Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PAŁAĆ

Następne hasło: PAŁANIE »

PAŁAJĄCY (66) part praes act

på- (50), pa- (3); pa- Leop; på- : pa- Mącz (6:1), CzechEp (2:1); drugie a jasne (w tym 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja

sg
m	N	pałający	f	N	påłającá	n	N	påłając(e)
	G	påłającégo		G	påłając(e)j, påłający		G	påłając(e)go
	D			D			D	påłając(e)mu
	A	påłający		A	påłającą		A	påłając(e)
	I	påłającym		I			I	påłającym
	L	påłającym		L			L	påłającym
	V			V			V	påłając(e)

pl
N	m pers	påłający
N	subst	påłając(e)
G		påłających
D		påłając(e)m, påłającym
A	subst	påłającé
I	m	påłając(e)mi
I	n	pałającymi

sg m N pałający (16). ◊ G påłającégo (5); -égo (1), -(e)go (4). ◊ A påłający (3). ◊ I påłającym (2). ◊ L påłającym (1). ◊ f N påłającá (3). ◊ G påłając(e)j (1) LudWieś, påłający (1) GrabowSet. ◊ A påłającą (1). ◊ n N påłając(e) (2). ◊ G påłając(e)go (4). ◊ D påłając(e)mu (3). ◊ A påłając(e) (2). ◊ I påłającym (1). ◊ L påłającym (2). ◊ V påłając(e) (1). ◊ pl N m pers påłający (2). subst påłając(e) (6). ◊ G påłających (3). ◊ D påłając(e)m (1), [påłającym]. ◊ A subst påłającé (4); -é (1), -(e) (3). ◊ I m påłając(e)mi (1). n pałającymi (1).

Sł stp s.v. pałać, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w. s.v. pałać.

Znaczenia

I. Intransit. (66)
II. [Transit.: Spalający]

I. Intransit. (66):

1. Palący się, płonący; ardens PolAnt, Vulg; torridus Mącz, Cn; flagrans, ignitus Mącz; flammans Cn (32): Bo naſzy podgorzanie w noci Bożego narodzenia widzieli po leſiech mnoſtwo żagwie na drzewie pałaiącey LudWieś B; Ignitus, Goreyący/ pałáyący/ łſzczący ſie od ogniá. Mącz 165a, 129b, 459d; GórnDworz Mm6; máłoćby pomogło choćbyś widział Etnę pałáiącą/ rzeki byſtrze ciekące/ morzá ony ſrodze burzliwe RejZwierc 20v.

pałający czym (11): cżęść ich będzie wiecżnego ogniá ſiárką pałáiącego: á to ich będzye ſmierć wtora. RejAp 177v. Cf »ogniem pałający«, »jezioro siarką pałające«.

W porównaniu (1): zápálil w Iákobie nieinácżey iáko ogień páłáiącży/ pożyráiący w koło. Leop Thren 2/3.

Wyrażenia: »ogień, płomień pałający« (9:2): iakos wybawił troie dziatek z piecza ognia pałaiącze^go TarDuch Ev; RejPs 143; LubPs R6, Yv; Ieſliże nie ſpráwiedliwie przyſyęgaż/ day Bog áby ná ćię ſpádłá śiárká/ ſmołá/ y ogień pałáiący GroicPorz aa2v; Leop Thren 2/3; port y z okręthy zápalił/ ták iż było płomień pałáiący widáć [ut apparerent splendores ignis] w Ieruzalem BibRadz 2.Mach 12/9, Dan 3/88; RejAp 177v; Oczko 8. Cf »jezioro siarkowego ognia pałającego«.

»ogniem pałający« [szyk 5:2] (7): PatKaz II 56; RejAp 163v; Y zátrąbił wtory ánioł: á iákoby wielka gorá ogniem pałáiąca [igne ardens]/ wrzucona ieſt w morze. WujNT Apoc 8/8. Cf »jezioro ogniem pałające«.

peryfr. »jezioro ogniem, siarką (i smołą) pałające; jezioro siarkowego ognia pałającego« [w tym: ogniem, siarką (1)] = piekło [szyk 4:3] (4:2;1): RejAp 162v, 179; Wſzyſtkim to czyniącym cześć ieſt w ieźierze śiárkowégo ogniá pałáiącégo BiałKat 61; Pánie Boże ſtrzeż go áby ſię w cżás obacżył/ żeby potym z nimi w doł on drugi/ śiarcżyſtego ieźiorá ogniem pałáiącego/ ktoreś tákim nágotował/ nie był wrzucony CzechEp 122, 209; Nieczyſte ludźie y cudzołożniki Pan BOg ſądźić będźie. A Ian święty mówi: Iż cżąſtká ich będźie w ieźierze pałáiącym śiárką y ſmołą WerKaz 301; Ale fáłſzywi Prorocy/ y cżárt we wſzelkiey ſwey mocy/ tak żywo w ieźioro wpádną/ pałáiące ogniem, śiárką ArtKanc O.

Przen (4): Subtylny promień/ twey ślicżney iaſnośći [...] w ſercu pałáiący GrabowSet Q.

pałający czym (1): Mé dzieciątko námilſſé pálaiące boſtwem OpecŻyw 18v.

Wyrażenia: »ogień pałający« (1): Ktori czyniſz angioły twoie duchy/ [...] a ſlugi twe cżyniſz ogniem pałaiączym. WróbŻołt 103/4.

»ogień pałający« = Duch Św. (1): thák że Ociec s ſwym Synem miłym álbo s ſwą Mądroſcią/ y z onym ogniem pałáiącym/ to ieſt Duchem ſwiętym/ ſą iednym wiernym á wiecżnym Bogiem SarnUzn B4v.

a. W którym plonie ogień (2):

Wyrażenie: »piec pałający« = fornax ardens PolAnt (2): Clibanus, Piec pałáyący ſlbo też máły piecek w którym piekáyą. Mącz 57a; BudBib 4.Esdr 4/46[48].

2. Świecący się, lśniący, wydający światło; ardens, comburens Mącz (17): comburentes, ardentes Pałáyąci/ Yáſniąci ſie. Mącz 386b.

a. O źródłach światła (11): Gdźie okrętem ſwym Hiſzpan/ Włoch Ocean porze/ Y tám ſkąd ſię wynoſzą pałáiące zorze. SapEpit A3.

W porównaniach (2):

~ Jako comparandum (2): O myla panno przyrownauam czyą nyebu palayączemu PatKaz I 27v, 28.

Jako comparatum (1): vpádłá z niebá gwiazdá wielka pałáiąca iákoby pochodnia RejAp 73v. ~

Wyrażenia: »pod czasem pałającego słońca« = w ciągu dnia, przed zachodem (1): Káius dał to był wywołáć w woyſku/ żeby wſzyſcy z obozu nie wyieżdżáli bez iego roſkazánia pod cżáſem pałáiącego Słońcá. Phil E4.

»lampa pałająca (ogniem)« (3): á ſiedḿ lamp było ogniem pałáiących przed máyeſtatem RejAp 48v, 49 [2 r.].

»pochodnia pałająca« (2): RejAp 74v; niechay zápalaią Pochodnié pałáiącé GosłCast 25.

»żywioły pałające« = gwiazdy (1): iákimiż wam potrzebá być [...] oczekiwáiąc y śpieſząc ſię ná przyſzćie dniá Páńſkiego/ przez ktore niebioſá goráiące roſpuſzczą ſię/ y żywioły pałáiące [elementa ignis] ſtopnieią? WujNT 2.Petr 3/12.

b. O odblasku, połysku przedmiotów lśniących (2): KAmienia te^go ieſt ieden rodzay przezrziſty, złothey barwy maiącz w ſobie nieiakie palaiące iſkri FalZioł IV 51a.

Szereg: »świecący albo pałający« (1): Carbunculus. [...] Barwą y moczami zwiciąża albo przechodzi inſze wſzitki kamienie ſwieczącze albo pałaiącze FalZioł IV 49d.

c. O oczach (3):

Wyrażenie: »pałające oczy« = ferventes oculi Mącz (2): Mącz 121a; zá trzećim zaś rázem Pokuſę álbo cudo iákieś okrutne ſtráſzliwe z kozią głową/ á ná xtałt ogniá z pałáiącymi oczymá wyćiągnęli. StryjKron 351.

Szereg: »pałający, ognisty« (1): z ocżu ich iskry pałáiące ogniſte pochodziły. HistAl H6.

3. Będący w stanie zapalnym, powodujący podwyższoną temperaturę ciała (14):

[Wyrażenie: »gorączka pałająca«: Lekárſtwo tey gorącżki zbytnie pałáiącey [FalZioł = palącey]. SienHerb 406a.]

[Szereg: »pałający i ognisty«: Też tenże ſok ieſt dobry náprzećiw ogniu piekielnemu/ y náprzećiw bolącżkam pałáiącym [FalZioł: palącem] y ogniſtym ktore pochodzą s kolery SienHerb 25b.]

Przen: Opanowany przez silne uczucie, zwłaszcza żarliwy, pożądający; fervens ModrzBaz, Vulg (14):

a) Wyrazem określanym jest podmiot przeżywający uczucie (11): A duch moy pałaiączi woła k tobie wyſluchay mie panie TarDuch A2; ModrzBaz 54v; Cżeść dawa duſzá moiá/ y ſmyſł pałáiący. GrabowSet P3.

pałający czym (5): Nie poſzło [to wszytko] z duchá ſkromnego y ćierpliwego Chriſtuſowego/ ále z [...] zápálcżywą pomſtą pałáiączego Antichryſtowſkiego CzechEp 52. Cf Wyrażenia.

pałający czym [= w czym] (1): W pilnośći bądzćie nie leniwemi. Duchem pałáiącemi. Pánu ſłużącemi WujNT Rom 12/11.

pałający w czym (1): gdy ćiáło bierze z pánienki/ śmiertelne/ Złącża boſtwo z cżłowiekiem: mátkę z pánną: bierze Do tych dwu/ ludzkie ſerce/ pałáiące w wierze. GrabowSet K.

Wyrażenia: »pałający gniewem« (1): Lecz trudno pałáiący gniewem lud hámowáć GórnTroas 24.

»miłością pałający« [szyk 2:1] (3): [Maryja] oſzwyeczenſza byla wboga uznanyem nyſz ſerafynouye palayączy myloſzczyą bozą PatKaz II 80; Niemoźe [!] ſerce miłośćią ábo waśnią przećiw komu pałáiące [amore odiove alicuius flagrans] prawdy poznáć. ModrzBaz 28; GrabowSet A3.

»serce pałające« [szyk 2:1] (3): ModrzBaz 28; A Bog [...] przypátruiąc ſię ſkruſzonemu [...] miłośćią Chrześćijáńſką pałáiącemu ſercu W.M. nie tylko odeymie władzą złym przygodam/ [...] ále też [...] GrabowSet A3, K.

α) W funkcji rzeczownika (1): Abowyemći gładkosć bez tych cnot yeſt [...] trućizná pałáyącem gothowa. GliczKsiąż P7v.

b) Wyrazem określanym jest uczucie (3): Iuż nie táka pilność á miłość ku ſłowu Bożemu/ iuż nie ták pałáiące proźby á modlitwy LubPs A3, A5; WIem/ o Przednie władnący/ Y niegodnym ſię cżuię Twey łáſki pałáiący [tj. pałającej] GrabowSet Fv.

4. Gorący, upalny (1): Torrida aestas. Gorące pałáyące láto. Mącz 459d; [ventum urentem viatr palayvci gorąci TomZbrudzBrul Ex 10/13].

5. Zestawienie w funkcji nazwy zoologicznej: »pałający wąż« = prester, gatunek węża, którego ukąszenie miało powodować palące pragnienie (2): Prester. eyn brenende ſchlang. Pałáyący wąz. Murm 95; BartBydg 122b.

II. [Transit.: Spalający [kogo]:

Wyrażenie: »ogień pałający«: Yż robak grizący ie/ nigdi umorzon niebędzie: a ogień pałaiąći ie/ nigdi nie zagaſnie RejKat 90.]

Synonimy: 1. gorający, ognisty, płonący; 2. błysnący, błyszczący, błyszczący się, jaśniący, jaśniący się, łsknący, łsknący się, łsnący, łsnący się, łsniący, łszczący, łszczący się, lśniący się, świecący, świecący się; 3. gorający.

Cf PAŁAĆ