Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ORMIAŃCZYK

Następne hasło: ORMIENIN »

ORMIAŃSKI (54) ai

ormiański (45), armeński (7), ormieński (2); armeński MiechGlab (2), Leop, Mącz, StryjKron; ormieński SienLek (2); armeński : ormiański BielKron (2:21).

O- (46), A- (7), o- (1) [w rkp.].

Zapisy i teksty nie oznaczają ó; pierwsze a oraz o pisane zawsze dużą literą; drugie a oraz e jasne.

Fleksja

sg
m	N	ormiański	f	N	armeńsk(a), ormieńskå	n	N	ormiański(e)
	G	ormiański(e)go		G	ormiańskiéj		G	ormiański(e)go
	D			D			D	ormiański(e)mu
	A	ormiański(e)go, ormiański		A	ormiańską		A	ormiański(e)
	I	ormiańskim		I			I	ormiańskim
	L			L	ormiański(e)j		L

pl
N	m pers	ormiańscy
N	subst	ormiański(e)
G		ormiańskich
A	subst	ormiański(e)
L		ormiańskich

sg m N ormiański (15). ◊ G ormiański(e)go (1). ◊ A ormiański(e)go (4), ormiański (1). ◊ I ormiańskim (2). ◊ f N armeńsk(a) (1), [ormieńskå]. ◊ G ormiańskiéj (8); -ej (1), [-éj], -(e)j (7). ◊ A ormiańską (2). ◊ L ormiański(e)j (2). ◊ n N ormiański(e) (2). ◊ G ormiański(e)go (1). ◊ D ormiański(e)mu (1). ◊ A ormiański(e) (1). ◊ I ormiańskim (1). ◊ pl N m pers ormiańscy (1). subst ormiański(e) (2). ◊ G ormiańskich (3). ◊ A subst ormiański(e) (3). ◊ L ormiańskich (3).

Sł stp: ormieński, Cn: ormiański s.v. ormianin, Linde XVI w. (jeden z niżej notowanych przykładów) i XVIII w.

Znaczenia

1. Odnoszący się do Armenii jako kraju i (lub) Ormian jako jego mieszkańców albo stamtąd pochodzących (37)
- a. W funkcji rzeczownika: »ormiański, armeński« = król ormiański (2)
- b. Zestawienia w funkcji nazw lekarskich
2. Odnoszący się do Kościoła chrześcijańskiego, ormiańskiego, pozostającego w unii z Rzymem (17)

1. Odnoszący się do Armenii jako kraju i (lub) Ormian jako jego mieszkańców albo stamtąd pochodzących; Armeniacus a. Armenius Cn (37): LibLeg 11/138; Siodme/ áby wſzytki Páńſtwá Ormiáńſkie ktore Sáráceni y Tátárowie poſiedli/ wroćił Ormiáńſkiemu Kroleſtwu [...]. Mángo Can [...] wezwał Rad ſwoich do ſiebie áby ná ty Artykuły rádźili Ormiáńſkie. Przyzwolili ná to wſzytko iáko Krol Ormiáńſki żądał BielKron 439, 117v, 128v, 178, 189, 241v, 438v [3 r.], 439 [2 r.]; Colchis [...], Kráyiná miedzi morzem Euxinem/ á miedzi gorą Caucaſem ná granicách Armeńskich. Mącz 59c; PaprPan O2; SkarJedn 313, D4v; PaprUp C2v.

W połączeniach szeregowych (2): W tey Natoliey ſą rozmáite ięzyki/ Grecki/ Włoſki/ Tátárſki/ Wáłáſki/ Ruſki/ Ormiáńſki/ Zydowſki/ y inne. BielKron 260; JanNKarGórn D4.

Wyrażenia: »ormiański język« [szyk 1:1] (2): BielKron 260; [Każdy] ięzyk/ Tvrecki/ Ormián̂ſki [...] i inſſe/ Tátárſki ná oſtátek wypiſáĉ/ i wymówiĉ dobŗe ſiè mozze. JanNKarGórn D4.

»armeńskie krainy« (1): Ceſarz [Barbarossa] wzyąwſzy Armeńſkie kráiny/ tám z wielkie^go gorącá wiechał w byſtrą rzekę ná koniu BielKron 181v.

Zestawienia: »Gory Armeńskie, Ormiáńskie« = górska okolica Armenii, nad środkowym biegiem rzeki Araxes, gdzie wg Biblii zatrzymała się arka Noego [szyk 2:1] (2:1): Y ośiąkł Korab [Noego] [...] ná gorách Armeńſkich [super montes Armeniae] Leop Gen 8/4; [Bóg] dla Noego ocżyśćiáć ziemię y ſpuſzcżáć wody pocżął/ y ſtánął korab ná wierzchu gor Ormiáńſkich Arárát názwánych. SkarŻyw 270; Moſoch [...] wnuk Noego [z Sarmatą] [...] ciągnęli obádwá przez Armenskie gory/ y Scitiyskie álbo Tatarskie polá [...] ku pułnocnym częśćiom ſwiátá StryjKron 91.

»ormiańska, [armeńska] ziemia« = Armenia regio Cn [szyk zmienny] (7): Potym [po potopie] okręt ſtanął na gorze w Ormiáńſkiey zyemi/ gorę zową Taurus mons álbo Kordien. BielKron 5, 123v, 439; SkarJedn 304; SkarŻyw 89, 101; [Adrámelech y Sáráfar ſynowie iego/ zábili ji mieczem y vćiekli do źiemie Armeńſkiéy [in terram Armeniorum] WujBib 4.Reg 19/37].

~ Zestawienie: »więtsza ormiańska ziemia« = Wielka Armenia, obszar na południe od M. Czarnego (1): Medya [...] od pułnocy ma morze Kaſpiyſkie/ od zachodu więtſzą Ormiáńſką źiemię y Aſyryą BielKron 268. ~

a. W funkcji rzeczownika: »ormiański, armeński« = król ormiański [zawsze w połączeniu z imieniem] [1:1] (2): TEodozyus był Ceſárzem rok/ ktory gdy obacżył iż go Leo Armeńſki chciał náiecháć á páńſtwo mu wzyąc/ ſpuśćił mu ie dobrowolnie BielKron 167v, 168v.

b. Zestawienia w funkcji nazw lekarskich:

»ormieńska glinka, [ormieński bolus]« = glinka zabarwiona na kolor czerwony nieznzczną domieszką tlenku żelaza; bolus Armenus (Rost); [rubryka, ziemia abo farba czerwona cudzoziemska – rubrica ... optima sinoptica, quae vel bolus Armenia est, vel ei quid vicinum Cn] [szyk zmienny] (2): Weźmi ruty śiedḿ rożdżeg/ pięć fig/ glinki Ormieńſkiey/ trzy czwierći łótu SienLek 155v, 145v; [Ormieńska glinká/ Bolus armenus [= Bolus armenus FalZioł III 36a] Bergrottel. [...] BOlus Armenus/ ieſt iákoby glinká/ z Armeniey nálepſze. SienHerb 260b, D3#, E#, I4#; BOLVS ARMENVS, Lapis Armenus, Lutum Armenum, terra Armenica. Silnych błędów około tego Bolum Armenum náczyniono. Abowiém Aptékárze przedáią glinkę twardą/ iáko kámień/ którą w Niemcéch w górze zbiéráią/ zá Ormieńſki Bolum, która glinka ieſt Bolus Armenus, iáko muchá ptak UrzędowHerb 404].

[»ormieńska sol« = chlorek amonowy, salmiak [szyk zmienny]: Sol Ormieńska. Sal armoniacum [=Sal armoniacum FalZioł III 41b] [...] SOl Ormieńſka/ ieſt gorąca y ſucha SienHerb 267a; Salmiak/ Sol Ormieńſka/ Sol Amonicka/ Sal Amoniacu. SienHerb L4#, E#, E2#v. [Cf AMONIACVM, gutta Amoniaca. PO polſku Aptékárze zową Armoniacum, ále źle/ bo ma bydź zwano Amoniacum, bo ten ſok y ſól zbiéráią w piáſkách w Libiiéy/ v kośćiołá bogá Iowiſzá Amona w Cyrénie UrzędowHerb 403a.]]

2. Odnoszący się do Kościoła chrześcijańskiego, ormiańskiego, pozostającego w unii z Rzymem (17): posłowie Ormiáńſcy/ ſwym y ſwego Pátryárchy/ y wſzytkich Ormian imieniem/ ten zdrowy Synodálſki dekret [...] y co trzyma S: Stolicá Apoſtolſka y Kośćioł Rzymſki/ ze wſzelákim nabożeńſtwem y posłuſzeńſtwem przyięli SkarJedn 319, 252, 315, d7v; LatHar [++2]; [bywáią praſzáni/ ná feſty ſlubne/ nabożeńſthwá ich/ álbo Zydowſkiego/ álbo Ormiáńſkiego/ álbo y záwiedzionych Krześćiánow/ tám pomagáią onego nabożeńſtwá. GilPos 152v].

Wyrażenia: »katolik ormiański (biskup); katolik papież armeński« = katolikos, zwierzchnik dyzunickiego Kościoła ormiańskiego [szyk 3:1] (3;1): Katolik papież Armenſki. MiechGlab **v; Ormiáńſki Kátholik ná Zborze Ierozolimſkim popráwę obiecał. SkarJedn d7v, 252 [2 r.].

»ksiądz ormiański« (3): kazał ſobie przywieść żydá iedne^go, tákże kſiędzá Ormiáńſkiego/ y Kſiędzá też Krześćiáńſkiego/ ábo Papieſkiego CzechRozm 67v, 67v, 68.

»odszczepieństwo ormiańskie; armeńska sekta« (1:1): Armenſka ſekta. MiechGlab *6; złożyli Concilium Florenckie: chcąc odſzcżepieńſtwo Greckie y Ormiáńſkie od oſtátniego pożarcia tego Tyránná [tureckiego] wychwyćić. PowodPr 32.

»ormiańska wiara« [szyk 2:1] (3): BielKron 439; wiárę ſwą [żydzi] zálecáiąc: á inſze wſzyſtkie/ á zoſobná náſzę Chriſtiáńſką/ tákże Ormiáńſką y Turecką [...] gániąc y ſkáluiąc. CzechRozm 67; CzechEp 12.

Synonimy: 1.b. zest. »ormiańska glinka, ormiański bolus«: »bolus Armenus«; »sol ormiańska«: salmijak, »sol amonicka«; 2. wyr. »katolik ormiański«: katolik.