Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [ORACYJOWAĆ]

Następne hasło: [ORACZOW] »

ORACZ (182) sb m

o jasne, a pochylone (w tym 2 r. błędne znakowanie).

Fleksja

	sg	pl
N	oråcz	oråcze
G	oråcza	oråczów
D	oråczowi	oråczóm
A	oråcza	oråcze
I	oråcz(e)m	oråczmi
L		oråczoch
inne	sg G a. A - oråcza

sg N oråcz (83). ◊ G oråcza (4). ◊ D oråczowi (10). ◊ A oråcza (7). ◊ G a. A oråcza (1). ◊ I oråcz(e)m (7). ◊ pl N oråcze (23). ◊ G oråczów (13); -ów (3), -(o)w (10). ◊ D oråczóm (16); -óm (2), -(o)m (14). ◊ A oråcze (7). ◊ I oråczmi (9). ◊ L oråczoch (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII(XVIII) w.

Znaczenia

Człowiek uprawiający ziemię, pracujący na roli lub w winnicy, rolnik (182)
- W przen (2)

Człowiek uprawiający ziemię, pracujący na roli lub w winnicy, rolnik; agricola Murm, Mymer¹, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, Calag, Calep, JanPrzyw, Cn; colonus BartBydg, Modrz, Vulg, Cn; arator Mącz, Modrz, Calep, Cn; cultor (agri a. agrorum a. terrae) Mącz, Calep, Vulg, Cn; rusticus Mymer¹, Calep; ruricola Calag, Calep; politor, subarator, sulcator Cn (182): [Wół] iż by wyárzmie powolniey oraczowi mogł idź. March¹ A3v; Oracż ná wśi był ſie ſtárzał/ A miáſtá nigdy nie widział BierEz Hv; Oracż ná roli ktorą miał/ Sidł był w ieden cżás náſtáwiał: Ná ptaki ktorzy bywáli/ Zboże z roley wybieráli. BierEz Kv; Kuropátwy y śierſzenie/ Gdy mieli wielkie pragnienie: Ku oracżowi przybieżeli/ Wody od niego pić chćieli. Kuropátwy wſzytki ſtały/ Oracżowi obiecáły: Wſzytkęć winnicę ſkopamy/ Rodnieyſząć ią vdziáłamy. BierEz M; Oracż niegdy był lnu náśiał/ Iżby z niego przędziwo miał BierEz N, G4v [2 r.], H3, I, Iv, I3v (24); OpecŻyw [61]; Agricola. Eyn ackerman Oracz Colonus idem. Murm 179; Mymer¹ 15 [2 r.]; HistJóz E3; BartBydg 30b; Oracz dobry bywa: ktoremu Sathurnus ieſt pan z vrodzenia. FalZioł V 50v, V 52 [3 r.]; GlabGad P8; BielKom D6, Ev; Niechby wtem náſládowáli oracżow/ ktorzy náſiawſſy zboża/ nye záraz gdy wznidzye onego żną álbo ſieką/ ále gdi ſie yuż będzye godziło. GliczKsiąż I4v; Gdyż záwżdy gębá plecie o cżym myſli głowá. Oracż záwżdy o pługu s trzoſłem o lemieſzu RejWiz 6v, 2v, 126, 130; Dnia tego nicz nyepoczynay/ zwłaſcza ſtaremy liudzmy/ zoraczmy Goski A2, A2; Muśi oracż pirwey robić [Laborantem agicolam]/ niż owocow pożywać. BibRadz 2.Tim 1/6, 1.Par 27/26, I 156a marg; OrzRozm R4; Przygadza ſie też oracżom Hiſzpáńſkim iż bryły złotá ſrebrá pługi wyorywáią. BielKron 279v, 63v, 85, 120v, 260, 271 (9); Laboriosissimus hominis socius in agricultura bos, Wół dobry pomágácz oráczowi ná rolą. Mącz 180d, 16d, 60a [2 r.], 109d, 177a, 205b (11); GórnDworz Kk2v; HistRzym 129; RejPos 60v; BielSat Cv, L4; RejZwierc 95; Tákowi ſą podobni oracżom gnuśnym á leniwym/ ktorzy z wielką pilnoſcią ſzcżepią drzewá rozmáite/ á potym o nie máło dbáią RejPosWstaw [41²]v; Izali wizytek dzień orze oracż dla śiania [Nunquid tota die arabit arans ad seminandum]? przewraca á przerzyna bryły ziemie ſwey? BudBib Is 28/24, Gen 25/27; ModrzBaz 8v [2 r.], 57v, 80, 119v, 122v [2 r.]; Calag 7b; KochPs 93; StryjKron 250, 355; KochJez B; Oracz polá bogu zléca/ y ſwé winnice KochFr 85, 125; KlonŻal B4 [2 r.]; KochEpitCat 111 [2 r.]; KochPhaen 1; ReszPrz 101 [2 r.]; BielSjem 24, 27; KochPieś 34; KochSob 65, 70; Sámem żelázem oracz rolą porże/ ále żeby mu lemieſz ſzedł dobrże/ śiłá mu prżypraw do tego potrżebá GórnRozm N, N [2 r.]; Calep 43a, 97b, 216b, 933a [2 r.]; Do przędźiwá oracż ma mieć/ miądlicę/ ćierlicę/ ſzcżotkę/ kądźiel/ przęślicę/ motowidło/ wijádło/ koćieł/ potok/ kijankę. GostGosp 114; A Páſterz ma bydź mędrſzy niż oracż: bo ládá kto rolą zorze/ á bydlęćiu nie ládá kto vgodźi/ aby ie vchował. GostGosp 116, 68, 158 [2 r.]; OrzJan 49; Człowiek náſádźił winnicę/ y náiął ią oraczom [colonis] WujNT Luc 20/9, przedm 38, Matth 21/33, 34, 35, 38 (18); SarnStat 246; GosłCast 9, 69; SkarKazSej 682a, 704a; Przetoż oracż nie lichwiarz/ ále źiemny ſługá: Służy niebu y źiemi trzymáiąc ſię pługá. KlonWor 78, 5, 16, 76 [2 r.], 78, 79 [2 r.]; SzarzRyt C4v; [Słichałem ya od ludzi ſtarich/ godnych wiari y dobrich oraczow/ iſz owoce z drzew pozitek wynnic FlinsCunDzień C7v].

W połączeniach szeregowych (10): KromRozm III F7v; RejZwierc 22; iáko ſą Kowále/ Kotlarze/ Płátnerze/ Sloſárze/ Rzeźnicy/ Cieſle/ Lowcy ná wielki źwierz/ Oracże/ koſárze/ y wſtyſcy [!]/ ktorzy ćięſzkim nacżyniem robią BielSpr 2v; Poſtánowi ie też ſobie hetmány/ y tyſiącżniki/ y pięć dzieſiątniki/ y oracżmi roley ſwey y żeńcámi żniwá ſwe^go BudBib 1.Reg 8/12; BielSjem 19; Bá zgołá Rzeczpoſpolita z tego pięćiorgá złożona ieſt z Oraczá/ z Zołnierżá/ z Sędźiego/ z Kupcá/ z Rzemieśniká. GórnRozm L3v; GostGosp 20, 156; Iż którykolwiek oracz/ álbo kmieć/ álbo zagrodnik [Ut quicunque Colonus, seu Kmetho/ Hortulanus JanStat 1088]/ ábo którykolwiek inny poddány y ſynowie ich/ nád wolą y wiádomość páná ſwégo/ vćiekáiąc do innych kráiów/ przenośiłby ſie SarnStat 520; SkarKazSej 700a.

W przeciwstawieniu: »oracz ... bogacz« (1): Gdyż ieſt ſzcżęſliwſzy oracż co zdrowia vżywa/ Niżli nawiętſzy bogacż co w chorobach pływa. RejWiz 61v.

W porównaniu (1): Abowim oni [rodzice] nye inácżey yákoby oracże látu a yędrnemu ſlońcu máyąc dzyatki/ yákoby zboże á látoroſlki z małżeńſtwa ſwego/ bárzo ſie ſami myędzy ſobą roſkoſſuyą y s thego wyelicżą GliczKsiąż Cv.

W charakterystycznych połączeniach: oracz gnuśny, gospodarny, leniwy, łakomy (2), pracowity, pracowny, rządny, spracowany, ścisły.

Przysłowia: Rádá niecżáſu ſwego/ Nie cżyni zyſku żadnego: Iáko gdy deſzcż w on cżás rośi/ Kiedy oracż ſnopy nośi. BierEz K2v.

Iákać ieſt rola/ thákieć też ſą y naſienia/ iákie kwiatki tákie theż bárwy/ iáki ſprawcá/ táką też y ſprawá/ á iáki oracż/ tákie też oránie [qualis agricola talis cultura] BibRadz 4.Esdr 9/17; BudBib 4.Esdr 9/17.

Szeregi: »gospodarz i (albo) oracz« (2): Bono aratori non licet boves diiugare Dobremu goſpodarzowi álbo oraczowi nie godźi ſie wołów roſprzęgáć. Mącz 177c; Owa kto chce bydź dobrym goſpodarzem/ trzeba mu pilnośći do tego y pracey przyłożyć: á rozum mieć domá/ y pámięć/ ná ktorą ſie nie ſpuſzcżáć bárzo: co trzebá lepiey ná piſmie mieć: w ten cżás śiać/ oráć/ kiedy dobry goſpodarz y oracż. GostGosp 8.

»kmieć, (albo) oracz« = kmetho seu colonus JanStat [szyk 2:1] (3): Georgus. Latine colonus vel agricola, Oracz/ Kmieć. Mącz 144c; A niemowięć ia tu o onych ktorzy ſą grubego przyrodzenia/ o Kmiecioch/ oraczoch/ y co záwżdy silnie prácuią SienLek 3v; SarnStat 666. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»oracze a lud prosty« (1): Mnimaiąc Swiętopług abi to byli oracże á lud proſty [Estimabat enim agricolas fore], proſząci iako goſcie nieczo ziemie ku oraniu MiechGlab 59.

»pasterz (owiec) i (a) oracz« (3): HistJóz E2; A był Abel páſterzem owiec/ á Kain był oraczem [Et erat Hebel pastor pecudum ... Cain colebat terram]. BibRadz Gen 4/2; HistRzym 129.

»sprawca ziemie abo oracz« (1): IA ieſtem winná macica (marg) drzewo (–) práwdźiwá/ a ociec mói winiárzem (marg) ſprawca [!] źięmie abo oraczem (–) ieſt [Pater mens agricola est] MurzNT Ioann 15/1.

»winarze i (albo) oracze« [szyk 2:1] (3): Gdy przydzie pán tey winnice/ tzo vcżyni ony^m orácżom albo winárzom? OpecŻyw [61]; Tylko chudzinkę á robotniczki zoſtawił [Nabuzardan]/ winarze/ y oracze [vinitores et agricolas]. Leop 4.Reg 25/12; BibRadz Ier 52/16.

»zagrodnik albo oracz« (2): ten mieſczánin/ który w mieśćie z żoną/ z dźiećmi y z czeládźią mieſzka/ á rolą ſam/ álbo przez ſwégo zagrodniká/ álbo oraczá [per suum hortulanum, aut agricolam JanPrzyw 16] robi: nie będźie powinien ná zápłácenié przerzeczonégo Porádlnégo SarnStat 351 [idem] 893. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»ziemianin albo oracz« (1): Oborá pierwſzy fundáment goſpodárſtwá/ Ziemiáninowi álbo Oracżowi rządnemu. GostGosp 6. [Ponadto w połączeniu szeregowym 2 r.]

W przen (2): MurzNT Ioann 15/1; IAm ieſt winna máćicá prawdźiwa: á Oćiec moy ieſt oraczem. WujNT Ioann 15/1.

Synonimy: chłop, gbur, gospodarz, kmieć, rolnik, siodłak, wieśniak, willan.