Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: OSIEROCONY

Następne hasło: OSIEŚĆ SIĘ »

OSIEŚĆ (243) vb pf

o jasne; w inf: osieść (3) Mącz (2), OrzJan, osiéść (1) SarnStat. ◊ W praet i con sg m a pochylone; w pozostałych formach praet i con e oraz a jasne (w tym w a 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja

inf	osieść

praet
	sg		pl
1	m	osiådłem	m pers
1	f	-m osiadła	m an
2	m	osiådłeś, -eś osiådł	m pers	osiedliście, -ście osiedli
3	m	osiådł	m pers	osiedli
	f	osiadła	m an	osiedli
	n	osiadło	subst	osiadły

plusq
	sg		pl
3	m	był osiådł	m pers	byli osiedli, osiedli byli
	f	osiadła była	m an
	n	było osiadło	subst

imperativus
	sg
3	niech, niech(a)j osiędzie

conditionalis
	sg		pl
1	m		m pers	bysmy osiedli
2	m	byś osiådł	m pers
3	m	by osiådł	m pers	by osiedli
	f	by osiadła	m an
	n	by osiadło	subst

con praet
	sg		pl
3	m		m pers	by byli osiedli
3	f	by była osiadła	m an

impersonalis
praet		osiedziono
participia
part praet act		osiådszy, osiådwszy

inf osieść (27). ◊ fut 2 sg osiędziesz (6). ◊ 3 sg osiędzie (27), osiądzie (1) BudBib. ◊ 2 pl osiędziecie (1). ◊ 3 pl osiędą (9). ◊ praet 1 sg m osiådłem (3). f -m osiadła (1). ◊ 2 sg m osiådłeś, -eś osiådł (2). ◊ 3 sg m osiådł (40). f osiadła (8). n osiadło (4). ◊ 2 pl m pers osiedliście, -ście osiedli (4). ◊ 3 pl m pers osiedli (69). m an osiedli (1) [cum N pl: ptacy]. subst osiadły (4). ◊ plusq 3 sg m był osiådł (2). f osiadła była (1). n było osiadło (2). ◊ 3 pl m pers byli osiedli (6), osiedli byli (1) BielKron (4:1). ◊ imp 3 sg niech, niech(a)j osiędzie (2). ◊ con 2 sg m byś osiådł (1). ◊ 3 sg m by osiådł (4). f by osiadła (1). n by osiadło (3). ◊ 1 pl m pers bysmy osiedli (1). ◊ 3 pl m pers by osiedli (4). ◊ con praet 3 sg f by była osiadła (1). ◊ 3 pl m pers by byli osiedli (1). ◊ impers praet osiedziono (1). ◊ part praet act osiådszy (4), osiådwszy (1) SkarŻyw.

Sł stp notuje, Cn s.v. opanować, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Zająć jakieś miejsce w celu przebywania tam; osiedlić się, zamieszkać (226)
- W przen (4)
- a. Zamieszkać, znaleźć miejsce na tamtym świecie, być zbawionym lub potępionym (13)
- b. Zająć przemocą, opanować (65)
  - W przen (15)
- c. Mieć stale miejsce zamieszkania, dobra nieruchome (8)
- d. Odziedziczyć, objąć po kimś majątek (7)
- e. Zasiąść, usiąść na czymś (27)
  - W przen (1)
  - Przen (17)
  - α. [O kurze wysiadującej jaja]
- f. Zatrzymać się gdzieś na jakiś czas (5)
- g. Obsiąść, otoczyć (3)
- h. Znaleźć się przed czymś, na tle czegoś (o planecie) (1)
- i. Pokryć (3)
  - W przen (2)
- j. Być w jakiejś sytuacji, zająć się czymś (1)
2. Posiąść, otrzymać (7)
3. Być położonym, leżeć (5)
4. Zostać zasiedlonym, zamieszkanym (5)

1. Zająć jakieś miejsce w celu przebywania tam; osiedlić się, zamieszkać; possidere Vulg, PolAnt, Calep; habitare, possessionem habere, incolere PolAnt; consedere Modrz; accolere, tenere Calep (226): y wykorzenili ie áż ná dziſieyſzy dzień/ á (ſámi) oſiedli miáſto nich bo tám (były) paſze drobom ich. BudBib 1.Par 4/41; Calep 14a, 825a, 1054a.

osieść czego (1): Ptákow rozmáitych tá wyſpá ma doſyć [...]/ ktorzy tám byli ieſzcże niżli iey ludźie oſiedli. BielKron 448v.

osieść co (34): RejPs 108v, 144; LubPs G4v; Leop 1.Par 5/23; Wy wſzyſcy ktorzy mieſzkaćie ná świećie/ y kthorzyśćie oſiedli źiemię BibRadz Is 18/3; Cyrces wielka cżárownicá/ [...] oſiádłá gorę Etheum Wolſkow/ thám rozmáite cżáry wymyſláłá. BielKron 25v; W krotkim cżáſu miáſto wielkie/ ozdobne/ y ſławne ſtánowili y oſiedli. BielKron 75v; Wándálowie [...] oſiedli Węgierſką źiemię z przyzwolenim Konſtántyná Ceſárzá BielKron 296, 45, 60v, 89, 113, 117 (20); BudBib Deut 4/26, Iudith 5/16; StryjKron 11, 56; KochPhaen 6; BielSjem 18; KochPieś 44; GórnRozm B2; GrabowSet C.

osieść gdzie [w tym: w czym (27), tam(że)” (9), nad czym (6), na czym (4), „tu” (3), „gdzie” (1), niedaleko czego (1), przy czym (1), „wszędy” (1), „ze wszech stron” (1)] (54): kto w tym winien będzie Niechay iuż panie wiecznim więznięm tu oſiędzie RejJóz O3v; HistAl E5; Bom nigdy oſieść nye chcyał w prożnych ſpołecżnośći LubPs Gv; RejWiz 84v, 104v; BibRadz Num 33/55; [Nikostrata] záłożyłá miáſtecżko gdzye dziś Rzym/ á tám ná gorze oſiádłá gdzye dziś zową Palatinus mons. BielKron 51; wypędzili iny narod od miáſtá Tárentu á ſámi thám oſiedli BielKron 100v, 60v, 61v, 97, 106v, 161v (22); RejZwierc 273v; BudBib Gen 47/27, Deut 12/10; BudNT Hhv; ModrzBaz 105; Y ták w Wintoniey ośiedli zakońnicy [!] SkarŻyw 511; Boby pewnie támci obywátele rádzi Oyczyżnę przemienili/ ále iuſz dziś wſzędy dobrze oſiedziono/ á w on czás gdzie kto chciał tám ſie przenośił StryjKron 26; Wſewold y Stoſław [...] wygnáli Izasławá z ſtołecznego Zamku Kijowá. Stosław oſiadł w Kijowie/ á Wſewold w Pereasławcy StryjKron 185, 16 [2 r.], 26 marg, 31, 36, 41 (18); KochCz B.

W przen (4): Będzye przecieś przewrácał ieſli nie cżyrwiwa/ [...] Każe mocno ná teble bić by ſie nie chwiało/ Dali Bog to do ſtá lat iście będzye ſtało. A ſámego do roku cżáſem ledwe będzye/ Przecieś ledwe ná pálec co ná niey oſiędzye. RejWiz 84v; RejZwierc 57; co im zázdrość vymie/ Bóg nágrádzáć będźie/ A cnotá kiedykolwiek mieyſce ſwé ośiędźie. KochPieś 44.

Zwrot: »osieść przy kościele« = leżeć na cmentarzu, umrzeć (1): poźrzawſzy [...] Ná dzyatki/ ná rodzinę/ y ná przyiaciele/ Bárzo bywa nieſporo oſieść przy koſciele. RejWiz 104v.

a. Zamieszkać, znaleźć miejsce na tamtym świecie, być zbawionym lub potępionym (13):

osieść co (3): A rychło piekło oſięndzie Ieſli tego długo bęndzie RejKup y2v; Y kthoż wżdy moy miły Pánie oſiędzie thy przybytki á thy páłace twoie? RejAp 187; RejPos 54.

osieść gdzie [w tym: „tam” (4), w czym (3), „gdzie” (1), na czym (1), „tu” (1)] (10): RejKup z4; Ale duſſycżká moyá [...] w wyecżnym zbáwyeniu ſwym beſpiecżnie oſiędzie. LubPs I3; A kto záſię złośćiwym ná they probye będzye/ Ten iuż z onym wygnáńcem tu niſko oſiędzye. RejWiz 117; A ſkoro duſzá s ciáłá/ wnet oſądzon będzyeſz/ Albo z námi/ álbo tám z Anyoły oſiędzyeſz. RejWiz 164, 103, 170v; s tą iuż oblubienicą ſwoią ták wyprobowáną będzie chciał oſieść w wiecżnych á dziwnych rádoſciach ſwoich RejAp AA8; SkarKaz 245a [2 r.], 639b.

b. Zająć przemocą, opanować; occupare Mącz, JanStat; invadere Mącz; usurpare JanStat [kogo, co] (65): aby nie przyſſli Rzymianie/ a nieoſiedli naſſégo mieſtza ij ludu [et tollent nostrum locum et gentem Ioann 11/48 Vulg; y wezmą náſze mieyſce y narod WujBib]. OpecŻyw 83; LibLeg 11/13; Iakom się ią niewrzvczila ani gwaltownie ossiadla pewney częsczi ląki iego rzeczoney Niwa ZapWar 1550 nr 2683; Leop Ios 24/8; [Aleksander] Oſiadſzy máłą Azyą/ nie dał żadnemu [królestwu] ſzkod cżynić. BielKron 123v; Potym ſie kroleſtwá rozerwą/ oſiędzye ſwiáth dzyeſięć mężow mocnych BielKron 136; Thurek Wálent/ wźiąwſzy kſobie Turkow niemáło oſiadł gorę s. Gerárdá/ z ktorey cżynił wielką ſzkodę w oboźie Niemieckim BielKron 312v, 24, 107v, 136, 170v, 182v (22); Occupare regnum, Wiecháć y oſieść królewſtwo. Mącz 350a; BielSpr 7v; SkarŻyw 501, 537; Z tychże też Dodoneow obywátele Rodum Inſułę opánowáli/ y wiele Portow y Krain w Aziey/ w Europie [...] oſiedli StryjKron [15], 51, 100, 385, 577, 692; á owego poimáć ſie niegodźi/ ktory náiechał ná dom/ zábił kilká oſob w domu/ Corkę zgwałćił/ Zonę zránił/ wſzyſtkie wygnał/ á ſąm dom ośiadł? GórnRozm B4; Céſarz Turecki [...] tego co mocą ośiadł/ długoby trzymáć niemógł. OrzJan 5, 6, 27, 101; SarnStat 931, 980; A w Pizáńſkim też kráiu mrowce grod ośiádły/ Y ludźi bárzo wiele nád brzegámi ziádły. KmitaSpit A3v, A4; SkarKazSej 706b.

Szereg: »osieść i opanować« [szyk 2:1] (2): wſzytkie kráiny około Tanaim [...] y wkoło Pontum Euzinum Czarnego Morzá Tátárowie opánowáli y oſiedli StryjKron 260, 225; Papież [...] transtulit Imperium iáko ſámi wyznawáią: ośiadł y opánował cudze CzechEp 425.

W przen (15): OpecŻyw 94v; gdy tam koſcioł chciał złupić Diabełgo oſiadł także zdechł [a demone correptus interiit]. MiechGlab 47; BierRozm 16; MurzHist G3v [2 r.]; Y co zá ſłepothá [!] wáſze ſercá oſiádłá rycerſtwo ſláchetne BielKron 248v, 420v, 464; Invasit cupiditas, plerisque et plerosque, Więtſzą cześć [!] oſiádło łákomſtwo. Mącz 473a; CzechRozm 246; SkarŻyw 251; A boiaźń niewymowna ſerce mé ośiádłá. GórnTroas 46; á oko oſiędźie On ſen twárdy GrabowSet P2, B3v, F2.

c. Mieć stale miejsce zamieszkania, dobra nieruchome; se locare, locatum esse JanStat [gdzie] (8): ComCrac 14v; Rzemieśnicy z rzemięsła swego każdego ci, ktorzy w mieściech osiedli [aby dali] po 6 gr, a co nie osiedli w mieściech i po wsiach po 3 gr. Diar 80; UstPraw F2v; BielKron 419v; GórnRozm Mv; wſzyſtkim y káżdému zoſobná/ którzy w źiemiach przerzeczonych ośiędą/ álbo do tego czáſu ośiedli we wśiach przerzeczonych y ośiádłośćiach/ [...] od płacéy dźieśięćiny [...] dáiemy wolność. SarnStat 186.

d. Odziedziczyć, objąć po kimś majątek; succedere Mącz (7):

osieść co (6): twoy ſtan ták wywyzſſyć racży/ Ze obyecáne ſwoye dzyedzictwo oſyędzyeſz LubPs K2v; In paternas opes succedere, Oſieść oycowskie dobrá. Mącz 45a; KochPieś 43; SarnStat 685, 1249. Cf osieść co po kim.

osieść co po kim (1): y zmowił ſie [...] ná Kazimirzá/ iákoby go mogł z Swiátá zgłádzić/ á ſám áby oyczyſte Wielkie Xięſtwo cáłe po nim oſiadł. StryjKron 597.

osieść w czym (1): Potomſtwo ie^go w dzyedzictwie ſwym wiecżnie oſiędzie LubPs G.

W połączeniu szeregowym (2): ze wſzytkiémi potomki ſwémi [dobra] będźie dźierżáł/ miał/ y dźiedźicznie ośiędźie [tenebit, habebit et haereditarie possidebit JanStat 442] SarnStat 685 [idem] 1249.

e. Zasiąść, usiąść na czymś (27): A jſczie ſyę Cżart przeſtraſſy Kyedy ſyedą ſpołu naſſy Snacz y Bogu mjło będzje Weyzrzecz gdy naṡ czech [lege: nasz cech] oſiedzie RejKup v2v.

osieść co (6): A Konſiliarze y Poſłowie [...] vczyniwſzy piérwéy przyśięgę w tych rzeczách zwyczáyną/ mieyſce im náznáczoné iuż ośiéśdź y w Rádźie Polſkiéy śiedźiéć będą winni. SarnStat 1041. Cf Zwrot.

osieść gdzie (3): [synowie twoi] Ku pocieſſe twey oſiędą w okrąg ſtołu thwego. LubPs cc6v; RejAp 122v; y ná tym drzewie ośiedli ptacy SkarKaz 82b.

Zwrot: »koni(k)a osieść« [szyk zmienny] (5): niewádzi mu też [...] náucżyć ſie y koniká oſieść/ y iáko ſobie ná nim poigráć RejZwierc 15, 113; Kto nád ćię koniá ſwego xtałtowniéy ośiędźie? KochEpit A3; BielSen 12; gdyż żaden nigdy ſie nie ſtráchał oſieść koniá nieuzdánego Phil G2.

W przen (1): Słuchayże cżym tu grozi Pan tym bieſiednikom ktorzy oſiędą ná tym winie ſmácżnym z gniewem Bożym zmieſzánym RejAp 122v.

Przen (17):

Zwrot: »stolicę (a. stolec), na stolicy (a. stolcu) osieść« = objąć panowanie; super solium sedere Vulg; super thronum sedere PolAnt [szyk zmienny] (13:4): LubPs dd2v; Ná ſtholcu Dawidowym/ á ná kroleſthwie iego oſiędzie: áby ie vthwierdził y vmocnił w ſądzie y w ſpráwiedliwośći Leop Is 9/7 [przekład tego samego tekstu RejPos 15]; BibRadz 3.Reg 2/24; BielKron 214v; RejPos 15, 312; A Rurik ná ſtolcu Kijowskim ácz zburzonym oſiadł. StryjKron 235; to przedtym piſali [...] niż Papież ośiadł ſtolicę Ceſárzow Rzymſkich CzechEp 373, 355, 373, 411, 426; Ale zdarzy tenże Bóg/ że tego Stolicę Ośiędźieſz/ v którégoś dźiś zá niewolnicę. KochPam 84; ActReg 30; GrabowSet F3; KołakCath B2v; Aryany/ ktorzy byli zá Walenſá Ceſárzá Aryáńſkiego/ wſzytkie ſtolice biſkupie/ Kátholiki wygnawſzy/ ośiedli SkarKazSej 680b.

α. [O kurze wysiadującej jaja: Pod kokoſz pięć á dwádźieśćia iáiec podłożyć doſyć ieſt/ lecżby ktora wielka á płodna mogła ich więcey ośieść. Cresc 1571 581 (Linde).]

f. Zatrzymać się gdzieś na jakiś czas; manere PolAnt (5): iáko roy pcżoł/ ktory gdy do kogo przyleći wolno mu záſię y oſieść y odlecieć. RejZwierc 143v; ModrzBaz 126.

osieść co (2): Widźiſz iáko mśćiwe roie mogiłę ośiádły/ Oſſy y śierſzenie KlonŻal C4; GosłCast 53.

osieść gdzie (1): y oſiadł obłok w puſtyni Páráńſkiey. BudBib Num 10/12.

g. Obsiąść, otoczyć [kogo] (3): gdy oſiądzie go wrog iego w ziemi bron iego. BudBib I 180d marg; Więc go [Pangracza] niemáło inſzych pánow rádnych było Ośiádło CiekPotr 88.

W porównaniu (1): Opowiedáiąc iey pociechę y w domu y w dzyathkach iey/ iż ią oſiędą iáko gáłąſki oliwne/ ku wielkiey rádośći y pocieſze iey RejPos 175v.

h. Znaleźć się przed czymś, na tle czegoś (o planecie) [co] (1): gdy Mars Plánętá [!] nátury gorącey ośiędźie známię niebieſkie nátury ćiepło ſuchey LeovPrzep C4.

i. Pokryć [kogo, co] (3): Y odſtąpił obłok/ á Márią trąd oſiadł. BielKron 40; [by mi wſzytko ciáło [trąd] ośieść miał/ ſłużyć Chryſtuſowi nieprzeſtánę SkarŻyw 379].

W przen (2): TRąd ſproſnych wyſtępkow/ ośiadł duſzę moię GrabowSet N3v; Sercá náſze ośiadłá rdzá grzechow płáczliwa SzarzRyt B3.

j. Być w jakiejś sytuacji, zająć się czymś [w czym] (1): Nie bierz ná ſie obrázu Diabelſkiego/ A wiáruy ſie gdzye możeſz ſpraw iego. Bo ieſli w iego ſpráwach oſiędzyeſz/ Pewnie k niemu też podobien będzyeſz RejPos Bv.

2. Posiąść, otrzymać; possidere Vulg, PolAnt [kogo, co] (7): Kto tam kolwiek wpiatek [!] będzie Sto dnj odpuſtow oſiedzie RejKup Bb; ábyſmy oſiedli zá Srebro potrzebne [ábyſmy doſtáli zá ſrebro nędzników WujBib] á vbogie zá boty Leop Am 8/6, Prov 28/10; BudBib Iudic 11/24; Potrway: á złego wnet nie będźie [...]. Ale pokorni/ ći źiemię ośiędą Y żyć w pokoiu wſzytek ſwóy wiek będą. KochPs 53; Gdy ſam do Oycá odyść miał/ y kroleſtwo w niebie oſieść SkarKaz 205b.

osieść od kogo (1): A ták który to cżyni [...] wyecżne kroleſtwo od Páná oſiędzye. LubPs D2v.

3. Być położonym, leżeć [gdzie; w tym: na czym (2), niedaleko czego (1), przy czym (1), u czego (1)] (5): Cikládes Insuły ták zową/ iż v Delu w okrąg oſiádły BielKron 273v; To mieyſce milę od Bázyleiey ieſt/ nie dáleko Renu było oſiádło BielKron 283v; Moguncia ſtára/ [...] Ná roſkoſznym mieyſcu oſiádłá byłá zá pogáńſtwá BielKron 284v, 282v, 284v.

4. Zostać zasiedlonym, zamieszkanym (5): A by nie był ten ſpołek [= małżeńtwo] wſzytekby ſwiát zginął/ [...] A gdzyeſzby ſie podzyáłá oná Boſka wola/ Gdyż chce áby tá puſta oſiádłá mu rola. RejWiz 38; ázaſz lepiey iż ſie tám wilcy lągną/ tedyby tho ſnádnie á rychło oſieść mogło/ y byłáby y obroná y pożytek Rzecżypoſpolitey. RejZwierc 186, 247v; Mnóżćie ſye/ niech świát ſpuſtoſzáły wſzędźie Znowu ośiędźie. KochPieś 33; Y ſpráwiſz/ co ieſt puſto/ żeby záś ośiádło. Y będźie znáczna Troia GórnTroas 35.

Synonimy: 1. osiedlić się, zamieszkać, zostać się; b. dobyć, ogarnąć, opanować, osiągnąć, zająć; c. mieć; d. odziedziczyć; f. zadzierżeć się, zatrzymać się; g. obtoczyć, okolić, okrążyć, otoczyć; i. pokryć, przykryć; 2. dostać, otrzymać, zyskać.

Formacje współrdzenne cf SIEDZIEĆ.

Cf OSIADŁY, OSIEDZENIE