[zaloguj się]
[pdf]

PAŁAĆ (85) vb impf

W inf pa- (3) Mącz (2), RejAp, på- (1) GliczKsiąż; drugie a jasne. ◊ W pozostałych formach på- (65), pa- (5); på- : pa- Leop (2:1), Mącz (6:1), KochPs (3:2), GórnTroas (3:1).

Fleksja
inf pałać
indicativus
praes
sg pl
1 påłåm
2 påłåcie
3 påłå påłają
praet
sg pl
2 f påłałaś m an
3 m påłåł m pers påłali
f påłała m an
n påłało subst påłały
fut
sg
3 m będzie påłåł
conditionalis
sg pl
2 m m pers byście påłali
3 m by påłåł m pers

inf pałać (6). ◊ praes 1 sg påłåm (5). ◊ 3 sg påłå (25). ◊ 2 pl påłåcie (1). ◊ 3 pl påłają (14). ◊ praet 2 sg f påłałaś (2). ◊ 3 sg m påłåł (7). f påłała (6). n påłało (7). ◊ 3 pl m pers påłali (1). subst påłały (4). ◊ fut 3 sg m będzie påłåł (2). ◊ con 3 sg m by påłåł (1). ◊ 2 pl m pers byście påłali (1). ◊ part praes act påłając (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Palić się, płonąć; fervescere Mącz, Cn; ardere PolAnt; flagrare, flammigerare Mącz; flammescere Calep; aestuare, exaestuare Cn (28): PatKaz II 55v; Flammigerare, Páłáć/ Płomień dáwáć. Mącz 129c, 121a, 129b; Calep 422b; Pała Dárdanów páłac/ y popiołem ſtánie GórnTroas 9, 9, 59; KlonFlis B4.

Bezpodmiotowo [z czego] (1): Ieſt v nich gorá iedná ſiárcżána [...]. Ieſth też gorá Heklá/ z ktorych pała iáko z piekłá BielKron 294v.

W porównaniach (4):

~ Jako comparandum (1): Iáko w ogniſtym piecu płómienié pałáią/ Ták óni w twoim gniewie nieznosnym zgoráią. KochPs 29.

Jako comparatum (3): á koła ſtholice iego pałáły iáko ogień goráiący. BibRadz Dan 7/9; BielKron 294v; Nie mnimayże też ták po proſtu/ áby miał páłáć iáko płomień. RejAp 29. ~

Fraza: »ogień, płomień pała« [w tym: z gęby, z paszczęki (4); czym (1)] = ignis exardescit Vulg [szyk zmienny] (8:3): WróbŻołt 49/3, Q3v; LubPs V6; Leop 4.Esdr 4/48; Oſadzili ſtraż około tey ſkory Smoká/ s ktorego paſzcżęki ogień záwżdy pałał BielKron 54, 54v, 236; Crater etiam in monte AEtna vocatum est foramen, per que ignis cinisque evomit, Dziurá w górze Aetna którym ogień pała. Mącz 67b; KochPs 29; płomień wielki z gąb im pałał. WerGośc 231; pałał ſzéroko On ogiéń/ który żárł królewſkié ćiáłá GórnTroas 15.
Zwrot: »ogniem pałać« [szyk zmienny] (3): gdy uydzyal kyerz abo drzeuo zyelone [...] a ono pala ognyem PatKaz II 55v; RejWiz 146v; ſzedłem z gory/ ktora ná ten czás ogniem pałáłá [mons ardebat in igne] BibRadz Deut 9/15.
Przen (2):

W porównaniu (1): ſłowo twoye yáko ogyeń pała LubPs bb6.

a) Być zarumienionym (1):
Fraza. »twarz pała« (1): rátuy mię w niewoli/ W któréy twarz záwżdy pała/ ſerce zbytnie boli. PudłFr 62.
2. Świecić się, błyszczeć (9):
a. O źródłach światła (6): Iáko wſchód od zachodu dáleko pała/ Ták on od nas dáleko grzech náſz oddala. KochPs 153; Skróń oboiá [gwiazdozbioru Smoka] pała KochPhaen 3, 23.

pałać czym (1): trzy gwiazdy nieśie dyſzel/ czterémá pałáią Kołá KochPhaen 2.

W porównaniu (1): Kiedy Zydom [Judasz] hetmanił/ Wiechá płomieniſta Więcey niż świecá lana pałáłá KlonWor 27.

Fraza. »słońce pała« (1): Iáſna ieſt zorza/ iaſno ſłońce páła KochPs 52.
b. O odblasku, połysku przedmiotów lśniących [czym] (1): Złotem/ śrebrem/ vbiory ich ſwietnie pałáły StryjWjaz B2v.
c. O oczach (2):

pałać z czego (1): Gdy przed ſmętnym ołtarzem święta Pánná ſtałá/ Z poyźrzenia świętobliwa iey fárbá pałáłá ZawJeft 46.

Fraza: »oczy pałają« (1): oczy [Boga] páłáły Zywym ogniem/ á z oblicza węgle ſtrzéláły. KochPs 23.
Zwrot: »pałać ogniem« (1): KochPs 23 cf Fraza.
3. Być w stanie zapalnym, mieć podwyższoną temperaturę ciała (48):

Bezpodmiotowo (1): gdy widźiſz zápalenié około rány álbo ſadzelá/ tedy ná ćienką chuſtkę rozmáż/ á tám gdźie pała około rány przykłáday. SienLek 163.

Przen (47): botz przez ciebie [dusza] mdleie/ wſſytki ſily pálaią OpecŻyw 20.
a) Być opanowanym przez silne uczucie, zwłaszcza miłości, żarliwości religijnej, żądzy cielesnej, gniewu; rzadziej: smutku, zmartwienia; ardere Mącz, Vulg, Cn; fervere Mącz, Modrz (43):
α) Podmiotem jest człowiek doznający uczuć (39): PatKaz II 56; pałáiąc w duchu [fervens spiritu]/ mowił y náuczał pilnie o Panu Ieſuśie WujNT Act 18/25.

pałać czym (21): Abowyem lepyeć ſie ożenić/ niż yáko Paweł ſwyęty mowi/ nyerządnoſcyą pałáć. GliczKsiąż P3; Mącz 15b; Ieſt záſię niektory [...]/ ktorego wſzytki wnętrznośći pałáią zdrádą [interioribus eius plenus dolo ignito]. BudBib Eccli 19/23; ModrzBaz 10. Cf Frazy, Zwroty.

pałać w kim [= ku komu] (1): Motz wielką ſertza cirpię iże w tobie pálám OpecŻyw 18.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Ieden [cesarz konstantynopolski] ktory ſie obawiał poráżenia/ Amurátá ſobie ná pomoc zámawiał/ [...] ktory pałał áby wſzytkę Grecyą pożárł. BielKron 240.

W porównaniach (2): Bo angiołowie pałaią iako ogniem gorączą miłoſcią bożą. WróbŻołt hh7v; GrabowSet I2v.

Frazy: »serce pała« [w tym: czym (3), od czego (1), [k komu]] = cor ardens est PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (10): PatKaz II 62; ſerce ich vſtáwicżnie pałáło [fuit ... inflammatio undique ipsorum corde gementium] od wielkiego żalu Leop 3.Mach 4/2; BibRadz Luc 24/32; Serce mi w gniewie pałáło [Concaluit cor meum intra me Ps 38/4] KochPs 57; MWilkHist K3; Bárzo mię dręczą nocné niepokoie/ Y fráſunkámi pała ſerce moie. ZawJeft 7; Pałáło ſerce/ gdy mrozy trzáſkáły GrabowSet Ov, S3; RybGęśli C3; WujNT Luc 24/32; [nic twierdźić niemogł/ tylko że mu ſerce kniemu pałáło HistOtton 72v].

»umysł pała« [w tym: czym (1)] = ardet animus Mącz (2): Mącz 15b; V wielu ich ozyębłá oná dawna zápalcżywość/ ktorą s pocżątku [...] vmyſły práwie wſzytkich pałáły. RejPosRozpr c4.

Zwroty: »chęcią (a. chucią) pałać« (2): KuczbKat 345; V tych też żadnego mieyſcá rozumowi być niemoże/ ktorzi chęćią pomſty pałáią [qui vindictae cupiditate ardent]. ModrzBaz 7.

»pałać gniewem, od gniewu, w gniewie« = fervere ira Mącz [szyk zmienny] (1:1:1): A popędliwym gnyewem ſwym záwżdy nań pałacie. LubPs B6v; Mącz 121a; KochPs 57; [nix ſum compas animi ita ardeo iracundia. [...] ledwie ſie tzuię ták pałam od gniewu. TerentMatKęt K6, Q2v].

»pałać miłością, w miłości« = ardere a. uri amore Mącz [szyk zmienny] (8:4): OpecŻyw 19; ty myla panno [...] palalaſz myloſzczyą boſką (oduyekow) PatKaz II 27v, 27v, 53v, 77v; WróbŻołt hh7v, nn4v; yáko dzis poſpolicye cżynyą pánicy/ kthorzy wmiłosći ſzkárádey pałáyą. GliczKsiąż P2v, P3v; Mącz 15b, 508d; wſzyſcy/ ktorzy ná ten czás wyznawáli Chrześćijáńſką Wiárę/ ták práwdźiwą y ſzcżyrą miłośćią pałáli KuczbKat 185.

»ogniem pałać« (1): By/ [smysł] wſzytek roſpalony/ Ogniem twym świętym/ iák pochodnie/ Pałał GrabowSet I2v.

»żądzami, w żądości pałać« [szyk zmienny] (1:1): lepiyey zonę mieć/ niz ządzamy cieleſnymy palać. SeklKat K3; ſerce iuż Holoferneſowe było zránione: bo iuż pałał w żądośći iey [erat enim ardens in concupiscentia eius]. Leop Iudith 12/16.

Szereg: »pałać albo gorzeć« (1): nyſzly bog ſtworzyl anyoly thyſz [Maryjo] yuſch byla y palalaſz albo gorzala [...] wmyloſzczy bozey PatKaz II 27v.
β) Podmiotem jest uczucie (4):

pałać w kim (1): która to łáſká z miłośierdźia Bożégo [...] pała we mnie OrzQuin G4.

W porównaniu (2): Bo wiele ieſt náwiedźionych cudnośćią niewieśćią/ gdyż miłość z niey pała iáko ogień [amicitia ut ignis accenditur]. BibRadz Eccli 9/9; BudBib Eccli 9/9.

Frazy: »miłość [z kogo] pała; pałać w miłości« (2;1): BibRadz Eccli 9/9; BudBib Eccli 9/9 cf W porównaniu; SzarzRyt Av cf »pałą płomień«.

»pała płomień« (1): ſtąd pała práwy Płomień Seráphim w ſzczęśliwey miłośći. SzarzRyt Av.

b) O bólu (2):
Zwrot: »z bolu, bolem pałać« (1:1): ieſlić zęby z bolu pałáią/ weźmi wódki łáktukowey SienLek 76; Ieſt bol nie ledá ktorym ći pałáią/ Ktorzy wnętrznośći obćiążone máią RybGęśli D.
c) O upiciu się [czym] (1): pijećie áż do wiecżorá/ abyśćie pałáli winem [ut vino aestuetis] ModrzBaz 52v.

Synonimy: gorać, gorzeć, płonąć.

Formacje współrdzenne cf PALIĆ.

Cf PAŁAJĄCY, PAŁANIE

HK