[zaloguj się]
[pdf]

PĘCHERZ (62) sb m

pęcherz (41), pęchyrz (17), pęchierz (3), pęchirz (1); pęchyrz Murm (2), BartBydg (2); pęchirz Mymer1; pęcherz : pęchyrz : pęchierz FalZioł (14:–:3), SienLek (1:13).

-erz (2), -érz (2); -érz Oczko; -erz : -érz Mącz (3:1); -érz- (1) Oczko, -erz- (1) Mącz.

Fleksja
sg pl
N pęchérz pęchérze
G pęchérza pęchérz(o)w
D pęchérzowi
A pęchérz pęchérze
L pęchérzu

sg N pęchérz (21). ◊ G pęchérza (7). ◊ D pęchérzowi (1). ◊ A pęchérz (6). ◊ L pęchérzu (9). ◊ pl N pęchérze (12). ◊ G pęchérz(o)w (1). ◊ A pęchérze (5).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII (z Cn; XVIII) – XVIII w.

1. Narząd ludzki lub zwierzęcy umiejscowiony w dolnej części jamy brzusznej, w którym gromadzi się mocz; vesica Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Cn (39): Vesica. Dye blas Pęchyrz. Murm 56; Mymer1 23v; Vesica, d⟨icitu⟩r quasi vas urinae seu folliculus, in quo urina colligitur, etc., pąchyrz BartBydg 169; STárzy Lekárze/ ćiáło człowiecze ná cztery częśći roźdźielili. Pierwſza część/ Głowá: wtora/ Pierśi: trzećia/ Zołądek: czwarta/ Pęchyrz. SienLek 15; nieczyſta wodność/ w Pęchyrz ſye cedźi á s niego/ ná dwor. SienLek 17v, 17v [3 r.], 20v [2 r.], 27, 28v; Oczko 15.

W połączeniu szeregowym (1): Zyły [tj. puszczanie krwi z żył] pod kolány/ pomagáią náprzećiw wrzodom Nyrek/ Biodr/ Pęchyrzá/ y innym niemocam. SienLek 36.

Zestawienie: »wodny, szczynny pęcherz« = vesica Mącz [szyk 2:1] (2:1): Vesica, Wodny pęchérz álbo ſzczinny pęchers tak ludzki yáko y ynſzich zwierząt. Mącz 489d, 508c.
Szeregi: »pęcherz albo macherzyna« (2): ktorzy chory pęcherz álbo mácherzynę máią/ trzebá ſye im ſtrzedz áby s płodźiſzczkiem áni s cebulą nie iedli SienLek 105, 105 żp.

»(lub) nyrki i (lub) pęcherz« (3): Mocz w kthorym káwálce widáć/[...] Zerwánie żyły v nyrek y v Pęchyrzá známionuie SienLek 27, 27; Oczko 11v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

a. Wysuszony pęcherz moczowy zwierząt, służący jako rodzaj worka do różnych celów; follis Mącz (17): Follis [...] Pęcherz wieprzowy álbo wołowy/ który nádimáyą á potym pęcherzyni z nich bywayą/ sed accipitur pro coriaceis saccis et crumenis, Miáſto skorzánych miechów. Mącz 133c.

W porównaniach ze względu na małą wartość, pustą wymowność, pozory mądrości (7): Tákże bogacż nádęty á nie k rozumowi/ Podobien ku brzmiącemu grochem pęcherzowi. RejWiz 6; iż niektorzy náſzy/ chcząc pokázáć iż wiele vmieią/ co trzecie ſłowo/ to po łáćinie mowią/ á może ie przyrownáć do owey kuffy/ w ktorey troſzkę winá/ ábo do pęcherzá w ktorym iedno kilká ziarn grochu: ábowiem gdy zákołáceſz w prożną kuffę/ wielki dzwięk dáie/ á pełna nic/ iáko y pęcherz/ pełen grochu GórnDworz F6; [pochlebne] ſłowá ſą iáko groch w pęcherzu/ ktore tylko iż brząkáią á pożytku żadnego nie cżynią RejZwierc 92; Hárdy gdy ſtráći od rozumu klucże/ Ieſt iáko pęcherz co ſie wiátrem tłucże. RejZwierc 218v, 218v [2 r.].

W porównaniu ze względu na nietrwałość (3): A ták ten ludzki narod práwie iáko pęcherz/ Lekkim wiátrem nádęty/ á pálcem weń vderz/ Alić iuż w nim nic nie máſz/ álić bárzo ſnádnie/ Skoro ſie ocż vderzy ná poły roſpádnie. RejWiz 87v, 87v marg, Cc4v.

Wyrażenie: »pęcherz nadęty« [szyk 2:1] (3): RejWiz 87v, RejZwierc 218v [2 r.] cf W porównaniach.
Przen: Człowiek zarozumiały, pyszałek (1):
Fraza: »pęcherz nadyma się« (1): Y nacżże ſie ten nędzny pęcherz więc nádyma/ Ktory iedno kęs wiátru w ſobie więcey nie ma. Gdyż Pan Iáwnie obiecał/ [...] Iż wyſzſzy pokornego/ á hárdego tłumi. RejWiz 188v.
α. Służący do utrzymywania się na wodzie (5):
Szeregi: »pęcherz abo korek« (1): [dzieci] Niż pocżną o ſwey mocy nurt przebywáć/ Pod pierśi pęcherz ábo korek śćielą KlonFlis E2.

»pęcherz a (albo) pław« (3): gdy ſie kto vcży pływáć cżyni tho przy pęcherzu álbo płáwye/ áby ſnadź nye vtonął GliczKsiąż O2, O2 [2 r.].

Przen (1): ſyn then ktorego ocyec ná náukách myał/ poſtánowić ſie ma bez pęcherzá álbo ſkory/ yáko Poetá yeden mowi/ ma ſie theż yąć pływáć/ yáko inſſy cżynili. GliczKsiąż O2.
2. Nabrzmiałość na skórze (też wewnętrzna) wypełniona materią lub cieczą surowiczą; verruca Murm, BartBydg; clavus Mącz; pustula Cn (23): Murm 65; BartBydg 168b; Drugie pęchierze bywaią białe/ albo żołtawe/ albo modre. FalZioł V 39v; PApule/ to ieſt pęcherze gdy ku cżarnoſci ſie ſkłaniaią/ znamię ieſt nie dobre/ á ſmierć płaci takowemu/ á to gdy takowych pęcherzow będzie nie mało po ciele. Zaſię białe pęcherze/ nicz ſzkodliwego nie vkazuią. FalZioł V 41v, I 12 d, V 39v [4 r.], 40 [2 r.]; Mącz 56d; Gemursa, Tuberculum sub pedum digitis nascens: ita dictum quod gemere faciat eum qui id gerit – Pecherz. Calep 450a.

pęcherz na czym (3): TAkie [tj. bolące] pęcherze na dziecinnym ięzyćżku/ Cżynią ſie dla kwaſnoſci mleka. FalZioł V 39v, V 39v; Aphthae – Pęcherż na wargach. Calep 80b.

pęcherz w czym (2): [wężownik] wzadku pęcherze goij FalZioł ++6e, V 39v.

W połączeniu szeregowym (1): á tym [sokiem] kroſthy/ pęcherze/ y wſzelkie rozpadliny w vſciech pomazuy cżęſto FalZioł V 39v.

W charakterystycznych połączeniach: pęcherze białe (2), blade, bolące, modre, rumianej barwy, żołtawe (żołtawej, żółtej barwy) (3); pęcherze ku czarności skłaniają się, ślinią się, wymiatają się.

Fraza: »pęcherze wezdmą się (a. wzdymają się); pęcherz odęty« (2;1): Takieſz biała gorcżycza wierciana z gorzałką/ albo z niedzwiedziem ſadłem/ [...] trawi niecżyſtoſć [...]/ y też pęcherze ſie po onym na ciele wzdymaią/ z ktorich woda ciecże FalZioł V 77, II 124d; wnet ſie po ludzyech ſcżyniły pęcherze odęte BielKron 29v.

Synonimy: 1. macharzyna, miechierz; 2. bąbel, pępel.

Cf PĘCHERZYNA

KWysz