Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PANIEŃSTWO

Następne hasło: PANIĘCY »

PANIĘ (79) sb n

-a- (76), -ą- (3).

-å- (59), -a- (3 + kust); -a- Murm; -å- : -a- RejZwierz (6:2 + kust).

Fleksja

	sg	pl
N	pånię	pånięta
G	pånięcia	påniąt
D	pånięciu	pånięt(o)m
A	pånię	pånięta
I	pånięci(e)m	pånięty
V		pånięta

sg N pånię (10). ◊ G pånięcia (6). ◊ D pånięciu (2). ◊ A pånię (1). ◊ I pånięci(e)m (2). ◊ pl N pånięta (32). ◊ G påniąt (11). ◊ D pånięt(o)m (3). ◊ A pånięta (6). ◊ I pånięty (6). ◊ [V pånięta.]

Składnia przydawki zawsze typu: to panię, te panięta. Składnia orzeczenia w praet sg zawsze typu: panię był; w pl typu: panięta były (5), panięta byli (3); były GlabGad, RejZwierz, BielKron, WerGośc; byli GórnDworz; były : byli MiechGlab (1:2). Składnia zdania względnego typu: panięta, ktorzy są RejWiz, co byli WerGośc; panię, co go ... RejKup g3v.

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVI(XVII; wstawka z XVII) – XVIII w.

Znaczenia

1. Człowiek wysokiego stanu, możny pan; dostojnik, doradca królewski (77)
2. Młodzieniec, młody mężczyzna, który nie miał stosunku płciowego (1)
3. Zalotnik (1)

1. Człowiek wysokiego stanu, możny pan; dostojnik, doradca królewski; princeps Miech; dominator, dominus Cn (77): MiechGlab *2v, 18; A ieſli tu widamy vbráne paniętá/ Coż rozumieſz iákie ſą niebieſkie kſiążętá. RejWiz 153v, 153; (nagł) Kliomántá Kártágińſka páni. (–) TE pánią gdy Rzymiánie poimáli byli/ Iednemu ią pánięciu/ chowáć porucżyli. RejZwierz 44, 32v; OrzRozm Qv; GórnDworz L5v; RejZwierc 98; (nagł) Mikołay Báworowſki. (–) TV ſerce Krenuſowe y gotowość iego/ Wierz mi záwſze záſtánieſz v panięciá tego PaprPan Iv, E3v.

panię czyje (1): [król] s ſwoiemi panięty má iákąś roſpráwę/ Ktorzy około niego wſzędy huffy ſtoią RejWiz 166.

W połączeniu z nazwą kraju lub przymiotnikiem od tej nazwy [w tym: ai (17), G sb (2), z + G sb (1); panię(ta) + określenie (11), określenie + panię(ta) (9)] (20): HistJóz E4; GlabGad A3; Bowiem ku paniętom Tatarſkiem nieſluſza przez podarza przyſtępu cżynić. MiechGlab 18, 3, 40; Tego to Herbu Kſiążętá/ Dzierżą ſie Słuckie Paniętá. GliczKsiąż Av; Panięta y Slachta Wielkiey Polſki. RejZwierz 69, bbv, 28v, 35, 61, 78; OrzRozm Qv; Panię iedno Rzymſkie támże leżąc pod miáſtem prośił thowárzyſzow ná wiecżerzą RejZwierc 60v, 86; PaprPan Qv; Tu wódz Beniáminów/ tu Iudzkié paniętá/ Tu Zábulońſkié/ tu ſą Nephtálſkié kśiążętá. KochPs 98; StryjKron 487, 522, 727.

W połączeniach szeregowych (3): StryjKron 672; iżby ćiż obywátele téy przerzeczonéy źiemie Kiiowſkiéy/ [...] Kśiążętá/ Paniętá/ Szláchtá/ Rycérſtwo/ tákże y Duchowné ſtany Rzymſkiégo y Gréckiégo zakonu obfitą łáſkę náſzę poználi/ poſtánawiamy: iż [...] SarnStat 1059, 1188; [Płaczcie ze mną, królowie i wszelkie panięta I rycerzowie wielcy, także też książęta DramStp II 280].

W przeciwstawieniu: »panięta ... uboższy« (1): Co [tj. broń] paniętá w Cekáuzách ſwych mieć mogą/ á vbożſzy w temże gmáchu gdźie z gośćmi śiadá po śćiánách rozwieśi GrabPospR K3v.

W porównaniu (1): Maſzże iuż ná tę woynę iecháć vmyſł cáły? (–) Ieſliże iák z Węgrzynem/ tedy wolę niecháć. (–) O/ złą niemoc: ſam ty to iák Panię maſz iecháć. WyprPl A3v.

Wyrażenia: »panięta możne« (1): A po tych Stároſtowie/ y paniętá możne/ Iák Hybleyſkich pſzcżoł roie/ pocżty wiedli rozne. StryjWjaz B3v.

»panięta przedniejsze« (1): Nád ktorym woyſkiem przełożył Erdziwiła [...] przydawſzy mu dla porády y woienney ſpráwy/ Mężow y Pąniąt przednieyſzych StryjKron 265.

[»rycerskie panię«: Kurcyus Scewolá ono rycerſkie Panię ſpániáłe á doſyć śláchetne/ [...] ſzedł do Rádźiec/ y rzekł [...] WerReguła 142.]

»panię(ta) ślachetne« [szyk 1:1] (2): A wżdy więc przedſię owi co im pochlebyáią/ Sláchetnemi panięty wſzytki názywáią. RejWiz 97v; RejZwierc 86; [WerReguła 142].

»panię(ta) zacne« [szyk 2:2] (4): ZBąſcy zacne paniętá/ to bywáły záwżdy RejZwierz 66, 35; PaprPan Dv; W Gáláćie dwoie Paniąt zacnych było/ Sinátus y Synorix/ którzy y záchowániém/ y máiętnośćią równi ſobie byli KochWz 138.

»panię(ta) znamienite, znamienitej familijej« [szyk 1:1] (1:1): HistJóz E4; Z Długich w dálekie kráie peregrinácyi fortunnie náwroconego ZNAMIENITEY Fámiliey/ y oſobliwey dźielnośći Panięćiá/ Iego Mośći Páná Andrzeia Krotoſkiego [...] WITANIE. RybWit [A2]v.

»panięta wielkiego rodu« (1): miedzy ktorymi znácnieyſzy byli/ [...] Kniáź Iwan Lwowic/ y inſzych niemáło paniąt Litewſkich wielkiego rodu StryjKron 487.

Szeregi: »grabiowie, (i) panięta« (2): Náſzy też do Páryżá prowádzeni hoynie/ [...] Przećiw nim wyieżdzáli Grábiowie paniętá. StryjWjaz A4, B.

»krolowie, panięta« (1): Rzeczi wſzelkie mozeſz ſprawiac, zkrolmi, zpanięty rozmawiay poczty gim ſli. FalZioł V 52v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»książęta, (i) panięta« (2): GliczKsiąż Av; przy ktorych Ceremoniách był Bernhard Wilczek Arcibiſkup Lwowſki/ [...] y inſzych Litewſkich/ Ruſkich Xiążąt/ y paniąt bárdzo wiele StryjKron 727. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»starszy i panięta« (1): iechali też śnim wſzytcy ſtarſſy zdomu Fáraonowego y wſzytki panięta znamięnithe zzýemie Eipſkyey HistJóz E4. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»panięta i ślachta« (3): Panięta y Slachta Krakowſka. RejZwierz 61, 69, 78.

a. Pan pomniejszego znaczenia [zawsze w połączeniu z nazwą kraju: G sb] (2):

Szereg: »panowie i panięta« (2): Pánoſzá. Tho ieſt/ Wyſławienie pánow y paniąt zieḿ Ruſkich y Podolſkich PaprPan kt, V3v.

b. Młody mężczyzna wysokiego stanu; praetextatus Mącz; princeps Modrz; herilis filius, herus minor Cn (19): BielKron 119v; Kthożby kolwiek ty trzy rzecży vcżynił temu corkę krolewſką dádzą. Tedy wiele paniąt ku krolowi przychodźiło ále te^go żadny niemogł dowieść. HistRzym 110v.

W połączeniu szeregowym (1): Mącz 453d cf »panięta wysokich domow«.

Wyrażenia: »młode panię(ta)« (2): przeto niech práwá będą poſtánowione/ o wychowániu ſynow Krolewſkich: [...] á ludźie wſzetecżni [...] niech przy nich niebywáią: żeby [...] onego młodego panięćiá/ iákoby poſpolitego źrzodłá/ z ktorego wſzytcy pić muſzą/ niezáráźili iádem ſwoim ModrzBaz 76; CiekPotr 12.

»wielkie panięta« (1): GliczKsiąż L7 cf »zawołane panięta«.

»panięta wysokich domow« (1): Praetextati et praetextatae, Pánicy/ paniętá a pánienki wyſokich domów Rzimskich. Mącz 453d.

»(za)cne panię(ta)« (2): GliczKsiąż L7; Pátrzże ná to cne panię/ tego Tęcżyńſkiego/ Stáre cnoty y ſpráwy/ znaydzyeſz w leciech iego. RejZwierz 61v.

»zawołane panięta« (1): iż byli godni thego vrzędu vcżyć ták wyelkye/ zacne/ á záwołáne panyętá GliczKsiąż L7.

»panięta znakomite« (1): acz była panna młoda y barzo czudna tak iż czudnoſcią ſwą wiele paniąt znakomitich ku ſobie przyciągała GlabGad A3.

Szereg: »panięta a ludzie młodzi« (1): paniętá á ludzie młodzi záwżdy ſie około niego báwili RejZwierc Aaa2.

α. Dworzanin, giermek, paź (9): Przyſzli raz paniętá w máſzkárach przed krolá/ tákże cżyniąc ſwoy thaniecz parámi GórnDworz R8; obroći ſię/ ſług przed nim doſyć/ paniętá ſtoią/ łáncuſzno/ ſzátno/ y ták mnima że mu ſię to ſni. WerGośc 245; Paniętá [...] imą mu mowić: Cżego ſię Miłośćiwy Ceſárzu lękaſz/ myć to ieſtechmy wierni poddáni á ſłudzy twoi WerGośc 245, 246.

panię czyje [w tym: G pron (2), pron poss (1), ai poss (1)] (4): Mącz 453d; Krol źiemie tey Cibełiſkiey [!] imieniem Altyſtrátes/ piłę zſwemi panięty grał HistRzym 12; SkarKaz 80a. Cf Wyrażenie.

W połączeniu szeregowym (1): Też nie byli za nią [tj. Panną Marią] anij przed nią rycérze/ pánięta/ albo pakholęta [!]/ tylko ijdzie z iey miloſcią/ pokora/ vboſtwo/ a ſromiezliwoſtz OpecŻyw 10v.

Wyrażenie: »panięta książęce« (1): Zá thymi iecháły paniętá kſiążęce weſpoł/ iáko Erckſiążęćiá Kárłá/ kſiążęćiá Ferdynándá/ y Máximilianá. BielKron 328v.

Szeregi: »panięta i dworzanie« (1): V Dáryuſzá monárchy wielkiego/ przed pokoiem iego paniętá y dworzánie gadki ſobie rozumne zádáią SkarKaz 80a.

»panowie i panięta« (1): Fabuła praetextata. Comedie w których ſpráwy á obyczáye wielkich pánów i ich paniąt bywáią okázowáne. Mącz 453d.

β. Młody dziedzic, właściciel feudalny w stosunku do podwładnych [czyje] (1): Nuż więc káżda duſzo co was w mieśćie Dárem ſwemu Panięćiu co możećie nieśćie. RybWit B3v.

c. Dziecko (zwłaszcza chłopiec) rodziców wysokiego stanu (może też dotyczyć dziecka bogatych mieszczan) (9): Y dzis go [tego, kto się ośmieszył w zabawie „ciągnienie kota”] wolaią koczie A będzieli mial panięta To iſczie pewne koczięta RejRozm 404; RejKup g3v; Bo więc owy pieſzcżotki co ie wymyſláią/ Ná wiele złego dzyatki potym przypráwiáią. Kocha ſie páni mátká kiedy więc knáflikow Náwieſza v pąnięciá RejWiz 88v, 57; Iż poſpolicie s pánow/ rodzą ſie paniętá. RejZwierz 60v; SkarŻyw 574 marg; Pierwey im [synom] to vkażą/ iż paniętá ſą/ niżli to iż ludźie ſą. SkarKaz 421a.

Wyrażenie: peryfr. »ślepe panię« = Amor (1): A to iey [Wenus] ſlepe panię pomaga iey tego/ Strzeláiąc tą trućiną do ſercá káżdego. RejWiz 36.

α. Królewicz (1): GDy ſynowie krolewſcy do Delphu chodzili/ [...] Powiedzyał im Apollo ktory máć cáłuie/ Napirwey w dom przyſzedſzy/ ten niechay kroluie. [...] Paniętá do krolowey PaprPan Hh2.

2. Młodzieniec, młody mężczyzna, który nie miał stosunku płciowego (1): Virgineus, Iungfreulich Pányę Virginalis idem Murm 47.

3. Zalotnik (1): Procus. Buler. Panię. Mymer¹ 38.

Synonim: 2. dziewica.

Cf PAN, PANIC, PANNA, PANOSZA

LWil, (ZZa)