[zaloguj się]
[pdf]

OPĘTANY (110) part praet pass pf

opętany (108), opętan (2).

o oraz a jasne.

Fleksja
sg
mNopętany fNopętanå, opętana nNopętané
Gopętan(e)go G G
Dopętan(e)mu Dopętan(e)j D
Aopętan(e)go, opętany Aopętaną A
Iopętanym, opętanem I I
pl
N m pers opętani, opętany
subst opętan(e)
G opętanych
D opętanym
A m pers opętan(e)
subst opętan(e)
I m opętanymi, opętan(e)mi

sg m N opętany (20). ◊ G opętan(e)go (3). ◊ D opętan(e)mu (1). ◊ A opętan(e)go (12), opętany (1). ◊ I opętanym (11), opętanem (2) MurzHist, MurzNT. ◊ f N opętanå (5), opętana (1); ~ (attrib) -å (2); ~ (praed) -å (3), -a (1); -å OrzJan; -å : -a SkarŻyw (2:1). ◊ D opętan(e)j (1). ◊ A opętaną (6). ◊ n N opętané (1). ◊ pl N m pers opętani (13), opętany (1) HistRzym. subst opętan(e) (1). ◊ G opętanych (11). ◊ D opętanym (3). ◊ A m pers opętan(e) (11). subst opętan(e) (1). ◊ I m opętanymi (4), opętan(e)mi (1); -ymi KrowObr (2), SkarŻyw; -ymi : -emi WujNT (1:1).

Składnia dopełnienia sprawcy: opętany od kogo (17), kim, czym (5); od kogo HistRzym, BiałKat, WujJud, BiałKaz, CzechRozm, CzechEp, LatHar (2), WujNT (5); czym Mącz; od kogo : kim OpecŻyw (1:2), SkarŻyw (3:2).

Sł stp s.v. opętać, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w. s.v. opętać.

I. W funkcji właściwej (105):
1. bibl. Chory psychicznie w mniemaniu otoczenia opanowany przez złego ducha, mający w sobie diabła i działający pod jego wpływem; qui daemonium habet, daemonium habens PolAnt, Vulg; qui a daemonio versatur Vulg (104): KromRozm II v4; przywiedli mu [Jezusowi] człowieká niemego/ opętánego. A gdy był wygnan dyabeł/ przemowił niemy WujNT Matth 9/32; Przeczże mię ſzukacie zábić? Odpowiedźiáłá rzeſza/ y rzekłá: Aboś opętány [Diábelſtwo maſz Leop]: ktoż ćię ſzuka zábić? WujNT Ioann 7/20, Matth 8/33, s. 337, Ioann 10/20.

W połączeniu szeregowym (1): [Chrystus przyszedł na świat] áby [...] ludziom ſłużył/ wzgárdzonym/ grzeſznym/ vbogim/ chromym/ ſlepym/ głuchym niemym/ opuchłym/ niedołężnym trędowatym/ opętánym KrowObr 3.

W charakterystycznych połączeniach: opętane(-y, -a) ciało, człowiek (udzie) (6), dusza, dziecię, dziewka (corka) (4), łgarz, łotr, niewiasta.

Zwroty: »[kogo] opętanego uzdrowić, [komu] opętanemu zdrowie przywrocić« [szyk zmienny] (3:1): proſſąc/ by iey dziewkę opętaną vzdrowil/ [...] wolala za nijm [Jezusem] rzekątz. Smiluy ſie nademną ſynu Dáwidów/ botz dziéwka moia wielkié vdręcżenie cirpi od zlégo ducha. OpecŻyw 54v, 54v; OpecŻywSandR nlb 3; iáko y S. Bernárd ſámym przyłożeniem y dotknieniem tey przenaświętſzey hoſtyey/ raz niewieśćie opętáney/ á drugi raz cżáry ſrodze zepſowánemu cżłowieku/ zdrowie przywroćił, (marg) Echáryſtya [!] chore cżęſto lecży. (‒) LatHar 648.

»diabła z opętanych ludzi wyganiać, od opętanych ludzi diabelstwa wypędzać« (1:1): OpecŻyw 35v; wierzmy wżdy Dyabłu y ániołom i ego/ ktorzy ilekroć ie [...] z opętánych ludzi wyganiáią [...] drżą/ ryczą WujNT 385.

Wyrażenia: »od czarta (czartów), od diabła (diabłow), od szatana (szatanow), od ducha złego, od nieprzyjaciela dusznego opętany« = arreptitius, daemoniacus, energumenus Cn) [szyk 10:2] (6:2:2:1:1): Muſi to dziecię bytz od diábla opętané a na nás naprawioné. OpecŻyw 33v; BiałKat 236; CzechRozm 230; Kleryk ieden kośćiołá Akucyneńſkiego od cżártá był opętány/ á zlecżyć ſię v żadnego świętego grobu niemogł SkarŻyw 251; Tym cżáſem corká Ceſarzá Dyoklecyaná opętána od nieprzyiaćielá duſznego zoſtáłá: y wołał przez nię cżárt/ aby po Witá poſłano: niechcąc zniey inácżey wynić iedno ná przyśćie iego. SkarŻyw 553, 107; LatHar 57; Ták ſkoro Páweł Alexándrá y Hymeneuſzá záklął/ wnet od ſzátáná byli opętáni WujNT 588, 416, 588 marg, 589, Zzzzz2.

»czartem, diabłem, złym duchem opętany« (2:1:1): Winien ieſt ten lgárz/ złym duchem opętany okrutné ſmierci. OpecŻyw 114; Iuż ci ięt lotr diáblem opętany OpecŻyw 108; iednę niewiáſtę złem bárzo cżártem opętáną/ ktorey nikt zlecżyć niemogł w iey [S. Eufrazyjej] opiekę dáłá. SkarŻyw 226, 566.

W przen (1):

W porównaniu (1): iáko ieſt tá wſtydliwośći/ wiáry/ y wſzyſtkiégo cnotliwégo żyćia odchłani przepáść: która oślep bez wſtydu iáko opętána niehámownie ták bieży OrzJan 21.

α. W funkcji rzeczownika: Szaleniec, człowiek niespełna rozumu; daemoniacus Mymer1, BartBydg, Mącz, PolAnt, Cn; obsessus BartBydg, Mącz; daemonium habens, qui daemonium habet PolAnt, Vulg; daemoniosus, a daemone obsessus Mącz; a daemonio vexatus Vulg (68): Mymer1 38v; BartBydg 40b, 99b; Iezu ktorys od opętanego/ od pijanicze łaianie ſkromnie cierpiał. TarDuch B4v; MurzHist P3; MurzNT 51; A Boże vchoway włożyć ná opętánego/ iáki płátek łáziebny/ miáſto ſwiątośći KrowObr 121, 120v; Oni tedy kthorzy ná to pátrzyli iáko ſie co działo z onym opętánym [temu który miał czártá WujBib]/ powiedzieli im wſzyſtko [...] gdy [Jezus] wſtępował do łodżi/ iął go prośić on co był opęthánym [który był od czártá vdręczony WujBib]/ áby mogł być z nim Leop Mar 5/16; Mącz 77b; RejPos 234; Zábiegli mu [Jezusowi] dwá opętáni zgrobow wyſzedſzy/ ſrodzy wielce/ że nie mogł nikt oną drogą minąć. BudBib Matth 8/28; Tedy on opętány podrápawſzy ſzáty ná ſobie/ gdy k ſobie przyſzedł bieżał do komorki oney gdyie [!] vmárły leżał Witaliſz/ wołáiąc Zmiłuy ſię nádemną ſługo Boży Witaliśie/ bom wielce przećiw Bogu y przećiw tobie zgrzeſzył. SkarŻyw 107; bo wnet cżárt ktory iey duſzę był opánował/ y ćiáło trapić pocżął, y wołáłá iáko opętáná ladá co. SkarŻyw 308, 226; StryjKron 351; ArtKanc Kv; LatHar 254; vyrzeli onego ktory był opętány [onego opętánego Leop]/ ſiedzącego/ obleczonego/ y z dobrym baczenim (marg) tego ktory miał ćmę ábo woysko. (–) WujNT Mar 5/15; mowiło ich wiele z nich [o Jezusie]: Opętányć ieſt [Dyabelſtwo ma Leop]/ y ſzáleie [...] Drudzy mowili: Teć ſłowá nie ſą opętánego (marg) czártá máiącego. (–) [tego coby miał dyabelſtwo Leop]. WujNT Ioann 10/20–21; iż ná wzywánie imieniá S. Hiláryoná nád opętánymi/ czárći nátychmiaſt vćiekáli. WujNT s. 478, Matth 8/16, 28, 12/22, Mar 5/16, 18, s. 478.

W połączeniach szeregowych (7): ktorego [Chrystusa] kxięża żydowſcy názywáli opętánym/ Sámárytanem/ y iáwnogrzeſznykow álbo celnikow towárzyſzem. KrowObr 9; Iſz będąc tákowym pánem [Chrystus]/ niegárdził vbogimi/ ſlepymi/ głuchymi/ niemymi/ opętanymi/ trędowátymi/ chromemi/ páſterzmi/ iáwnogrzeſzniki KrowObr 49, 49; Y wodzili do niego [do Chrystusa] wſzytki chore/ rozmáitemi niemocámi y boleśćiámi zięte/ y opętáne/ y lunátyki/ y páráliżowáte/ y vlecżał ie. BudNT Matth 4/24; CzechRozm 192v; ArtKanc I20; WujNT Matth 4/24.

W porównaniu (1): [sakramentarze] Koſćiołem gárdzą/ Concilium niepotrzebuią: iáko opętáni/ Słowo Boże/ Słowo Boże wołáią OrzList e4v.

Zwroty: »kłaść ręce na opętane« = leczyć szaleńców (1): Przeſto wezmićie moc kłáść ręce ná opętáne/ áby przes kłádzienie rąk wáſzych/ duchowie nietzysći/ od ćiał ludzkich vćiekáli. KrowObr 120.

»leczyć (a. uleczać) opętanego« = daemoniacum curare PolAnt [szyk zmienny] (3): BudNT Matth 4/24; gdy opętáne wodzono do niey/ modlitwą á ręku ſwoich kłádzienim/ lecżyłá ie/ á Dyabły wyganiáłá. SkarŻyw 183; WujNT Luc 4 arg.

»uzdrawiać (a. uzdrowić) opętanego; (był) uzdrowion opętany« [szyk zmienny] (9; 2): Bo powiedáli im/ y ktorzy widzieli/ iáko vzdrowion opętany [servatus esset daemoniacus]. BudNT Luc 8/36; ktory [Jezus] chodźił cżyniąc dobrze/ y vzdráwiáiąc wſzytkie opętáne ode dyábłá CzechEp 311; Dwu ślepych [Jezus] oświeca y opętánego vzdrawia. WujNT przedm 35, przedm 34, Matth 8 arg, 12 arg, Mar 1 arg, 5 arg (9).

»opętanego wybawiać; opętany bierze wybawienie, wybawion był« (1; 1:1): Slepi bráli wzrok/ opętány od dyabelſtwá bráli wybáwienie/ y wſzyſcy niemocni [...] zdrowi bywáli. HistRzym 126; bárzo wiele od Daybłow opętánych wybáwiono było. WujJud 60v; [Jezus] Opętánego wybawia w bożnicy. WujNT przedm 34.

»diabły od opętanych, z opętanych wyganiać, wymiatanie nieczystych duchow od opętanych« (1:1:1): Iezu ienżes timże Apoſtołom twoim mocz wymiatania niecżyſtich duchow od opętanych dał. TarDuch B2v, B3; iż [...] y imię iego [Pawłowe] było dyabłom ſtráſzne: ktore ie z opętánych wyganiáło. WujNT 478.

»opętanego wyswobodzić, rozwięzować; opętany wyzwolony« (2:1;1): opętánych wiele [Jezus] wyſwobodził. Leop Mar 1 arg; [Jezus] Od dyabłow opętáne mocnie rozwięzował LatHar 519, 537; WujNT Matth 9 arg.

Wyrażenia: »opętany od diabła (diabłow), diabelstwa, od szatanow; opętany duchem złym« [szyk 3:3] (3:1:1;1): larvatus etiam dicitur. Duchem złym opętány/ álbo ſzalony/ wściekły. Mącz 184d; HistRzym 126; WujJud 60v; Náoſtatek w źiemi Ierázenorum/ dwá opętáni od ſzátánow/ ludźie okrutni záſli Pánu drogę/ y wołáli zá Pánem cżárći oni w nich będąci. BiałKaz G3v; CzechEp 311; LatHar 519.

»niemo opętany« (1): Niemo opętány wyzwolony. WujNT Matth 9 arg.

Szeregi: »chory i opętany« (1): Cudá wielkie cżyni / zwłaſzcżá nád chorymi i opętánymi. SkarŻyw 57.

»ktory się źle ma i opętany« (1): przynośili do niego [do Jezusa] wſzytki ktorzy ſię zle mieli y opętáne [...] Y vzdrowił wielu ktorych rozmáite choroby trapiły: á wyrzućił wiele czártow WujNT Mar 1/32.

»opętany albo oczarowany« (2): [modlitwa] Zá opętáne álbo ocżárowáne. LatHar 624, 745.

»szalony i opętany« (2): przywieść do ſiebie kazał iednego ſzalonego y opętánego/ krory[!] był wmieście wſzem znáiomy SkarŻyw 457; NiemObr 9.

a. Skażony obecnością, przebywaniem złego ducha (zawsze o oleju poświęcanym w kościele katolickim) (4): áby wſzyſcy wybráni y wierni obatzyli/ iákowe opętáne oleie maćie/ s ktorych Dijabły wyganiaćie. KrowObr 84, 81 [2 r.].
Szereg: »zły i opętany« (1): ſkądeśćie wzięli/ tak zły Oley y opętány/ iż Dijabły ſniego wyrzucaćie? KrowObr 81.
b. Będący wynikiem działania złego ducha, powstały pod wpływem diabła (o uczuciach) (2): KochFr 76; Opętána chćiwość ocży łudźiom ślepi Fráſzká/ práwi/ Pokoy/ bić ſię lepiey/ Stądże dla ſztuki Ziemie álbo Złotá/ Niepráwość kwitnie/ á więdnie Cnotá RybGęśli B3v.
2. Trudniący się, parający się [czym] (1): Periuriis delibutus Krziwoprzyſieſtwy opętany [!]/ to yeſt nie ras áni dwa krzywo przyſyągł. Mącz 80d.
3. [Ograniczony, skrępowany [czym]: Poſpolite záś ruſzenie náſze iákie teraz ieſt/ procz tego że Conſtytutiámi ták opętáne/ że go niemoże porwáć iáko rycerſka ſpráwá potrzebuie GrabZdanie B3.]
II. W funkcji przymiotnika (5):
lek. Chory psychicznie, popadający w szaleństwo (5): Też gdi vcżiniſz kurzenie z naſienia Piwonijowego ieſth dobre opętanym ludziem/ I tym ktorzy Swięthego Walantego niemocz cierpią FalZioł I 97d; [adamas] mieſiecżnikom y też opętanym ludziom ieſt pożytecżny. FalZioł IV 46d, *4.
α. W funkcji rzeczownika: furiat, szaleniec, fanaticus Mącz (2): [Opętánemu lekárſtwo 120. h SienHerb B#3.]
Szeregi: »obses albo opętany« (1): Fanaticus, Obſes álbo opętány/ Szalony któremu ſie kázi głowá Mącz 117d.

»szalony albo opętany« (1): Gygarthus – łoze na ktorim ſzalone albo opetane prziwiezuią. Calep 467a.

Synonimy: I. 2. uwikłany, zamotany; II. szalony; α. obses, szaleniec, szalony.

Cf OPĘTAĆ, OPĘTANIEC

KK