zmoim. ZawJeft 26.

»przed oczy sobie (a. swe, a. nasze) przekładać (a. kłaść, a. zakładać), stawi(a)ć (a. postawić), przełożyć (a. położyć), przywodzić; na oczy sobie kłaść; przed oczyma swema (a. serca swego) kłaść, położyć« = rozmyślać o czymś, rozważać; przypominać sobie; interesować się; accipere ante oculos Vulg, PolAnt; proponere ante oculos Vulg [szyk zmienny] (17:5:2:1;1;1:1): Nigdym nie kładł miły panie przed ocżyma mema rzecży nie ſprawiedliwey WróbŻołt 100/3; LubPs K, R5, X2v, ccv marg, dd; Leop Ps 100/3, 3.Mach 4/4; BibRadz 2.Mach 8/17; HistRzym 53v; ktorą [ofiarę Chrystusa] gdy my w ſercu ſwoim roſzcżytawamy/ á przed ocży ſwe ią ſobie przekłádamy RejPos 87v, 41, 87v, 190, 245, 247, 305, 328v; KuczbKat 419; RejZwierc 143v, 204; SkarŻyw A4v; Kładźćie ſobie przed oczy/ [...] co zá ſtan wáſz [będzie]/ gdy ſie temu okrutnikowi doſtániećie. OrzJan 18, 22; LatHar 135, 670; WujNT 688; GosłCast 10.

»przypatrować się (a. patrzyć, a. patrzać), oględać, widzieć cielesnym(i) oczyma (okiem); oko cielesne upatrzyć może« = kierować się rozumem w oparciu o doświadczenie zmysłowe [szyk zmienny] (11:3:2;3): BielKron 133v; iáko ſądy Páńſkie bárzo trudne ſą ku wyrozumieniu/ kto ſie ná nie tylko cieleſnemi ocżymá przypáthrowáć będzie. RejAp 130v, 12v, 128 [2 r.]; GórnDworz Mm4v; RejPos 130v, 131, 182, 207, 207v (8); WujJudConf 138v; CzechRozm 39, 185 [2 r.], **.

»inszymi oczyma się przypatrzyć« = zmienić dotychczasowy pogląd na jakąś sprawę (1): niech ſię też inſzymi ocżymá/ niż do tych cżáſow cżynił/ ſpráwie ſwey lepiey przypátrzy CzechEp 98.

»przyść, toczyć się przed oczy; na oczy przychodzić« = przypominać się [szyk zmienny] (2:1;1): O cżem nye potrzebá dawnych przykłádow ſyęgáć/ gdy teráznyeyſſych bárzo wyele ná ocży mi przychodzi GliczKsiąż B7; RejZwierc 41v; gdy mi ſię przed ocży/ Niewymowna łáſká/ y twa dobroć tocży. GrabowSet O3; LatHar 142.

»sobie przed oczy przytaczać; [komu] przed oczy się przytaczać« = nasuwać (się jako) przedmiot rozmyślań (1;1): Iáka ſie nam w tym Pſalmie ſpráwá przed ocży przytacża. LubPs R4v marg, V v marg.

»rzucić okiem [gdzie]« = pomyśleć a czymś (1): Rrzućiwſzy [!] okiem przed ſię á potym záś záſię [tj. w przyszłość i w przeszłość]/ Obacżyſz co zá ludźie náſtáli w tym cżáſie. CzahTr D.

»skłaniać (a. skłonić) oczy (oko); nakłonić oczu; oczy skłoniły się [na co, a. do czego, a. ku czemu, a. za kim]« = zwracać (a. zwrócić) uwagę; skłaniać (a. skłonić) się ku czemuś; oculi ad aliquid Vulg [szyk zmienny] (5;1;1): WróbŻołt Z6v; Aby nie ſkłániał ocżu ſwoich ná nieſpráwiedliwość LubPs X2v marg; Leop Ier 22/17; Nie pátrza on na dźiélność wypráwnych koni/ Ani oká zá chypkim ſzermiérzem ſkłóni. KochPs 213, 59, 135; LatHar 153.

»oczy skłonić ku ziemi, spuścić na ziemię« = myśleć o sprawach doczesnych (1:1): WróbŻołt 16/11; ocży ſwe vdáli á ſpuśćili ná źiemię [oculos suos statuerunt declinare in terram]. Leop Ps 16/11.

»oczy spuścić [z czego]; [co] z oczu spuścić« = przestać o czymś myśleć, pamiętać (1;1): CzechEp 87; mam ná dobrey piecży y bacżeniu W.M. záchowáłe y ſtárodawne przyiaćielſtwo/ áni go z ocżu y z ſercá [...] chcę ſpuśćić. WerKaz 276.

»przed oczyma (okiem), w oczu (oczach) sta(ną)ć« = być przedmiotem myśli, wspomnień; [esse] animo infixum Mącz [szyk zmienny] (8:2): MurzHist L2; Mącz 126d; iż záwżdy krzywdá iego tuż vſtáwicżnie ſtoi v progu iego/ á przed ocżymá iego. RejPos 252, 315v; WisznTr 19; Myśląc komubym pod rozſądek ostry/ Miał dáć tę ſpráwę/ [...] Tyś przed inſzémi [...] W oczu mych ſtánął ZawJeft 3; GrabowSet Cv, C3; OrzJan 35; KlonWor 37.

»zwierciadło przed oczy stawiać« = dawać możność znalezienia podobieństw (1): Káżdemu wdźięcznym być vpominkiem Chce moy POTROYNY. gdyſz nie przymáwia, Iedno zwierćiádło przed oczy ſtáwia. CiekPotr )?( 2v.

»przed oczyma się świecić; w oczu bliszczeć« = być przedmiotem myśli, wspomnień (1;1): cnothá cnotliwemu záwżdy iáko iáſna ſwiecá przed ocżymá ſie ſwieći RejZwierc 100; WysKaz 11.

»przed oczyma, w oczu tkiwić« = być przedmiotem uwagi, pamiętania (1:1): Non videmus manticae quod in tergo est [...]/ Cudze wyſtępy nam w oczu tkwią, á ſwoyeſmy nád zádkiem powieśili. Mącz 208c; RejPos 285.

»[na kogo a. za czym] oczy udać« = zająć się; zwrócić uwagę [szyk zmienny] (2): Boć zá zyemſkyemi ſpráwámi ocży ſwe vdáli. LubPs D4, S5 marg.

»przed oko [czyje] wchodzić, wynikać« = stawać się przedmiotem uwagi [szyk zmienny] (1:1): myśli/ co powſtáią W ſercu mym/ przed twe oko wynikáią. GrabowSet Sv, N2v.

»[jakim(i)] oczyma (okiem) wej(ź)rzeć (a. pojrzeć), przypatrzyć (a. dopatrzyć) się« [w tym: jasnemi (3), zdrowym (2), nielipkimi, ostremi, pilnym, prawym, rozumnym, subtylnym] = zastanowić się, przemyśleć (8:3): á też to znáć kto ſie iedno temu iáſnemi ocżymá przypátrzyć będzie chciał. RejAp 10v, 106v, 148v; GórnDworz X6, Hh5; RejZwierc 184v; CzechRozm 197v; gdyby drudzy oſtremi ocżymá/ ná náſze vpadki chćieli poyrzeć [acucioribus oculis lapsus nostros contueri vellent]/ [...] ModrzBaz 66; CzechEp 186, 369; Gdy cżłowiek weyźrzy w to rozumnym okiem/ Strách y pomyślić o morzu głębokiem KlonFlis C2v.

bibl. »oczyma nie widzieć (a. oglądać, a. ujrzeć), uszyma nie słyszeć, sercem nie (z)rozumieć« = ne ... videre (in) oculis (suis) et (in) auribus (suis) audire et corde (suo) intelligere Vulg, PolAnt (7): Leop Matth 13/15; BibRadz Is 6/10; BiałKat 113v; BudNT Act 28/27; Abowiem zátyło ſerce ludu tego [...] y zámrużáli oczy ſwe: áby ſnać oczymá nie widźieli/ á vſzymá nie ſłyſzeli/ y ſercem nie zrozumieli WujNT Act 28/27, Matth 13/15, s. 139.

»[co] widzieć przed oczyma« = doznawać (1): iedno poty poki ſtrách przed oczymá ſwemi widzieli vćiekáli ſie kniemu RejPs 115v.

»[kogo] widzieć przed oczyma« = móc czerpać z czyichś nauk (1): ktorzy thy Proroki twoie vſtáwicżnie widzimy przed ocżymá ſwemi/ ácż ich ocżywiſcie nie widzimy/ ále głoſy oney ich woley [...] vſtáwicżnie brzmią w vſzoch náſzych RejPos 321.

»wiercieć się, latać, parać się, wić się przed oczyma; wić się na oczu« = być przedmiotem myśli, pamiętania, wyobraźni, doznań; ante oculos versari Mącz [szyk zmienny] (3:1:1:1;1): wyſtępek moy vſtáwicżnie ſie wierći przed oczymá moiemi. RejPs 76v, 25; Mącz 486b, 488b; RejAp 161; ModrzBaz 69; Smierć przed oczymá lata KochPs 80.

»oczy wlepić [w co]« = zacząć myśleć o czymś (1): Gdy ocży ſwe z wyſoká ſpuśćiwſzy/ á w głębokość ie źiemſką wlepiwſzy/ do rzecży ſię w źiemi będących [...] przywięzuią. CzechEp 87.

»oczy duszne wyłupować« (1): Bo tem ſpoſobem zwykł karać niezbożné i odrzuconé ludzie/ zátwardzaiąc ié i oczy iem duſzné wyłupuiąc MurzHist Pv.

»wziąć, brać przed oczy [kogo, co]« = pomyśleć, zastanowić się, uwzględnić; ponere coram oculis PolAnt [szyk zmienny] (7:6): RejRozpr F; Co s tey pioſnecżki ſłuſznye przed ocży ſwe bráć mamy. LubPs O2v marg; BibRadz *3v [2 r.], Ps 100/3; BielKron 68v; weźmi przed ocży ſwe ty ſrogośći ktore tám [...] nád niewiernemi okázowáć ſie będą RejPos 6, 250, 313; RejZwierc [782]; MycPrz I Bv; ZapKościer 1583/54; SiebRozmyśl [A3].

»oczy [komu] zabawiać [czym]« = powodować doznanie czegoś (1): Twe przykazánie oczy nam zábáwia Wdźięczną rádośćią SzarzRyt A3v.

»(za)ćmić (a. zaćmieć) oczy; oczy się (za)ćmią; zaćmione (a. zaciemnione) (są) oczy (oko)« [sg (1)] = odebrać zdolność rozumienia; obscurantur oculi Vulg [szyk zmienny] (4;2;12): RejPs 27v, 66v; KromRozm III B5; Głowá v mnie ieſt wątła y zaćmione oko. Prot B3; RejAp 52v; RejPos 185v, 196v, 209, 210, 284 (9); do vznánia prawdy ocży ſię ćmią SkarJedn 357; SkarŻyw 384; Strzedz ſie żeby ocżu nie záćmiły błędy WisznTr 32; WujNT Rom 11/10.

»zaćmić oczy« = nie chcieć rozumieć (1): ktorzy zaćmiwſſy oczy ſwoie nic o bogu niepomnią RejPs 139.

»zakryć od oczu« = przestać zwracać uwagę (1): zákrzywſſy [!] od oczu twoich wyſtępek ludu twoiego raczyłeś ná ſtronę zgromádzić od nich rozgniewánie twoie. RejPs 126.

»zakrywać, zakryty (a. skryty) od oczu; zakrywać (a. skryć się), zakryto(-e) jest przed oczami; oku skryć się« = czynić niezrozumiałym, nieznanym, zapomnianym; ujść uwadze; abscondi(tus) ab oculis Vulg, PolAnt; non esse oculatum Vulg; abscondere se ab oculis PolAnt [szyk zmienny] (2:8;2:3;1): KromRozm II o; Leop Is 65/16, Ier 16/17; Záwżdy przed nim ſą iáwne drogi ich/ á nie ſą zákryte przed oczymá iego BibRadz Eccli 17/13, Iob 28/21, BibRadz Is 65/16; Iáko y s thym Nykodemem nie mowił iedno w przypowieſciach/ cżęść iemu dawał znáć/ [...] á cżęść zákrywa od ocżu ich RejPos 152, 195, 196v, 271, 321, 338; CzechEp 16; NiemObr 97; Nic ſię oku nie ſkryie władnącemu w niebie. GrabowSet Ev; WujNT Luc 19/42.

[»oczy zamrożywszy« = bez zastanowienia: Zwykli królowie [...] wiele rzeczy dawáć oczy zámróżywſzy. SenekaGórn 221.]

»oczy zamrużyć (a. zamrużać), zawrzeć (a. zawierać), zamknąć« [w tym: na co (1)] = nie chcieć rozumieć, wiedzieć; oculos comprimere PolAnt, Vulg; oculos claudere Vulg [szyk zmienny] (7:2:1): ocży ſwe záwárli: áby kiedy y ocżymá niewidzieli/ y vſſymá nieſlyſſeli/ y ſercem niezrozumieli Leop Matth 13/15; BudNT Act 28/27; iedno iż ślepi ſą/ ktorzy [...] ná świecę ná lichtarzu wſzytkim świecącą [tj. Kościół] oczy zámrużáią? WujNT 21, Matth 13/15, s. 56 [3 r.], 139, Act 28/27; SkarKaz 82a.

»[komu] oczy zapluskać« = odebrać rozsądek, możność rozumienia (1): tákći bárzo ten Luter niecżyſty ocży zápluſkał/ [...] iżeś ſię oſzukáć dał? SkarŻyw 520.

»oczy (oko) [czyje a. komu] zasłonić (a. zasłaniać), zakryć; oko zasłonione; zasłona na oczu« = odebrać możność rozumienia (zwykle: spraw boskich) [szyk zmienny] (10:1;1;1): ktohrych [!] otzy Antykryſt zákrył tymi Máſſkáry y pſtroćinámi/ iż prawdy Bożey poznać przed nimi niemożećie. KrowObr 107v, 1v, 55, 131, 179, 182, 216v; ktoremi [fałszywymi powieściami] obłudny ſwiat á on chytry zwodnik narodu tego nędznego ludzkiego/ záwżdy mieli záſłániáć ty omylne ocży náſze RejPos 241v, 261v, 321; BielSjem 10; WujNT 393; áby nam zaſłoná ná oczu w zakonie iego nie byłá SkarKaz 82b.

»(za)ślepić oczy (a. doślepić oczu); zaślepione (a. (d)oślepione), ślepe oczy; ślepota (a. doślepienie) oczu« = odebrać możność rozumienia (zwykle: spraw boskich); oszukać; excaecare oculos Vulg, PolAnt; oculos claudere PolAnt; obcaecare oculos Vulg [szyk zmienny] (62;32:6;2): RejPs 101; RejKup p5v, r8; Iáko chythrze ſwyát obłudny záſlepya ocży ludzkie/ áby odſtąpili od woley Bożey LubPs aa6v marg; GroicPorz bv, pp2v; RejWiz 174v, 180; Vpominki y dáry/ záſlepiáią ocży ſędziam Leop Eccli 20/31; BibRadz Is 6/10; BielKron 45; gdyż tákowym omylnikom Pan owſzem obiecował záwżdy doſlepić ocżu ich RejAp 43v, AA3v, 5, 24 [2 r.], 40v, 44v (14); HistRzym 3v; gdyż nam thy ſrogie bierzmá záſlepiły ocży náſze RejPos 173; A ſlepotá tákich ocżu niſkąd inąd nie przypada cżłowiekowi káżdemu/ iedno z beſpiecżeńſtwá grzechu iego RejPos 204, 3, 43v, 54v, 64 [2 r.], 67 [2 r.] (56); RejZwierc 63, 70, 190, [193]v, 248v, 259v, 261v; BudBib Deut 16/19; BudNT Ioann 12/40; SkarJedn 329; SkarŻyw 566; NiemObr 91; Bo w rozeznániu ludźie ślepé máią oczy. PudłFr 76; Phil H4; KołakSzczęśl B; RybGęśli B3v; WujNT Ioann 12/40, 1.Ioann 2/11; SkarKaz 205a; KlonWor 50.

»zaślepić oczy swoje« = nie chcieć wiedzieć (1): Cżemuześ ták záſlepił ocży ſwoie/ iż nie widziſz tych Lázárzow leżących przed drzwiámi twemi? RejPos 163.

»być zatajon od [czyich] oczu« = nie być wiadomym (1): áni złość ich zátáioná ieſt od moich ocżu [est abscondita ... a conspectu oculorum]. BibRadz Ier 16/17.

»zatkać oczy [czyje]« = odebrać możność rozumienia spraw boskich (1): Bo pokrył was Iehowá duchem ſnu twárdego/ y zátkał ocży wáſze [clausit oculos vestros] BudBib Is 29/10.

»oczy zatykać« = nie chcieć rozumieć (1): ma go [ojciec syna] ták wypráwić á nágotowáć/ yákoby dobrze przyyęty był/ á tho nye żadnym vbyorem/ [...] ále dobrym á bogoboynym wychowányem á ćwicżenyem/ w rżecżách tych [...] ná ktoreby y Bog rad pátrzał/ y ſam ſnich myedzy ludzmi ocżu ſwych ſobye nye zátykał. GliczKsiąż E8.

»oczy [czyje] zawrzeć, zatwarzać« = odebrać możność rozumienia spraw boskich [szyk zmienny] (1:1): ieſzcże zátwarza ocży y vſzy ich/ iż iáko ſlepi á głuſzy nic o nim rozumieć nie mogą. RejPos [278]; BiałKat 113v.

»z oczu zejść, schodzić« = zostać zapomnianym; ab oculis abesse Mącz [szyk zmienny] (1:1): Mącz 429c; niech nie ſchodzą z ocżu twych blizny ran iego ná wieki LatHar 271.

»z oczu łuskę zjąć, zedrzeć; odpadną łuski z oczu« = dać łaskę zrozumienia swego błędu i poznania prawdy (1:1;1): Rátz Pánie Wſzechmogący z otzu łuſkę zedrzeć ludu temu áby kiedy przeyrzał y ná wieki niezginął KrowObr 199v, 107v; RejPos 286.

Wyrażenia: »oczy (oko) cielesne, mięśne« [szyk 15:13] (27:1): KrowObr 114, 196v; że zá thą ſpráwą w wierze nie będzie iuż żadnego MYSTERIVM trzebá/ iedno rozumu potrze ſámego będzie/ á ocżu y vſzu mięśnych SarnUzn H5; Cieleſnemu oku dziwnie ſie wſzitko widzi. RejAp 176v marg, Dd3, 47; RejPos 28, 207; LatHar 219. Cf »przypatrować się cielesnymi oczyma«.

»czułe [= czujne] oko« (1): iżby on ſmok ſtáry/ Co/ cżułym okiem/ záwſze piecżołuie/ [...] Prozno złoſny prácował GrabowSet I3.

»oczy (oko) duszne (a. duchowne), dusze« [szyk 24:2] (16:10): OpecŻyw [34]v; KrowObr 57, 196v; RejAp 47; GórnDworz Mm5; iż ni w cżym inſzym nádzieiá twoiá/ iedno gdy ocży duſze twoiey poznáią tego to zbáwicielá ſwego. RejPos 58; ácż tego ocżymá cieleſnemi doſiądz ábo widzieć nie możemy/ ále ocżymá duſznemi á wiárą tego doſięgáć mamy. RejPos 130v, 55v, 58, 68, 79, [105]v (15); WujJud 167v; SkarŻyw 91; LatHar 14; PowodPr 25. Cf »oko duszne bielmem zachodzi«, »oczy duszne wyłupować«, »zaćmione oczy dusze«.

»oko czyste, jasne« [szyk 2:2] (2:2): iáko trzebá oká czyſtégo temu/ który by chćiał Króleſtwo Bożé dobrze poznáć OrzQuin F; RejZwierc 182, 191; ArtKanc L10v.

»oczy ludzkie« = hominum oculi Modrz [szyk 15:1] (16): RejPs 174; Nye rácż wżdy ich [tj. pogaństwo] zábiyáć do końcá moy Pánye/ [...] Lecż ye roſproſz mocą twą á rácż ye potrwożyć/ Ná przykład ocżom ludzkyem rácż ye tu położyć. LubPs O4v, aa6v marg; BibRadz *2; niechay będzie chocia náder dobrze/ iednák ludzkim ocżom w ſmák to nie poydzie. GórnDworz E5, E8v; HistLan ktv, B2; ModrzBaz 69; SkarŻyw 100, 212; NiemObr 97; KołakSzczęśl Dv; Phil H4; WujNT 669, 790.

»oko niewidome« = niezrozumienie spraw boskich (1): Byś mi ocżyśćił oko niewidome/ A światło dał znáć/ twym wiernym wiádome. GrabowSet N3.

»oko opatrowania« (1): ACz z powinnośći Królewſkiéy ſczodrobliwośći/ ku wſzytkich poddánych pożytku y rozmnożeniu/ okiem opátrowánia mamy pilność czynić [oculo considerationis intendere debeamus JanStat 112] SarnStat 82. Cf też »oko opatrzności mieć«.

»oko ostre« [szyk 1:1] (2): OrzQuin F; Ná te ſłowá rozmyśláć ſię pocżął: á oſtre oko ná dobrą rádę máiąc/ rychło przyzwolił/ áby ſię doſkonáłośći żywotá Chrześćiáńſkiego chwyćił SkarŻyw 353.

»pilne oko« [szyk 16:1] (17): GliczKsiąż L5v; KochSat A4; Prot A2v; ábyś pilnym okiem weźrzał ná ſpráwy Nátury GórnDworz X6, K, Mv; RejZwierc 49v, 133v; Stephan Woiewodá Wołoſki máiąc ná Albrichtowo przedſięwzięcie [...] pilne oko/ [...] począł tym więcey być oſtrożnieyſzym StryjKron 672, 732; KochPhaen 20; KochPieś 35; GórnRozm I3v; OrzJan 107; LatHar 73; SarnStat 410; VotSzl A2v.

»oko przezroczyste« = bystry umysł (1): O moy miły brácie tocieś cżyſtego oká przeźrocżyſtego RejZwierc 191.

»oczy (oko) serdeczne, serca« = animus, mentis oculi Modrz [szyk cum ai 8:6] (14:7): OpecŻyw 53, 131; KrowObr 108, 113v; HistRzym 53v; RejPos 43v, 90, 202, 202v, [203]v marg; WujJud 167v; ModrzBaz 5v, 8; GrabowSet Q; To co po niey [epistole] śpiewáią [...] ſtáwi ocżom ſercá twego potężne ſkruſzenie opocżyſtych ſerc Zydow bezbożnych LatHar 79, 91, 135, 636; WujNT Aaaaaa3; day mi ták vniżone ſerdeczne oczy/ żebych ſię tego niebá wſtydźił SkarKaz 353a. Cf »źrzenica oczu serdecznych«.

»tępe oko« = niemożność rozumienia spraw boskich [szyk 1:1] (2): W Kapłániéch Vrzędnych/ tych rzeczy wykłády ſchowáné ſą. [...] krótką rękę/ y tępé oko ty ná to maſz. OrzQuin F4v, Fv.

»oczy (oko) umysłu (a. smysłu), myśli, [rozumu, rozumne]« (5:1): PatKaz III 145v; RejPs 176v; bo iż z głupſthwá wſzythki niepráwości roſthą/ ieſli pirwey nie wypurguie cżłowiek ocżu vmyſłu ſwego GórnDworz A2v; RejPos 58; CzechEp 20; NiemObr 86; [ktorzy zámrużywſzy oczy rozumu ſwégo ládáiáko czytáli. CerGór 77, 70].

»oczy (we)wnętrzne« [szyk 3:2] (5): OpecŻyw 25; CzechEp 330; wnętrznymi ocżymá vpátruiemy ty rzecży/ ktore [...] wſzytko wyrozumienie cżłowiecże przechodzą. NiemObr 92; LatHar 14, 670.

»oczy (oko) wiary« (3): że my pocżątek/ vrzędy/ y godnośći Kośćiołá/ nie rozumem ludzkim poznawamy/ ále ocżymá wiáry widźimy. KuczbKat 80; LatHar 14. Cf »oko wiary patrzy«.

»oczy wytrzeszczone« (1): Niechże lud ſczebietliwy oczy wytrzéſczoné Obráca ná w márnośćiách rzeczy oſádzoné GosłCast 10.

»zaćmione oczy dusze« (1): pewnie wiedz iż będą oſwiecone ony záćmione ocży duſze twoiey RejPos 69.

»oczy zawściągnione« = niemożność rozumienia spraw boskich [szyk 1:1] (2): rácż oświećić z miłoſierdzya ſwego ſwiętego/ ty záwſciągnione niewiárą y grzechem ocży náſze RejPos 113v, 113v.

»źrzenica oczu sedecznych« (1): Ták ia źrzenicą ocżu mych ſerdecżnych/ Ku tobie obroconych/ [...] Duſzę bym ćieſzył GrabowSet Q.

Szeregi: »i oko i baczenie« (1): iż Vrodzoność twą znam miedzy wſzytkiemi ſtany iáſnego á przeſtronego y oká y bacżenia RejZwierc 182.

»oczy, (i) myśl(i)« [szyk 2:1] (3): RejPos 173; K tobie myśli mé wzdycháią/ Ciebie oczy mé ſzukáią. KochPs 37; niechcę tu ocżu y myſli twoiey/ tych rzecży powtarzániem y wykłádem zábáwiáć. LatHar 381.

»oczy i (to jest) rozum« [szyk 2:2] (4): ktory [Stary Zakon] do końcá zákryty był od oczu/ to yeſt/ rozumow ludzkich KromRozm II o; RejAp 5; iáko thym niewiernikom záſlepił y rozum y ocży RejPos 233, 191v.

»oczy i (a) serce« = oculi et cor Vulg [szyk 6:2] (8): Leop 2.Par 7/16; RejPos 197, 209v, 284, 285v; iáko Páweł ziąwſzy záſłonę Moyżeſzowę z ſercá y z ocżu ich. [...] náwroćił ich do Páſterzá y Krolá ich Dawidá. CzechRozm 68; SkarŻyw 112; WerKaz 276.

»oczy (oko), (i, a) uszy (ucho)« = oculi et aures Vulg, PolAnt [szyk 12:10] (22): WróbŻołt 91/12; KromRozm III B5; KrowObr B4v; Leop 2.Par 7/15, 2.Esdr 1/6; BibRadz Is 6/10; iedno iż ſą záſlepione ocży y vſzy twoie/ iż ani o tym ſłyſzeć áni rozumieć nie możeſz RejPos [292]v, 197, 206, 207 [2 r.], 210, 218v (13); WujJud 167v; RAcż otworzyć/ Pánie Iezu Chryſte/ vſzy y ocży ſercá mego/ ábym ſłuchał náuki twoiey/ y wyrozumiał ią LatHar 91, 636.

Wyrażenia przyimkowe: »przed oczyma (okiem) [w tym: czyimi (84)], przed oblicznością oczu [czyich]« [sg (4)] = wskazuje na nosiciela sądu lub stosunku uczuciowego: według kogo, u kogo; in oculis PolAnt, Vulg; in conspectu oculorum, ante oculos Vulg; coram oculis PolAnt (85:2): OpecŻyw 179; RejPs 147v, 171v; WróbŻołt 100/7; MurzNT Matth 21/42; LubPs Ev, Q4v; iż ſami przed otzymá náſzymi bárzo ſię ſobie podobamy KrowObr 189v; RejWiz 95; który niepráwe rzecży mawia/ niebył wzdzięcżen przed oblicżnośćią ocżu moich. Leop Ps 100/7, 1.Reg 20/3, 29, 25/8, 2.Reg 15/25, 2.Par 36/12 (16); tedy wſzytki iego [ludu] ofiáry były obrzydłe/ a iako plugáſthwo ſproſne przed ocżymá iego [Boga] BibRadz I 381b marg, Deut 9/18, 13/18, Iudic 2/11, 1.Reg 1/18, Ps 115/15 (13); Noe łáſkę Páńſką nálazł przed ocżymá BielKron 4v, 30, 49v, 53, 62v, 115 [2 r.]; RejAp 132v; boś ieſt iáko nędzny robacżek á nikcżemne ździebłko przed ocżymá iego. RejPos 46v, 46, 54, 71, 102, 104 (16); RejZwierc 175v, 258 [2 r.]; niech droga będzie duſzá moiá przed ocżymá twemá. BudBib 4.Reg 1/14, Ex 11/3, 24/17, Deut 12/8, 2.Reg 10/3, 4.Reg 1/13 (13); CzechRozm 211v; SkarJedn 330; KochPs 108; WerGośc 203; Sćieſzki twoie przed iego okiem rozważone GrabowSet D4v, N3, N3v; WujNT 669; SkarKaz 350b.

»w oczu (oczach) [czyich]« = wskazuje na nosiciela sądu lub stosunku uczuciowego: według kogo, w kogo; in oculis Vulg, PolAnt (66): RejPs 174; KromRozm I N4v; MurzNT 98v marg; LubPs aa3v; iáko obcego mię ſobie mieli/ y byłem w ocżu ich iákoby pielgrzym. Leop Iob 19/15; BibRadz Prov 26/12; OrzQuin K3; SarnUzn C5; RejPos 190; Iáko to cżynić zwykły nikcżemne ptaſzętá/ Acż w ocżoch ludzkich brzydkie ony bocianiętá. HistLan B2; ſpodobáłá ſię tá rzecż w ocżu moich BudBib Deut 1/23; vcżyniſz mu/ co ſię tobie zda dobrego, (marg) Wł. co dobrego w ocżu twych. [...] (–) BudBib 2.Reg 19/37, Gen 6/8, 18/3, 29/20, 32/5, 47/25 (29); CzechRozm 140v; SkarJedn 313; KochPs 131, 160; ktorzy ſię w ocżách ludzkich wzgárdzonymi być nie ſromáią. SkarŻyw 212, 112, 212, 285, 391, 589; CzechEp 285; iż nie w wielkiey wadze/ y miłośći/ pobożni ludźie/ w ocżu tego świátá być mieli NiemObr 13; KochFr 18, 42, 103; ReszPrz 100; KochPieś 9; ZawJeft 45; KochFrag 27; WujNT Matth 21/42, Mar 12/11, s. 237, 790; PowodPr 14; SkarKaz 83b; SkarKazSej 658a, 686a.

W przen (1):
Wyrażenie: »oczy sowie« (1): Ci ludźie z rozumem ſwoim do táiemnic Bożych idą/ y przeto ślepemi y głupiemi zoſtáią. świátłość [!] nieprzyſtępna oczy ich ſowié ślepi. SkarKaz 205a.
i. O stosunku do kogoś; w zależności od kontekstu: opieka, łaska lub niełaska (najczęściej o Bogu względem ludzi) (157): iáko ieſt ſpráwiedliwe nád káżdem ſwięthe oko iego RejZwierc 204.
Frazy: »oczy się ciągną [ku komu]« (1): Ocży moię (záwżdy ſie ćiągnęli) ku wiernym źiemie [oculi mei ad fideles terrae] Leop Ps 100/6.

»oko (oczy) (jest, są), stoi [nad kim a. na kogo, a. „tam”]« [w tym: pilne (2), łaskawe (1)] = sunt oculi super aliquem PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (19:2): LubPs I2, I4v marg; gdzye prawdziwa chwałá/ tám też oko iego/ A gdzye prawdy nie sſtawa/ záprzał ſie káżdego. RejZwierz 108; BibRadz 2.Par 7/16, Ps 33/16; nád ktorym [miastem Jeruzalem] było vſtáwicżnie ſwięte oko iego RejAp 24v, 20, 26v, 41; ktorego on opiekálnikiem á obrońcą ieſt/ á thuż nád káżdym vſtáwicżnie ſtoi oko ſwięte iego. RejPos 192, 144, 243v, [279]v, 321v, Ooo3; RejZwierc 42v, 173v; KochPs 46 [2 r.]; KołakSzczęśl C; WujNT 1.Petr 3/12.

»oko (oczy) patrzy (a. patrzają), pogląda, pojrzy, mają wzgląd [na kogo, na co]« = oculi in a. super aliquem Vulg [szyk zmienny] (9:1:1:1): Oculi eius pauperem reſpiciunt [...]. Ocży iego maią wżgląd na vbogiego WróbŻołt 10/5; LubPs I; Leop Eccli 34/15, 19; RejAp 30; RejPos 78v [2 r.], 200v, 227; że owo był ták ſwięty á pobożny człowiek/ [...] á pilnie nań pátrzyło oko Páńſkie. RejZwierc 175v, 175v, 176.

»oko piłnuie [kogo]« (1): Iedno tylko ſámo oko iego pilnuie á ſtrzeże tych ktorzy ſpoczćiwoſćią chwalą ymię iego RejPs 48v.

»oczy są skłonne [ku komu]« (1): Oculi mei ad fideles terrae, [...] ocży moie były skłonne ku wiernym WróbŻołt 100/6.

Zwroty: »baczyć przed oczyma« (1): Bo obiecuie pan roſtropnem vczynić káżdego/ á pilnie go baczyć przed oczymá ſwemi RejPs 46v.

»(być) przed oczyma, na oku« (2:1): niechay będę záwżdy/ ná twym oku GrabowSet I3v, D4; przed twemi oczymá y lewy y práwy. SzarzRyt B3.

»kryć oko [przed kim]« (1): Ty Pánie [...] Nie kryi oká przedemną GrabowSet B4.

»oko mie(wa)ć [nad kim a. na kogo]« (2): iáko Pan dziwnie oko ſwe záwżdy miał nád ludźmi tákich wiekow/ ktorzy ſzedziwość ſwą ſtátecżnie poſthánowioną záwżdy okáżoli [!] przed ſwiętym máyeſtatem iego. RejZwierc 125v; SiebRozmyśl [A4].

»mieć na się oko miłościwe« (1): vpadł w on grzech vſtnego záprzenia. w ktorym miáł ná ſię oko miłośćiwe Zbáwićielá ſwego. SkarŻyw 598.

»oczy (oko) obrocić (a. nawrocić); będą oczy obrocone« [w tym: k(u) komu a. na kogo a. na co (13); łaskawe (2), miłosierne (2), miłosierdzia (2)] [szyk zmienny] (13;2): iednácżko naſſa/ ony twoie miloſierné ocży k nám obroci OpecŻyw 190v, 20; PatKaz I 18; MurzHist F4; BielKron 77v; RejPos 257v; SkarJedn 386; ArtKanc R16v; KmitaPsal A5v; GrabowSet C4v, D2v, F3; LatHar 482; SkarKaz 633b; Ocżi ſwe święte gdy ku mnie náwroćiſz/ Wſzyſtko nieſzcżeśćie [...] ſkroćiſz. CzahTr B3v.

»[czyje (= boskie)] oczy [k komu] obrocić« = zjednać komuś łaskę bożą (1): ćiebie pośrzedniká y iednacżá prośimy/ áby [...] Oycá twego ocży k nam [...] obroćił. ArtKanc D4v.

»od oczu swych odrzucać« (1): od ocżu ſwych ſwiętych odrzucaſz káżdego/ A nie dopuſzcżaſz przed ſobą mieſzkáć wſzetecżnego. LubPs B4.

»odwrocić (a. odwracać, a. obrocić) oczy (oko); oko się odwraca; oczy odwrocone« [w tym: od kogo (6), na co (1)] = avertere oculos Vulg; avertere faciem PolAnt [szyk zmienny] (10;1;1): RejPs 32v; gdy wyćiągniećie ku niebu ręce wáſſe/ odwrocę ocży ſwe od was Leop Is 1/15; BibRadz Eccli 27/1; BielKron 94; RejPos 228; BudBib Eccli 4/5; KochPs 17; Ocży twoie Zaż wiecżnie odwrácáć ná wołánie moie Będźieſz GrabowSet G2v, I3v; LatHar [+10]v; Nie widzą co zá tym idźie/ gdy ty oczy twoie Bozkie od nich odwroćiſz. SkarKaz 316a; SkarKazSej 672a.

»[na kogo] otwarzać oczy« = być niełaskawym (1): Y ná tákiegoż ty ieſzcze otwarzaſz oczy twoie [super hunc aperuisti oculos tuos]/ á pożywaſz mię z ſobą do ſądu. BibRadz Iob 14/3.

»otworzyć oczy; są oczy otworzony (a. otwarte) [do czego a. na co a. nad kim, nad czym]« = okaz(yw)ać łaskę; sunt oculi aperti PolAnt [szyk zmienny] (2;4): TarDuch E2v; RejPs 47; BielKron 77v; Niechay ocży twe nád domem tym otwárte będą we dnie y wnocy BudBib 2.Par 6/20, 3.Reg 8/29; Iáko ná to nieſzczęśliwe kroleſtwo oczu nie otworzyſz? SkarKazSej 700b.

»patrzać oczyma srogiemi; weźrzy srogość oczu« (1;1): LubPs hh6v; Pátrza y ná grzeſzné oczymá ſrogiémi KochPs 47.

»podnieść oczy [na kogo a. nad kim, a. na wspomożenie czyje]« (3): Pan záwżdy ná vbogye podnyoſł ſwoye ocży LubPs C3v; A iákoż tu Pan proſzę cie ma podnieść ocży ſwoie ná wſpomożenie náſze? RejZwierc 189v, 191v.

»oczyma przepatrować« = nie obdarzać łaską (1): ocżymá ſwięthey łáſki ſwey nas nie przepátruie/ owſzem nas s káżdey ſtrony vniżone dziwnie wywyzſzáć racży. LubPs Z5v.

»[być] okiem przytomien« (1): Proſzę ćię iednák byś w żywoćie moim [...] Okiem przytomien RybGęśli D3.

»oku sfolgować« = złagodzić niełaskę (1): oku twemu: Zfolguy/ day wytchnąć GrabowSet Q3.

»oka (oczu) [z kogo] nie spuścić, nie zymać [= zdejmowac]; [kogo] z oczu nie spuścić« (1:1;1): Okażęć drógę/ któréy ſye maſz trzymáć/ A oká ſwego z ćiebie niechcę zymáć. KochPs 44; To twóy ſtróż: ten ćię z oczu nigdy nie ſpuśći/ Ani nodze ſzwánkowáć twoiéy dopuśći. KochPs 187, 28.

»strzec okiem« (1): Sczęśliwy ieſteś káżdy/ którégo ćie [...]Bóg poſtánowił/ y ſwym ſtrzeże okiem. ZawJeft 24.

»[nad kim] trzymać oczy« (1): On [...] Nád wſzytkiémi trzyma oczy KochPs 94.

»udać oko [na co]« (1): Vdał oko ſwe ná ſercá ich [Posuit oculum suum super corda illorum] BibRadz Eccli 17/7.

»[nad kim] umocnić, utwirdzić oczy« (1:1): Wſſákże ya yednák nád tobą vtwirdzę ſwe ocży LubPs H4; LatHar 161.

»we(j)zrzeć (a. po(j)źrzeć), patrzyć (a. patrzać), poglądać (a. wyględać, a. zaglądać) okiem« [w tym: na kogo a. na co, a. ku czemu, a. za kim (44); miłosierdzia (21), miłosiernym (a. miłościwym) (14), łaskawym (3), litościwym (2), miłosiernie (1)] [szyk zmienny] (39:4:3): OpecŻyw 141v, 159v, 160v; RejKup n7; LubPs H3, S4, cc2v; Trudno ſie obacżyć mamy/ ieſli na nas Pan nye weźrzy okiem miłoſierdzya ſwego. RejPos [105] marg, 76v, 104v, [105] [2 r.], 120v, 121 (14); WujJud B; chćiéy tylko ſwoim okiem z niebá Ná mię poyźrzéć grzéſznégo KochPs 6, 47, 85, 87, 97, 126, 138, 184; Poyźrzy okiem łáſkáwym ku téy niſkiéy źiemi KochPhaen 5, 16; BielSen 5; ArtKanc L5v, P8v; KmitaPsal A2; LatHar 24, 206, 239, 243, 440, 645; SiebRozmyśl E4v, F4v, H2; CzahTr B3v.

»włożyć [na kogo] oczy« (1): firmabo super te oculos meos: [...] włożę naćię mocno ocżi moie WróbŻołt 31/8.

»łaskawe oko [przeciw komu] wynosić« (1): ty łáſkáwé twé oko Przećiw nam/ Pánie/ wynośiſz wyſoko. ZawJeft 18.

Wyrażenia: »oko łaskawe; oczy łaski« [szyk 7:5] (11;1): MurzHist F4; LubPs Z5v; LeszczRzecz A6v; RejAp 26v; KochPs 16; KochPhaen 5; KmitaPsal A2; Proſzę Oycże vżycż oká łáſkáwego GrabowSet B2v, Cv; LatHar 239, 645. Cf »łaskawe oko wynosić«.

»oko (oczy) miłosierdzia, miłosierne (a. miłościwe), litościwe, dobrotliwe« [szyk cum ai 8:14] (23:19:2:1): OpecŻyw 141, 159v, 160v, 190v; ſwym okiem miłoſcziwym Dayze pokoy yeſcże żiwym RejKup p3v; LubPs H3, cc2v; gdzyeć on iuż będzye racżył obroćić ku tobye oko ſwiętego miłoſierdzya ſwoiego RejPos 257v, 76v, 104v, [105] [3 r.], 120v, 121 (14); WujJud B; Ten ná niebie mieſzkáiąc/ okiem litośćiwym Pátrza ná ludzkié troſki KochPs 97, 47, 87, 126, 138, 184; SkarŻyw 598; KochPhaen 16; ArtKanc L5v, P8v; GrabowSet D2v, I3v; LatHar 24, 206, 239, 243, 440, 482; SiebRozmyśl E4v, F4v, H2; CzahTr B3v. Cf »mieć na się oko miłościwe«.

»oko (oczy) pańskie, boże (a. boskie), Pana (Boga)« = oculi Domini Vulg, PolAnt; oculi Dei Vulg [szyk 18:2] (16:2:2): RejPs 50; LubPs I, I4v marg; Ocży Páná Bogá pátrzáią ná thego ktory ſie go boi Leop Eccli 34/19, Eccli 34/15; RejAp 26v, 30; Nád wiernym nigdy ſie nie zmieni oko Páńſkie. RejPos 280v marg, 144, 162v, 177, 228, 321v; RejZwierc 175v, 176; BudBib Eccli 34/18; KochPs 46; SkarŻyw 250; Oko Páńſkié tuż czuiemy ZawJeft 15, 19.

Szeregi: »oko (oczy) i serce« [szyk 1:1] (2): obrałem y poświęćiłem dom ten/ [...] y będą tám oczy y ſerce moie [oculi mei et cor meum] po wſzytki czáſy. BibRadz 2.Par 7/16; RejPos 144.

»oko i twarz« (1): ieſli ty oko twe y twarz twoię odemnie odwroćiſz: coż po mnie? SkarKazSej 672a.

»oczy, (a, i) uszy« = oculi et aures PolAnt, Vulg [szyk 6:1] (7): TarDuch E2v; LubPs I2; BibRadz 2.Par 7/15, Ps 33/16; KochPs 17; KołakSzczęśl C; Gdyż oczy Páńſkie nád ſpráwiedliwymi/ á vſzy iego ku prośbie ich WujNT 1.Petr 3/12.

Wyrażenia przyimkowe: »pod oczyma boskiemi« (1): Y wroćił ſię ná pierwſze ſwoie mieyſce ná puſtynią: ſam z ſobą tyło pod ocżymá Boſkiemi mieſzkáiąc. SkarŻyw 250.

»przed oczyma [czyimi = boskimi]« (1): iż cżłowiek będąc wiernym Pánu ſwemu/ [...] poydzie przed ocżymá iego poſiadáć onego błogoſłáwionego mieyſczá iego RejPos [136].

j. Człowiek, ktoś (bez związku z jego wzrokiem lub myśleniem), też Bóg (13): A tu mnie też przynioſło teraz ſzcżęſcie moie/ Iż w fwey zmieſzáney myſli widzę ocży twoie. RejWiz 85v; Otho ſpráwię iż vſtánie od ocżu wáſzych y zá wáſzych cżáſow głos weſela [cessare faciam de loco isto in oculis vestris ... vocem gaudii] BibRadz Ier 16/9; BudBib Ps 5/4[6]; com wżdy winná? przécz ſye brzydźi mémi Oczymá ZawJeft 41; Przeto/ przed twym okiem/ padáiąc/ ſerdecżnie Prośiłem/ o lutość GrabowSet O2.
Wyrażenia: »oczy (boskiego) majestatu« = Bóg (3): day áby offiárá/ ktorąm otzom twoiego máieſtatu niegodny offiárował/ byłá przyiemna tobie KrowObr 170v; LatHar 143, 236.

»śmiertelne oko« (1): Którému oſtátniému moiému wyroku [tj. śmierci]/ Nic iuż niech nie záwadza w mym śmiertelnym oku. GosłCast 32.

Wyrażenia przyimkowe: »przed oczyma [czyimi]« = wobec kogo (3): iż on ſie mnie okaże [...] ſprawcą iáwnem przed oczymá memi wybáwienia mego. RejPs 65; że złość wáſzá wielka/ ktorąśćie vczynili przed ocżymá Iehowy [in oculis Domini] BudBib 1.Reg 12/17; SkarKaz 352b.

»przed oczyma [czyimi]« = w kim (1): Nycz nyebylo krzyuego przed oczyma panny maryey PatKaz III 149.

k. Oko zwierząt służące jako lekarstwo lub środek magiczny [czyje: G sb i pron (5), ai (2)] (7): Celonites/ ieſt Indijſkiego żołwiu oko FalZioł IV 50d; Wezmi ocżu rakowych iednę vnciją FalZioł V 111, IV 24b, V 27; ktemuż też ſłuży dym z oczu ſłonych ſzczuk SienLek 114v.
Wyrażenie: »oko wyłupione« (2): Przed okiem iego [wilka] wyłupionym/ domowe zwierzęta vciekaią. FalZioł IV 12b, IV 13d.
l. Przedmiot w kształcie oka; oko figury przedstawiającej istotę żywą; rysunek oka (13): A choć też [fałszywi bogowie] z ocżymá ſtoyą á wżdy nye pátrzáyą. LubPs dd4v, aa; Nie lepſzeſz to niż lewek co go z chlebá zlepią/ [...] Pozłotki nań nakładſzy grochu miáſto ocży RejWiz 14v; Szobol s Kamienmi. [...] Oczii s Ballasrubiń WyprKr 20v; iż [...] obiecał drogę do Lorethu pieſzo/ [...] á tám zoſtáwić ocży ſrebrne/ ieſliby mu pirwſzy wzrok v páná Bogá [panna Maryja] vprośiłá GórnDworz T3v; ná kámieniu iednem śiedmiore ocży BudBib Zach 3/9; SkarŻyw 299.

I sg w funkcji okolicznika sposobu: »oczyma [do kogo]« = twarzą w jakimś kierunku (1): tzemu ie [obrazy] otzymá ktorymi niepátrzą/ do ludzi obrácaćie? KrowObr 113.

W połączeniach szeregowych (5): co ma obras w ſobie? ma otzy á niewidzi/ ma vſzy á nieſlyſzy/ ma nogi á niechodzi/ ma gębę á niemowi. KrowObr 114v; BibRadz Ps 113/5[13]; KochPs 174, 198; SkarŻyw 40.

Fraza: »oczy nie patrzają; okiem nie patrzać« (1;1): Gębą niemówią/ okiem nie pátrzáią/ Vchem nieſłyſzą/ noſem nie wącháią. KochPs 174, 198.
2. Pojedynczy otwór w sieci, pętelka; macula Mącz (5): Ocellatus, Pelny dziur/ á ok yáko śieć. Mącz 259c; Plaga [...]. Wielka polna śieć/ s wielkiemi okámi. Mącz 302c, 203b [2 r.]; Calep 8b; [NAprzod pocżni śiatkę ná oku álbo ná dzieśiąći CygMyśl E2v].
3. Punkt na kostce do gry (3): Canicula, Yedno oko na koſtce/ [...] ktora ná grze tráci Mącz 33c; Senio ‒ Koſtka o ſzſczci [!] okach. Calep 968a.

W porównaniu (1): Co ieſliby licżbá w rádźie co ważyć miáłá/ tedyćby naywięcey záprawdę o to śię ſtáráć trzebá/ żeby dobre [...] ludźi obierano w rádę/ áby źli á niebácżni niebyli do przemagánia ábo do wygrawánia iáko oká v koſtek. ModrzBaz 30.

4. Okrągły otwór (1): Zołny záſię łákome wpuſzcżáią ozory Do oká vlowego KlonWor 45; [tám maſz w niey [piszczałce] przewierćieć dwie oce CygMyśl E].
5. Kolorowe kółko na ogonie pawia (1): Oculi etiam dicuntur caudae pavonum Ogony páwie pełne ók. Mącz 259b.
6. Liczba jeden; żart. (1):
Zestawienie w funkcji liczebnika złożonego: »sto i oko« = sto jeden (1): TESTAMENT KVMELSKIEGO. Vczyniony w Rzymie dniá ſto y oko, roku Pánſkiégo 1576. PudłFr 77.
7. [Pączek pędu rośliny szlachetnej przeszczepionej na inną roślinę: Gdyby gdźie blizu śiebie były máćice białego y cżarnego winá/ tedy zerznąwſzy po rożdżce z obudwu ták ie ſpołem złęcżyć/ áby oko śrzednie iedney práwie przytulił do oká drugiey Cresc 1571 504.]
8. Zestawienia w funkcji nazw botanicznych (16):
»wołowe oko« = Anthemis tinctoria L. (Rost), rumian żółty, bylina z rodziny złożonych (Compositae); buphtalmos(-us) Mącz, Calep; oculus bovis FalZioł, buphtalmum SienLek; sempervivum Calep [szyk 8:1] (9): WOłowe oka liſt maią iako koriander rozdzielone FalZioł I 94b, +4b, I 94v żp, 94b; Mącz 28a; SienLek 208; Buphthalmus – Panny mariey ziele, vel, S. Iana zelie, herbario: wołowe oko. Calep 142b, 966b.

~ W porównaniu (1): że bárźiey Iudaſzowá brodá Swiećiłá/ niż pochodnia [...]. Iáko iáſkier ná łąkách; [...] Iák ſię świecą owe Száfrány Ciłicyiſkie/ y oká wołowe KlonWor 28. ~

»wronie oko« = Paris quadrifolia L. (Rost), czworolist pospolity, bylina z rodziny liliowatych (Liliaceae); oculus cornicis Miech; herba Paris SienLek (7): FalZioł +4b, I 94c, II 15b; Roſcie też tam Kuczilabuha ziele: ktore v nas wronie oko zową MiechGlab 26, **6v; SienLek 206, Xxx4.

9. Zestawienie: »wronie oko« = odcisk, nagniotek; clavus Mymer1, BartBydg (2): De Morbis. [...] Clavus. Kroauge. wronie oko. Mymer1 38v; Clavus, genus ulceris, quod maxime in pedibus nascitur, wronye oko BartBydg 29.

Cf BEZOKI, BLASKOOKI, BYSTROOKI, JEDNOOKI, KRZYWOOKI, MAŁOOKI, MODROOKI, NIEBLASKOOKI, OCEMGNIENIE, [OSTROOKI], PRĘDKOOKI, ROZOKI, [SPACZOOKI], [SROGOOKI], STOOKI, WIELKOOKI, [ZŁOTOOKI]

KW