[zaloguj się]
[pdf]

OSIADŁY (218) part praet act

osiadły (216), osiadł (2).

o oraz a jasne.

comp osiedlejszy (3), [osiadlejszy].

Fleksja
sg
mNosiadły fNosiadłå, osiedlejszå nNosiadł(e), osiedlejsze
Gosiadłégo Gosiadłéj, osiadły Gosiadł(e)go
Dosiadłému D D
Aosiadłégo Aosiadłą A
Iosiadłym Iosiadlejszą I
pl
N m pers osiedli, osiadli
subst osiadł(e), osiedlejsz(e)
G osiadłych
D osiadłym, osiadł(e)m
A m pers osiadłé, osiadłych
subst osiadł(e)
I m osiadłémi
L osiadłych

sg m N osiadły (53). ◊ G osiadłégo (18); -égo (11), -(e)go (7). ◊ D osiadłému (5); -ému (4), -(e)mu (1). ◊ A osiadłégo (16); -égo (11), -(e)go (5). ◊ I osiadłym (2). ◊ f N osiadłå, osiedlejszå (6), osiadła (2); ~ (attrib) -å (4); ~ (praed) -å (2), -a (2); -å BibRadz; -å : -a BielKron (1:2). ◊ G osiadłéj (7), osiadły MetrKor (2); ~ -éj (5), -(e)j (2). ◊ A osiadłą (8). ◊ [I osiadlejszą.] ◊ n N osiadł(e), osiedlejsze (2). ◊ G osiadł(e)go (2). ◊ pl N m pers osiedli (32), osiadli (4); osiedli : osiadli SarnStat (27:4). subst osiadł(e), osiedlejsz(e) (5). ◊ G osiadłych (16). ◊ D osiadłym (11), osiadł(e)m (1) ComCrac. ◊ A m pers osiadłé (12), osiadłych (2); -é:-ych SarnStat (5:2); ~ -é (5), -(e) (7). subst osiadł(e) (3). ◊ I m osiadłémi (6). ◊ L osiadłych (3).

[Składnia dopełnienia sprawcy: osiadły od kogo.]

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

I. W funkcji właściwej (171):
1. Posiadający nieruchome dobra i stałe miejsce zamieszkania; possessiones habens Modrz; possessionatus JanStat; stabilis Cn (170): ComCrac 15v; yſch thi ſkodi nye przeſz poddane naſſche oſzyadle alye przeſz Lyotrowſthwo polne ſtali ſzye LibLeg 11/173; POdwoyſzki ma być obieran przes Woythá y Przyſyężniki z oſyádłych ludźi/ wſzákże niebárzo znácznych/ coby miał przynamniey puł łanu Oſyádłoſći. GroicPorz g2v; ODporna ſtroná wyſłyſzawſzy żáłobę/ może żędáć od Powodu/ ktory nie ieſt ośiádły/ rękoiemſtwá GroicPorz t4v, m3, ov, dd4 [2 r.], oo3; Gdy loźny poymie dźiewkę v kmiećiá oſiádłego dźiedźiczkę tedy ten lozny ma być dziedźicem UstPraw B4v; (nagł) O Kápłaniech oſyádłych. (–) Kápłani káżdego ſtanu co oyczyſte dzyedzictwo trzymáią winni woyną ſlużyć. UstPraw D3, A3v, C, D, D2, E3 (10); ModrzBaz 85; potym zważyć [...] ták miąſzą przędzę/ iáko y ćienką/ y oddáć Dworce/ przyſádźiwſzy do niey ośiádłą niewiáſtę GostGosp 114, 32, 96; Doſtoieńſtwá y vrzędy źiemſkié przez Królá Iego M. tylko obywátelóm Ziem/ ośiádłym/ godnym máią bydź dawáné. SarnStat 73; CElnicy/ Mytnicy/ Zupnicy/ máią bydź ludźie ośiedli SarnStat 342 [idem 361]; Ieſcze ku obiáſnieniu Stárośćiéy elekciiéy, zeby ták ośiádły był, coby tám mógł przemieſzkiwáć. SarnStat 483; Przy wykupnie człowiekowi ośiádłému pieniądze nie máią bydź áreſtowáné. SarnStat 686, 66 [idem 650], 71, 73 [2 r.], 74, 76 (74); trzebá czáſu pokoiu [...] wybráńce wiernie y porządnie wybráć/ ze dwudzieſtu ośiádłych kmieći iednego/ nie z łanow/ y nie według poborowych kwitow/ bo w tym wielka winá y krzywdá ſię dzieie/ ále z ośiádłośći VotSzl Cv.

osiadły gdzie [w tym: w czym (27), „tam” (2), na czym (1)] (30): yakom bil pyerwey dobrze oſyadli na pansthwie moym oycziſthim na moldawſkiey zyemy woyewodą LibLeg 10/61v; ComCrac 14; Rotmistrze aby hetman obierał osiadłe w wojewodztwach Diar 81; DLa pożytku Mieyſkiego/ máią być obieráni w Rádę/ Ludźie [...] w Mieſćie oſyedli. GroicPorz b3, m2v; A ieſliby nieoſiádłego niemogł ni v kogo záſtáć/ tedy nań położyć pozew v Koſćiołá w oney Párochiey w ktorey był pierwey ośiádłym UstPraw H4, A3 [2 r.], A3v, A4, K2; BielKron 333; áby ći którzy ná Doſtoieńſtwách/ y ná Vrzędźiéch źiemſkich ſą/ byli ośiedli tám/ gdźie tákowé doſtoieńſtwá y vrzędy máią SarnStat 490 [idem 947] 72 [3 r.], 75, 81, 433, 490 (18).

W połączeniach szeregowych (4): ſtáwić ośmnáſćie świadkow v ſądu/ z ktorich ſzeſć máią być obrani Słáchti [!] dobrey ſławney y oſiádłey z onegoż powiátu/ álbo z Woiewodztwá UstPraw Bv; káżdé Woiewództwo obrác ſpółnie [!] ma [...] oſobę iednę godną/ bogoboyną/ cnotliwą/ práwá y zwyczáiów ſądowych onégo kráiu vmieiętną/ ośiádłą. SarnStat 852, 867, 911.

W przeciwstawieniu: »nieosiadły ... osiadły« (2): Iż ieſliby kto nieośiádły poiął dźiéwkę którégo kmiećiá ośiádłégo/ v niéy ná ośiádłośći mieſzkáć ma: y tákże nie ośiádłé dźiéwki v ośiádłych mężów mieſzkáć máią SarnStat 666.

W charakterystycznych połączeniach: burgrabia osiadły(-a) (4), celnik (2), człowiek (20), dygnitarz (2), kmieć (4), komornik (4), mężobojca (3), niewiasta, obywatel (10), osoba (4), persona, pisarz (6), poddany (3), podpisek, podstarości (9), podwojewodzi, pozwany, powod, prokurator (5), rękojmia, rotmistrz, sędzia (14), sługa (2), starosta (5), szlachcic (25), szlachta (2), świadek, zabijak, żołnierz.

Wyrażenie: »dobrze osiadły« = bene possessionatus JanStat (6): LibLeg 10/61v; UstPraw B2v; Któré rzeczy wſzyſtkié opiſáné o Duchownych dobrze ośiádłych w máiętnośći Ziemſkiéy álbo dźiedźicznéy rozumieć ſie máią SarnStat 907, 486, 634; Do czego Inſtigator [...] byćby muśiał/ y Piſarz ſkárbowy też przyśięgły y dobrze ośiádły VotSzl E2.
Szeregi: »osiadły abo dziedzic« (1): Ktobi komv wziął Kmieczia oſiadlego abo dziedzicza [kmethonem possessionatum vel haeredem JanStat 1085] [...] tedygo ma wroczicz zmaiętnoſczią iego wſſitką ComCrac 17.

»tak osiadły jako i gość« (1): Gdy złodźiey ná imienie co przywiedźie/ ták ſwoy ośiádły iáko y gość/ nie odeymowáć od niego do kilá dni GostGosp 12.

»(bądź a. choć, a. tak(o)) osiadły (bądź a. choć, a. jako (i), także i) abo nieosiadły« (13): LibLeg 6/117v; á ktoryby zábijak táko oſiádły iáko y nieoſiádły viáchał z korony/ [...] táki ma być przes Woźnego wywołan bezecnym. UstPraw D4, C3v, E, E3v; Iáko przećiwko ſługóm ośiádłym ábo nie ośiádłym [servos possessionatos vel impossessionatos JanStat 590], którzy ſą obwinieni o zgwałcenié domu, [...] ma bydz poſtępowano. SarnStat 649, 98, 143, 437, 571, 605, 761, 933.

α. W funkcji rzeczownika; possessionatus JanStat (16): Ośiedli nie powinni ręczyć. GroicPorz oo; UstPraw B4v; A ieſli o ieden zły vczynek álbo o więcéy którégokolwiek páná ośiedli obwinieni będą SarnStat 650; A we wśiách ſpuſtoſzáłych gdźie ośiádłych nie máſz/ Pozew w drewno rozſczepioné położony SarnStat 756 [idem 825] 74 [2 r.], 484, 486, 825, 850.

W przeciwstawieniu: »osiadły ... nieosiadły« (5): A iesliby kto [...] kapłana [...] Ministra [...] albo Popa [...] vbieł, taki iuridicé coniuctus osiadły vsądzie Ziemskim, a nieosiadły wGrodzie in triplo płacic toma ActReg 18; SarnStat 524 [4 r.].

Szereg: »bądź osiadły, bądź nieosiadły« (1): Który ieſli ná wtórym roku nie ſtánie/ niech będźie mian zá przekonánégo/ bądź ośiádły/ bądź nieośiádły [sive is fuerit possessionatus sive non JanStat 378] SarnStat 409.
2. Zamieszkujący [gdzie] (1): Mnieyſza inſułá [...] Ma więcey niżli trzydzieśći tyſięcy ludu w ſobie oſiádłego BielKron 280.
II. W funkcji imiesłowu biernego (47):
1. Zamieszkany, zasiedlony; habitabilis Mącz, Calep (21): Item ieſthli zeby theſz thilko yeden czlowyek. byl we wſſy [...] ſlyad przygancz, y gnacz do wſzi oſzyadly bliſzey MetrKor 40/813, 40/812 [2 r.], 813; BibRadz II 32b marg; wnet więtſze miáſto było Rzym y oſiedleyſze BielKron 100; wyſpy Orkádes/ ſą oſiádłe/ rośćie w nich owies y ięcżmień BielKron 277v; Wielkiełuki miáſtecżko [...] ieſt kráiná zyżna y oſiádła. BielKron 432, 271 [2 r.]; Mącz 151c; Habitabilis, Quod habitari potest – Ośiadły. Calep 469a; SarnStat 73 [idem] 483.

osiadły kim, czym (4): Niemieckie kráiny ſą dobrze oſiedleyſze niż náſze miáſthy dobremi y wſiámi BielKron 281v; WSzytká źiemiá Pomorſka od Olſáciey áż do Ifflantow Słowáckim narodem byłá oſiádłá BielKron 291; Pánnonia też wſzytká oſiadłá byłá ná ten cżás Słowieńſkim ięzykiem BielKron 338v, 269.

W połączeniach szeregowych (2): Bowiem v nich były miáſtá wielkie/ bogáte/ oſiádłe BielKron 98, 291v; [A od tego czáſſu Polſká vtrapiona/ dopiero oſiádleyſzą/ ludnieyſzą y zyżnieyſzą być poczęłá StryjKron 405].

W charakterystycznych połączeniach: imienie osiadłe(-a) (2), kraina (4), miasto (3), osiadłość (2), wieś (2), wyspa (2), ziemia (2).

Szereg: »tak pusty jako i osiadły« (1): Ludzie vcżeni [...] wypiſáli y rozmierzyli [...] ták puſte kráiny iáko y oſiádłe BielKron 263.
a. [Stale zajęty, zamieszkały (o miejscu): Tyż powiedziały panie, które tę dań rybną wydawają, że staradawna jedno sześcioro stanie na rybnych stolech było, a teraz osiadłych jedno 5. A w inwentarzu pana wielkiego rzące a.D. 1549 post Severinum Boner nalezliśmy stanie 9. LustrKrak I 8; Zaczęto barci budować [...], których już jest citra 60, ale dopiro telko dwoje osiadłych. LustrSand 98.]
2. Wchodzący w skład lub będący czyjąś posiadłością i stanowiący podstawę do podatków lub powinności; possessus JanStat (24): O obronie potocznej namawiali i zezwolili na nie podatek po sztyrech gr z łanu osiadłego Diar 62, 28, 79, 83, 90; UstPraw G2; RejZwierc 39 [2 r.]; Któré dwá groſzá káżdy kmieć przerzeczonych obywátelów náſzych z káżdégo łanu ośiádłégo będźie płáćił SarnStat 350; áby tá vſtáwá nie śćiągáłá ſie ná té kmiećie/ którzy względem ośiádłéy roléy więcéy dni w tegodniu pánóm ſwym y nam robić zwykli. SarnStat 655; bo gdźie niémáſz włók/ groſz z iednégo dymu tákże ośiádłégo [...] ſobie zoſtáwuiemy. SarnStat 1060 [idem 1189], 63, 187, 883, 892, 1039 (12); ſzácunek in genere cżynić będą. Naprzod od rol y gruntow pocżąwſzy/ iáko wiele ośiádła włoká pożytku vcżyni GrabPospR L4, M3v.

W charakterystycznych połączeniach: osiadły (-a) dym (2), łan (13), rola, włoka (6).

Szereg: »tak osiadły jako i skupiony« (1): IZ gdźie ludźi więcéy/ tám moc śilnieyſza/ [...] vſtáwiamy/ áby z Szołtyſtw y Wóytoſtw woienna ſłużbá ſzłá rák [!] z ośiádłych/ iáko y z ſkupionych [ex his quae possidentur ab ipsis: quam ex his quae exemptae sunt JanStat 700]. SarnStat 300.
α. W funkcji rzeczownika: »osiadłe« (1): Y ludzie by ſie ſſerzyli Snadź kędy pierwey niebyli [...] Bo wżdy ſnádniey zoſiádłego Bronić ſie gdy trzebá tego Niż gdy w polu záięczego Przydzie ſkákáć. RejRozpr I4v.
3. Owładnięty, opanowany; districtus Mącz (2): [A then [Jezus] chrome, slepe, garbathe [...], tredowathe, odedyabla ossiadle vsdrawial SprChęd 112.]

osiadły czym (2): Vita ambitionis siti districta, Zywot prágnieniem pićiá oſiádły/ ogarniony. Mącz 421d, 421d.

Synonimy: I.1.a. dziedzic, gospodarz; II.3. objęty, ogarniony.

Cf NIEOSIADŁY, OSIADŁE, OSIEŚĆ

AK