[zaloguj się]
[pdf]

ORACYJA (52) sb f

-cy- (21), -ci- (21), -ći- (1), -ti- (3), -cyi- (4), -ciy- (1).

o oraz pierwsze a jasne (w tym w a 4 r. błędne znakowanie), końcowe a pochylone.

Fleksja
sg pl
N oracyjå
G oracyj(e)j oracyj
D oracyj(a)m
A oracyją oracyj(e)
I oracyją oracyjami
L oracyj(e)j, oracyji oracyjåch

sg N oracyjå (4). ◊ G oracyj(e)j (6). ◊ A oracyją (11). ◊ I oracyją (4). ◊ L oracyj(e)j (6), oracyji (1) ModrzBaz. ◊ pl G oracyj (4). ◊ D oracyj(a)m (1). ◊ A oracyj(e) (5). ◊ I oracyjami (4). ◊ L oracyjåch (6); -åch (2) BielKron, OrzQuin, -ach ModrzBaz (2), -(a)ch (2).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Mowa, przemowa, perora wygłaszana do słuchaczy lub czytelników; oratio Mącz, Modrz [oratio – mowa Mymer1 10, BartBydg, Murm 192; – rzecz, mowa Mącz 269d; kazanie, rzecz do ludu; mowa; rzecz, mowa długa, przyprawna – oratio Cn] (38): A ták on dzyeń rádą y orácyámi tymi ſzcżedł BielKron 414v; Acż ci ſłyſzę/ iſz/ kiedi wy mowić pocżniećie/ Końcá wſwych oracyach naleſć niemożećie. KochSat B3; acżkolwiek też ona Grecka oratia/ ktora naſzym ſtarſzym niekiedy domową a poſpolitą bywała/ vnichże ſkoro zgyneła KwiatKsiąż H3, I2v, K2; Quale ingenium haberes, indicio fuit oratio tua, Co za dofćip yeſt w tobie z twoyey Oráciey poznał. Mącz 85c; Panegyrici vel panegyrica oratio, Orácia w którey znamienite perſony bywáyą wychwalone/ to co na tákowych ziázdách bywáło przi oblicznośćy mnogich ludźi. Mącz 275c; wieldzy wymowce [...] pokriwáiąc náukę/ vkázowáli orácyie ſwe ludziom proſciuchno piſáne/ iákoby około cżynienia ich/ iedno rozum przyrodzony/ á prawdá miſtrzowáłá/ nie ćwicżenie/ áni náuká GórnDworz E7v; Tám go [króla] Myſzkowſki Biſkup mowną orácyą/ Przywitał wyſławiáiąc Sármácką nácyą. StryjWjaz B4, C4; Iuż wżdy powiedz Poſtumie o trzech kozkách moich/ A przeſtań oraciy o tych woynách twoich. ModrzBaz 94v, 61v [2 r.], 78v; Przed nim chwalono Páná iednego wymowę/ Y piękną orácią/ y słowá miodowe StryjKron 567; Potym ią [królowę Barbarę] pozdrawiał Láćinſką Orátią Ian Staphileus Legat Papieſki etc. StryjKron 727; CzechEp 136, 164, 417.

W przeciwstawieniu: »nie ustawiczna oracyja, ale dyjalektyka« (1): Abowiem od ſądow prąwie odrzuczona ieſt/ kiedy nieuſtawiczną oracią ale Dialectiki [!]/ to ieſt węzłowatym obycżaięm weſpołek przywiodſzy vſtawy ku ſprawie wſpor bywa KwiatKsiąż Iv.

W charakterystycznych połączeniach: oracyja długa, grecka, łacińska (3), mądra, mowna, piękna (2), prosta, ustawiczna.

Zwroty: »oracyjami się bawić« (1): KlonWor **2v cf »krasomowstwo i oracyje«.

»oracyją czynić (a. uczynić); czynienie oracyjej« (2;2): Astringere orationem numeris, Mowę orácią rymem/ wierſzámi vczynić/ rimem oſięgnąć. Mącz 421b; Abowiem w cżynieniu oracyey iákmiarz wſzyſcy tych nauk vżywáią/ ktore ná przećiw nauce dobrze mowienia ſą. KwiatKsiąż I2; o cżynieniu Oráciy przy pogrzebie [funebrium orationum] ModrzBaz 59v; Declamito ‒ Vſtawicznie oracie czinie. Calep 291a.

»oracyją mieć« (2): OrzRozm O3; Przethoć Heráklitus Philozoph cżáſu Sedycyey będąc proſzony/ áby w orácyey ſwey ktorą miał do ludu dał rádę/ kthorymby ſpoſobem do zgody Rzecżpoſpolita przyść mogłá Phil R4.

»mowić oracyją« (1): Declamiren. Mowić orácyą. Declamare. Declamitare. Calag 119a.

»oracyją rozwlec« (1): ſłow nowych y wydwarzánych náſadza/ orácią wſzythkę od Adámá ią pocżąwſzy rozwlecże/ ſam ſie w ſobie dziwnie nákocha GórnDworz Ii6v.

»słuchać oracyjej« (2): StryjWjaz C; Wiemći ia że tą náſzą mową nic niezbuduiewá/ ále oto náłekcemy ſobie vſzy y czás nam miłey zeydźie/ niż w tych tám kołách ſłucháiąc nie wſzyſtko mądrych oráćiy. GórnRozm H3.

»oracyją wyprawiać« (1): Kiedy więc orácią pocżnie chłop wypráwiáć/ Iużeſz tam y Krolowi/ nietrzebá ſie ziáwiáć. PaxLiz Dv.

»oracyją wystroić (a. [stroić])« (1): áżby długą orácyą wyſtroili/ á wydwomemi ſłowy wyliczyli to wſzytko/ czego im potrzebá. WujNT 26; [WujPos 1590 263].

»oracyją zamknąć« (1): Concludere et perorare, Rzecz á oráciyą zamknąć. Mącz 56c.

Wyrażenie: »myślona [= układana] oracyja« (1): Declamo – Mowi czinię, czwicze ſzie w miſzlionich oraciaach [!]. Calep 291a.
Szeregi: »oracyja albo kazanie« (1): doſyć dobrze y ſzeroce wypiſáli ie [obyczaje] vcżeni ludzye/ w ſwoich Orácyach álbo Kazániu BielKron 425.

»krasomowstwo i oracyje« (1): kiedy [obłudny człowiek] ięzykiem pochlebia: kiedy rękę cáłuie: kiedy ſię kłánia y dudkuie: kiedy ſię kráſomowſtwem y oráciámi báwi. KlonWor **2v.

»mowa, oracyja« (2): Mącz 421b; Declamatio – Mowa, orahą [!] dla czwiczenią ſzie. Calep 291b.

»składana mowa i oracyja« (1): á takowi ſię ku składaney mowie/ y ku oracyam pochodzącym według náuki Retoryki zdamiſię godzą. KwiatKsiąż Kv.

»rzecz a oracyja« (1): Mącz 56c cf »oracyją zamknąć«.

2. Prośba, podanie, posłanie, petycja (4): Continet epistola tertia esse tibi redditam orationem, Stoyi na trzecim liścćie [!] żecz yeſt oddána oracia. Mącz 447a; Pomnię y ią/ żem cżytał iednę Orácią/ gdzie vbogi mąż/ prośi vrzędu/ áby mu dopuśćił vmrzeć GórnDworz Y5, Y5; niewiem co za oracyą poslowie na witaniu krolowi Ieo mci przinioſą na seym, ia się o trzidziesci pſalmow ſtaram KochList nlb 2; [Lecż on [cesarz] áni orácyą náſzę/ áni rácie/ áni co nam zlecono dośić łáſkáwie przyiął BusLic 24v].
3. Rozprawa, utwór polityczny lub publicystyczny pisany w formie mowy, przemówienia, przeważnie wydany drukiem i zawierający w swym tytule słowo „oracyja”; oratio Modrz (6): OrzQuin Q2; A iż gárdłem káráć mężoboyſtwo ieſt naprzyſtoynieyſza/ y zgadza ſię z Boſkim/ ludzkim y przyrodzonym práwem/ okazałem to ia cżterzmi orácyámi wydánemi ModrzBaz 78; ále práwo przyrodzone vcży/ y ia o tem w orácyj moiey ktorą názwałem Laſkim [in Lascio]/ doſtátecżnie wypiſałem/ że gwałt gwałtem odeprzeć godźi ſię. ModrzBaz 78v, 134v marg; Iáko káżdy z Piotrá Roſſettá mnichá bezbożnego y niewſtydliwego orácyey De laudibus Romanae vrbis, łácno obacżyć może. CzechEp 85; Nárżeka wáſz Orżechowſki/ człowiek wielki/ ná to płácenie głow w oratiey ſwoiey/ ktorą nápiſał ná pogrżeb Krolá Sigmuntá ſtárego GórnRozm E4v.
4. Modlitwa [oratio – święcenie Mymer1 8; – modlitwa Mymer2 7; oratio aliquando significat modlitwa, prośba Mącz [269]d; pacierz (Modlitwa Pańska) – oratio Cn] (4):
Zwrot: »oracyją mowić« [szyk zmienny] (4): Gdy im Krol przyrzekł wſzytki pełnić Kondicie/ Nád nim záś Arcybiſkup mowił orácie. StryjWjaz C2v; A po Alleluia we Mſzy/ y po Grádale orácie zá Krolá mowi ktory Biſkup. StryjWjaz D4v, C2v, C4v.

Synonimy: 1. kazanie, mowa, mowienie, przemowa, rzecz; 2. petycyja, prośba; 4. modlitwa.

BK