[zaloguj się]

MIESZEK (205) sb m

mie- (202), mię- (3).

mie- (22), mié- (20); mié- OpecŻyw, KochFr (3), PudłFr (5), SarnStat (5); mie- : mié- Mącz (20:5), WyprPl (2:1); drugie e jasne.

Fleksja
sg pl
N miészek miészki
G miészka, miészku miészków
D miészkowi
A miészek miészki
I miészkiem miészki, miészkami
L miészku miészk(o)ch, miészk(a)ch

sg N miészek (42).G miészka (33), miészku (1) RejRozpr.D miészkowi (4).A miészek (41).I miészkiem (17); -em (2), -(e)m (15).L miészku (32).pl N miészki (4).G miészków (8); -ów (2), -(o)w (6).A miészki (16).I miészki (2) RejWiz, miészkami (1) BielKron.L miészk(o)ch (3) FalZioł, KromRozm II, RejZwierz, miészk(a)ch (1) LibMal.

stp, Cn notuje, Linde XVIXVIII w.

Dem. odmiech (205):
1. Od znacz. ‘worek, torba, sakwa; mantica, sacculus Mącz; folliculus, melina, vidulus Cn (193): RejKup n8; BielKron 442v; Mantica, Mántyká/ To yeſt mieſzek tákowy który y názad y ná przód od ſziye wiś/i [!] bieſági/ kapſa. Mącz 208c, 363a.

mieszek z czym (1): Też ci ſlę mieſzek z makiem aby wiedział że wiele ludzi moich ieſt aż im lidżby niemaſz. BielŻyw 151.

W porównaniu (1): we dwu liſtku zamyka ſie to naſienie iakoby w mieſzkoch FalZioł I 87d.

Przen: Trumna (1): Zacność, vrodá/ moc/ pieniądze/ ſławá/ Wſzyſtko to minie iáko polna trawá. Náśmiawſzy ſye nam/ y náſzym porządkom/ Wemkną nas w miéſzek/ iáko czynią łądkom. KochFr 4.
a. Do noszenia pieniędzy; crumena, marsupium Mącz, Calag, Calep, Cn; locellus Mącz, Cn; loculus Calep, Cn; theca nummaria Mącz; pasceolus, pera, sacculus Cn (181): OpecŻyw 70; PatKaz III 102, 102v; kordem maſurkowym skrzynke othworzil a wzyawſchy snyey pyenyadze kthore beli wedwv myeſzkach skrzynką zynſchymy rzeczamy tham zoſthawywſchy. LibMal 1554/185, 1546/116, 116v; KromRozm II r4v; RejFig Aa5v; BibRadz Ioann 13/29; BielKron 262, 319 [2 r.]; Mącz 139b, 196c, 210c; Y bywáło gdy widzieli mnoſtwo śrebrá wſkrzyni/ tedy w chodził piſarz krolewſki/ y ofiárownik wielki y licżyli/ á (do mieſzkow) bráli śrebro/ ktore ſie náydowáło w domu Iehowinem. BudBib 4.Reg 12/10; SkarŻyw 299; mam ia zégar w miéſzku/ który póki biie/ Póty téż y goſpodarz/ co go nośi/ piie. KochFr 89; ZapKościer 1585/59v; Calep 273a, 610b [2 r.], 637b, 641a; LatHar 718; WujNT Luc 22/36, Ioann 12/6, 13/29, s. 362; SarnStat 681; GrabPospR M3v.

mieszek na co (1): [Chrystus posłał apostołów bez] Mieſzká ná pieniądze/ táiſtry ná żywność. LatHar 718 marg.

mieszek z czym (6): BielŻyw 75; LibMal 1545/107; SkarŻyw 299; MArćin ſkárżył ſie ná Mikołáiá/ iż gdy orał ſwą właſną rolą/ miéſzek mu z ſześćią groſzy vpadł/ który miéſzek Mikołay śieiąc nálazł z oną ſześćią groſzy SarnStat 681, 704.

W połączeniach szeregowych (10): Item zeznal yſch thu Wpoznanyv czapky noze waczky myeſchky wkramyech kradal czaſſu Iarmarkowego. LibMal 1546/121; GroicPorz kkv; Mącz 69c, 454b; Nie nośćie mieſzká/ áni táiſtry/ áni botow. BudNT Luc 10/4; Calag 85a; LatHar 718; WujNT Luc 10/4, 22/35; KlonWor 39.

W charakterystycznych połączeniach: chuściany mieszek, cudny (4), jedwabny, pękaty; mieszka sięgać; chodzić bez mieszka, pos(y)łać (2); do mieszka brać, włożyć; z mieszka ukraść (2), wysypać; mieć mieszek (6), naleźć (2), nosić (3), ukraść (kradać) (2), wziąć; w mieszek wziąć; mieć w mieszku, naleźć.

Zwroty: »na mieszki czyhać (a. czuhać), godzić« [w tym: czuhać albo godzić (1)] = chcieć kraść; marsupium inspicere Mącz (2:2): Manticularius, Złodźiey który ná cudze mieſzki czuha álbo godźi. Mącz 208c, 406a; CiekPotr 77.

»w mieszku dłubać, umknąć; z mieszka wydłubać« = (u)kraść, wziąć od kogoś pieniądze [szyk zmienny] (2:1;1): RejZwierz 87; cżapkę ſtráći/ oſtrogi mu odbiorą/ z mieſzká wſzytko wydłubią RejZwierc 61, 236; KlonWor 39.

»do mieszkow naglądać« (1): Manticulor, Krádnę. Do cudzych mieſzków náglądam. Mącz 208d.

»mieszki rzezać (a. mieszek urznąć); rzeżnik mieszkow« = kraść; złodziej; sector zonarius Mącz [szyk zmienny] (3;1): LibMal 1545/107; GroicPorz kkv; Mącz 513a; Ow/ koźik náoſtrzywſzy/ cudze mieſzki rzeże. KlonWor 36.

»mieszek wypatroszyć, wyszypłać« = okraść (1:1): A gdy iuż vmie groſze z kálety wypłoſzyć/ Pięknie ſecundùm artem, mieſzek wypátroſzyć: Waży ſię y do ſklepu KlonWor 36, 7.

Wyrażenie: peryfr. »słowa, co je w mieszek kładą« = pieniądze (1): Ty ſię dźierz tych ſłow/ co ie w mieſzek kłádą Nie gardź mą rádą. KlonFlis H2.
Szeregi: »mieszek, (i) kaleta« (2): Wſzákeſcie chodzili bez mieſzkow bez kálet/ y bez inych rzecży/ powiedzcieſz mi ieſli wam kiedy cżego nie doſtawáło? RejPos 82v; KlonWor 36. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.].

»worek albo mieszek« (1): Ano gdy wyſyłał Apoſtoły ná kazánye/ zákazał im/ áby nye nośili z ſobą workow álbo myeſzkow/ áni pyenyędzy KromRozm II y.

Przen (118):
a) Metonimicznie o pieniądzach, stanie posiadania, zwłaszcza o bogactwie (117): kto kogo chce czćić Muſi ſie dziś mieſſek poćić RejRozpr G3, I3 [2 r.]; Gdzye też bacżyſz pocżćiwie nie folguy mieſzkowi RejWiz 44v, 57; RejZwierz 110 [2 r.]; BielSat B4; A co ná to cżyſcie wynidzie/ to iuż tám mieſzek niechay reſponduie. RejZwierc 58, 16v, 25v, 59, 165, 218 (9); Więc chociaż drugim w głowie nie dobrze vſłano/ Ale mieſzki porządnie groſzmi náſypano. PaprPan E4v; Ná wſzyſtkim przeſtánę s wámi Ták mieſzkiem/ iák poſługámi. MWilkHist C2; á przez wierutne opilſtwo/ przyſzli do tákiey nędze y vboſtwá/ żeby mogł v drugiego był w mieſzku náwet z kopiją gonić WerGośc 215, 212 [2 r.], 214, 223; BielRozm 13; SarnStat 605; KlonFlis Cv.

mieszek czyj [w tym: pron poss (8), G pron (3), ai poss (3)] (14): BielSat B3, B3v, C3; RejZwierc 225v; WerGośc 235; Nie źle mię twoiá miłość w kárty podgoliłá. Ze com miał o twéy ſtráwie twoię rzecz odpráwić/ Tom muśiał ſwoim miéſzkiem twéy ſpráwy nádſtáwić. PudłFr 34, 34; BielRozm 11, 13, 19; GostGosp 152 [2 r.]; WyprPl B3v; KlonWor 15.

W połączeniach szeregowych (6): RejWiz 15; á też to znáć bywa y ná łbie y w mieſzku/ y w komorze/ y ná zdrowiu/ y w dobrey ſławie káżdego/ że ſie nam wſzytko ſporzy zá thymi pocżćiwemi zaſługámi náſzemi. RejAp 11; GrzegŚm A4v; RejZwierc 221v, 225v; WerKaz 300.

W charakterystycznych połączeniach: nienasycony mieszek, niespory, pański, pusty, złodziejski; mieszka nie zadłużać, radzić się, spowiedzi słuchać; do mieszka iść, wleźć; nie folgować mieszkowi, szkodzić (szkodliwy) (3); mieszkiem nadstawić; na mieszku karany; w mieszku trwoga.

Przysłowia: A niechay mieſzek z gębą nie wádzą ſie nigdy RejWiz 18v; Ano ſie rozum z mieſzkiem iuż dawno zgodzili RejWiz 92v; IEden pijąc w piwnicy/ był dłużen niemáło/ Widząc iż mu rozumu w mieſzku nie doſtáło/ Iął figle vkázowáć RejFig Cc3v; A wſzákoż to vważay/ áby ſie gębá z mieſzkiem zgadzáłá RejZwierc 25v; A tego pilnie ſtrzeż áby gębá nigdy przed mieſzkiem wzawod nie wyſkákowáłá RejZwierc 35v; bo záwżdy po krotofilach dobrey bieſiády trzebá: á tá iáko ſie z mieſzkiem nie zrozumie/ trudno więc dobra być ma. RejZwierc 165; (nagł) Ná Kuchnie. (–) Rádzęć názbyt nie przeſadzay/ Ten gmách záwżdy z mieſzkiem zgadzaj RejZwierc 237v; Chceſzli nie mieć w mieſzku ſtráchu/ Nie przeſadzay tego gmáchu. RejZwierc 237v; Cżęſto ſie więc z mieſzkiem wádzi/ Stáynia/ gdy ią kto przeſádzi. RejZwierc 237v, 217v, 237v. [Ogółem 11 r.].

Ten ſukniey á ten bothow/ á trzeći kápturá/ Nápyera ſie wołayąc/ wnet tám w mieſzku dzyurá. RejWiz 92; Iuż cżás przyſzedł ćwicżenia/ będźiem ſtrzeláć kurká/ Nie iedná ſie vcżyni w náſzym mieſzku dźiurká. BielSat C3; BielRozm 19.

Boć y mieſzek ieſt dobry towárzyſz/ ſzkodá go ledá o co gniewáć. RejZwierc 61.

A w noczy ſie gráło/ w mieſzku bárzo máło. RejZwierc 114.

Czemuż ſie Kſze miły żegnaćie? Cenáć w mieſzek nieidźie: á cóż wżdy podaćie? WyprPl B3v.

Frazy: »z mieszka grosz wyleci« (1): Trzebá ná żonę ná dzyeći/ Przeto z mieſzká groſz wyleći BielKom A2.

»w mieszku nie masz nic, nic nie mieć« (5:1): áno mu w brzuchu pełno á w mieſzku nic nie máſz. RejZwierc 59v; Y tyś wygrał pánie hoyny/ Chociay ſie zdaſz ſobie ſtroyny/ Ale w mieſzku nic nie mamy RejZwierc 231v, 61, 61v, 224; WerGośc 235.

»i pieniądz w mieszku nie został« (1): Y niedługo gráiąc/ hnet ieden ſpadł s ſtołu/ iż mu y pieniądz w mieſzku nie zoſtał. GórnDworz T2.

»poki co jest w mieszku« (1): nietrzebáć ſie będzie ſtháráć/ poki v nas co ieſt w mieſzku. GórnDworz T3.

»nic nie przydzie do mieszku« (1): Tam [u tych ludzi] nic nieprzydzie do mieſſku Tey kęs ſſárey pychy wzyſku RejRozpr C2v.

»w mieszku pustki, penuryja zalęgła(-y) się« [szyk zmienny] (1:1): RejWiz 41; Bo dzyerz ręce w kálecie/ ábyć nie záziębły/ Ano ſie w obu mieſzkoch/ iuż puſtki zálągły. RejZwierz 136.

»mieszek schudnie, sklęśnie, skurczyć się musi« (1:1:1): RejZwierc 61, 231v; Mieſzek mu ſię też iuż bárzo ſkurcżyć muśi/ gdy iego indulty nie płácą/ y one iármárki vſtáły/ kiedy pirwey kupcżył Byſkupſtwy NiemObr 161.

»mieszek stęka, trzeszczy« (1:1): Poſloćiſty Báran z fladry Ano ſnadz lepſſy co wrzeſſczy I mieſſek po nim nie trzeſſczy RejRozpr G3; PudłFr 5.

»mieszek wywietrzeje« (1): Záchowáią w pokoiu látá ſwe ſtátecżne. Vmieiąc dzieći cieſzyć niepewną nádzyeią/ Choć im mieſzki y ſkrzynki bárzo wywietrzeią. HistLan D4v.

Zwroty: »za mieszek się chwytać« = wydawać pieniądze (2): A dźiśia zá piętnaśćie tákowey [skórki] nie pytay/ Iedno iáko oná chce zá mieſzek śię chwytay. BielSat B4v [idem] BielRozm 14.

»dobyć z mieszka« = wydać (1): Thák też ſkąpi rodzicy wolą ná co inſſego dobyć z myęſzká ná piwo álbo ná co inſſego [...]/ niżby myeli ſynowi dobrze vcżynić GliczKsiąż M2v.

»w mieszek kłaść« (1): Nie przyſtaway k iego rádzye/ Nie zá zbożeć w mieſzek kłádzye BielKom F2v.

»mieć mieszek szeroki« = łatwo wydawać pieniądze (1): Podźże też do mieyſckich żon/ iák ſą głádkiey mowy/ Choćia piſmá nie vmie/ zwyćięży ćię ſłowy. Ma potemu ięzycżek/ ma mieſzek ſzeroki BielRozm 27.

»mieszek, mieszka nabi(ja)ć« = (wz)bogacić się; ad suos quaestus abuti, providere sibi, suis compendiis studere, suis rebus consulere Mącz [szyk zmienny] (5:1): RejKup h6v; RejZwierz 101v; Pietatis praetextu suis rebus consulit, Pod zmyślániem álbo xtałtem nábożeńſtwá mieſzká ſobie nábiya. Mącz 453d, 288d, 495b, 511b.

»z mieszkiem się obrachować (a. porachować, a. zrachować), obliczyć« (3:1): HistLan D3; budowáć by wieżę chćiał/ z mieſzkiem ſię nie obliczywſzy SkarŻyw 31; PudłFr 34; KlonFlis E.

»mieszkiem pachnieć« = grozić wydatkami (1): Przed ſie tá rzecz mieſzkiem pachnie. RejRozpr A3.

»pieniądzmi mieszkow dosypować« = oszczędzać (1): Ktorzy wolą pyenyądzmy myęſzkow doſypowáć/ álbo ſkárbow dokłádáć/ niż dzyatkam ſwym o rozum náuką ſie poſtháráć. GliczKsiąż M2.

»z mieszkiem się pobracić« = zdecydować się na wydatek (1): Nielża iedno ſwámi płáćić Przydzie ſie z mieſzkiem pobráćić RejRozpr G3v.

»mieszki rozdziergnąć« = zwiększyć wydatki (1): pokiſmy ná wino gąb y mieſzkow ták bárzo byli nie rozdźiergnęli GostGospSieb +3v.

»po mieszku skrobać, dłubać się« = wydawać ostatnie pieniądze (1:1): Bo mu ſie zda zá lekkość/ dáć przewieść ná ſobie/ A nie bacży cięſzkośći/ gdy po mieſzku ſkrobie. RejZwierz 102; RejZwierc 114.

»w mieszku umiatać« = wyciągać pieniądze (1): [lichwiarz] dobrodźieyſtwo ſwe ná ocży wymiáta: Choć ći cżęſto y w gumnie y w mieſzku vmiáta. KlonWor 77.

»wywrocić mieszki na nice, (wy)niszczyć, wyczyściać; pustoszyć, wyprożnić mieszek« = być przyczyną wydawania pieniędzy, ogołocić z pieniędzy [szyk zmienny] (4:3:1;1:1): RejWiz 91; Excutere aliquem, Wytrząść kogo/ Wypróżnic mu mieſzek. Mącz 339b; Wywroć głupim Ziemiánkom ich mieſzki ná nice. BielSat B3, B3v [2 r.]; GrzegŚm A4v; RejZwierc 237v; BielRozm 11, 12, 13.

»źle się mieć na mieszku« = być ubogim (1): IEdnego dworzániná/ pytał/ coć ſie dzieie/ Zle ſie mam/ y ná mieſzku/ y ſerce mi mdleie. Ten go wylecżyć kazał/ y nádał mu doſyć RejZwierz 23.

Wyrażenia: »mieszek natkniony« = zamożność (1): Ochotá płynie/ gdźie mieſzki nátknione. GrabowSet Yv.

»mieszek prożny (a. wyprożniony)« (3): BielKom A2v; A náwet miéſzek próżny: toć wyſługá moiá KochFr 110; PudłFr 34.

»pustki w mieszku« (1): Aza ſie y ná inéy kupiéy nam poſczęśći/ Boć wierę puſtki w miéſzku po niemáłéy częśći. WyprPl A3v.

»mieszek (nie) spełna« (5): RejWiz 15; Kto ſam s ſiebie praw głádſza ná nim wełná. Bo miłość ſławá y mieſzek náſz ſpełná. RejZwierc 225v, [213]v, 221v [2 r.].

Szereg: »mieszek, (i) skrzynka (a. skrzynia)« (3): [doktor z aptekarzem] Wyniſzczą mieſzki ſkrzynie BielSat B3v [idem BielRozm]; HistLan D4v; BielRozm 12.
Wyrażenia przyimkowe: »na [czyj] mieszek« = na czyjś koszt (1): Meo periculo, Ná móy mieſzek/ ná móy groſz/ ná moyę ſzkodę. Mącz 291d.

»z [czyjego, jakiego] mieszka« = na czyjś koszt (3): De suo apponere, Z ſwego mieſzká przikłádáć. Mącz 310a, 245b.

~ Przysłowie: więc ſą tácy hoini s cudzego mieſzká. GórnDworz Ii5. ~

b) Dobre uczynki, zasługi wobec Boga (1): Czyńćie ſobie mieſzki ktore nie wietſzeią/ ſkarb nie vſtawáiący w niebieśiech WujNT Luc 12/33.
b. Do zbierania datków w kościele (2): RejPos 280; mowi/ Wſpomagayćie ná nowy dom Boży: Pan Bog mu to zápłáći kto w mieſzek co włoży. KlonWor 48.
c. Wyrażenia »pospolity mieszek« = kasa publiczna, skarb państwa; aerarii Mącz (3):
Szereg: »pospolity mieszek, (albo) skarb« (2): Sanguis aerarii, Przemożność poſpolitego miéſzká/ álbo skárbu Mącz 367b, 329b.
Wyrażenie przyimkowe: »z pospolitego mieszka« = na koszt państwa; publice Mącz (2): publice cibaria locantur anseribus, Z poſpolitego miéſzká bywáyą żywione gęśy. Mącz 329b; Dati illi publice sumptus, Z poſpolitego miéſzka/ skárbu. Mącz 329b.
2. Od znacz. ‘przyrząd tłoczący powietrze; folliculus Murm, Mymer1, BartBydg, Calep; follis Mącz [w tym: pl t (6)] (12): Murm 141; Mymer1 29v; BartBydg 59b; Gdy tego drzewa dim do macicze będzie wpuſzcżony przez mieſzek FalZioł III 3a; [hetman pysznych] Oſádził też ſwoy pocżet/ iákoś widzyał cudnie. Co z mieſzki by ſzaleni po ſwiátu latáią/ A ná pychę nádętą ludzi podſzcżuwáią. RejWiz 173v, 166v, 168v; Follis, Skorzány mieſzek który w ſię wiátr bierze y wypuſzcza ku poddymániu ognia. Mącz 133c; Calep 428b.
Zwrot: »rozdymać mieszkami« (1): będzie rozdymał węgle mieſzkámi BielKron 26.
Wyrażenia: »poddymny mieszek« (1): Follicare [...] Záwieráć y otwieráć ſie yáko poddymny álbo wiátrowy mieſzek. Mącz 133c.

»wiatrowy mieszek« (2): Ventosus follis, Wiátrowy miéſzek. Mącz 133c, 133c.

3. [Od znaczeniałuska na ziarnie: Bowiem tákowy ięcżmień iż nie ma w ſwym kłośie mieſzkow álbo plew w ktorychby śię źiárno mogło zámknąć/ y záchowáć/ przeto też hnet śię wytrzęśie á wypierſzy iák ſkoro kłos śię ku dołu pocżnie zwieſzáć Cresc 1571 162.]

Synonimy: 1. biesaga, kapsa, sak, taistra, tłomok, toboła, worek; a. kaleta, pytel, taszka, trzos, wacek; c. skarb; 3. łupina, łuska.

Cf MIESZKORZAZ, RZEŻYMIESZEK, WYPROŻNIMIESZEK

MM