Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: MACHANIE

Następne hasło: MACHARZYNKA »

MACHARZYNA (40) sb f

macharzyna (30), macherzyna (6), miechierzyna (2), machierzyna (1), mecherzyna (1), [męcharzyna, męcherzyna]; macharzyna RejZwierc (2), Calep, PaxLiz; macharzyna : macherzyna : miechierzyna : machierzyna : mecherzyna FalZioł (‒:1:2:1:‒), RejFig (2:1:‒:–:1), SienLek (24:4:–:–:–).

Wszystkie a jasne; teksty nie oznaczają é.

Fleksja

	sg	pl
N	macharzyna
G	macharzyny
D	macharzynie
A	macharzynę
I	macharzyną
L	macharzynie	macharzynåch

sg N macharzyna (8). ◊ G macharzyny (5). ◊ D macharzynie (3). ◊ A macharzynę (13). ◊ I macharzyną (7). ◊ L macharzynie (3). ◊ pl L macharzynåch (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

1. Pęcherz moczowy (zwierzęcy często używany w celach leczniczych) (39)
- a. Wysuszony pęcherz moczowy zwierząt służący jako rodzaj worka lub jako błona do zawiązywania naczyń (13)
  - α. Sakiewka na pieniądze (4)
2. Worek skorno-mięśniowy mieszczący jądra (1)

1. Pęcherz moczowy (zwierzęcy często używany w celach leczniczych); vesica Calep, Cn (39): FalZioł IV 3d [2 r.]; O Lędzwiach y máchárzynie/ w kthorych ácz rozmáite bole ku leczeniu ſą/ iáko też ieſt trudność puſzczenia álbo trzymánia moczu SienLek 104; Ieſt theż doświadczone wywabiánie kámieniá z Nerek y z Máchárzyny SienLek 106v; Albo świnią máchárzynę z moczem ſpálić/ á on mu proch dáć wypić SienLek 107v, 34v, 59, 104v [2 r.], 105, 106v [2 r.] (21); Vesica – Macharzina w ktorą ſie vriną zgromadza. Calep 1117a; [Vesica. Męcherzyná. Die blas. Dict 1566 C2v; Męchárżiná/ vesica. Volck Lllv].

W charakterystycznych połączeniach: macharzyna chora (3), kiernozia (3), suszona, świeża, świnia (2), wędzona, wołowa; macharzynę leczyć (2), przykładać, spalić, ususzyć, zjeść (2).

Szereg: »pęcherz albo macherzyna« (2): Ci ktorzy chory pęcherz álbo mácherzynę máią/ trzebá ſye im ſtrzedz áby s płodźiſzczkiem áni s cebulą nie iedli SienLek 105, 105 żp.

a. Wysuszony pęcherz moczowy zwierząt służący jako rodzaj worka lub jako błona do zawiązywania naczyń (13): potim zlać tę wodę do inej ſkenicze [!] á zathkać wierzch dobrze miechierzyną albo pergaminem, á na ſlończu poſtawić FalZioł II 2a, II 23; MNiſzy gdy w wielki piątek igrę ſpráwowáli/ Chłopá wzgorę nágiego wzgorę wſzrotowáli. V boku máchárzynę ze krwią powiesili/ Drugiego by ią przekłoł/ ſlepo przypráwili. RejFig Dd8; kthemu weźmi głowek czoſnku zedwádźieśćiá á vwierć ie z octem twárdym/ á to włożywſzy w máchárzynę wołową przeciw śledźionie ná ſłábiznę przyłoż. SienLek 95, 126, 131v, 160v [2 r.].

W porównaniu (1): Zołądek iuż łácniuchny/ brzuch iák máchárzyná PaxLiz C4v.

W charakterystycznych połączeniach: zatkać macharzyną, zawiązać (5).

α. Sakiewka na pieniądze (4): ZAcy dwá w mecherzynę ſkorek náſypáli/ Rzkomo iáko połgroſzkow/ co z nich nádziáłáli. RejFig Cc7, Aa5v; RejZwierc 66.

macharzyna czego (1): będzye [baba] nośiłá pieniędzy máchárzynę w zánádrzu/ á nie ruſzy ich by miáłá zdechnąć od głodu RejZwierc 66.

2. Worek skorno-mięśniowy mieszczący jądra (1): WOźnica wſiádał ná Koń/ ſkorę ſobie złupił [...]. Páni rzecże/ coć ſie wżdy dzieie brácie miły? Ten rzekł/ nie śmiem goſpodze powyedzieć przycżyny. [...] Rozdárłem máchárzynę co w niey noſzę iáycá RejFig Cc7.

Synonimy: 1. pęcherz, pęcherzyna; a.α. kaleta, mieszek, taszka, trzos, wacek; 2. moszna.

Cf [MĘCHERZYCA], MIECHIERZ

ZZa