[zaloguj się]
[pdf]

1. PLEC (111) sb

plec f (9), plec m (8), plece n (3), pleca f (2), plecy pl t [i użycia pl ze znacz. 1., 3. i 4.] (84), pleca pl t (2), plecy pl t a. pleca pl t (3); plec f ZapWar, KlonFlis; plec m Prot, KochFr (2), WyprPl, GosłCast; plece BudBib; plec f : plec m : plece : pleca Murm (1:–:1:–), Leop (1:2:–:–), SienLek (4:1:–:–), Calep (–:–:1:2); plece pl t StryjKron, Calep.

e jasne.

Fleksja
sg
N piece, plec, pleca, plec
G plecy
A plec, plec
I plecą
L plecu, plecy
inne pl i du N - plecy, pieca; pl i du G - plec, plecy, plec(o)w, plecu; pl i du D - plecåm, plecóm; pl i du A - plecy, pleca; pl i du I - plecoma, plecami, plecy; pl i du L - plecach, plecowu, plec(o)ch, plecu

sg N piece n (3), plec f SienLek (2), pleca f (2), plec m (1) Leop; plece Murm, BudBib; plece : pleca Calep (1:2). ◊ G plecy f (1). ◊ A plec f (3), plec m (2); f Leop; m GosłCast; f : m SienLek (2:1). ◊ I plecą f (1) KlonFlis. ◊ L plecu m (5) Leop, Prot, KochFr (2), WyprPl, plecy f (2) ZapWar, SienLek. ◊ pl i du N plecy [pl od piec f a. pleca, a. du od plec f a. place a. pleca] (12), pieca [pl od plece a. du od plec m] (1) Calep. ◊ G plec [pl od plec m a. plece a. pleca] (5), plecy [pl od plec f a. plece] (2), plec(o)w [pl od plec m] (1), plecu [cum ai szerokich; du od plec m] (1) KochMon; plec BudBib (2), Oczko, SiebRozmyśl, plecy KarnNap; plec : plecy : plec(o)w Calep (1:1:1). ◊ D plecåm [pl od plec f a. plec m a. plece a. pleca] (2) OpecŻywList, FalZioł, plecóm [pl od plec m a. plece] Mącz (2). ◊ A plecy [cf N] (26), pleca [cf N] (1) StryjKron. ◊ I plecoma [du od plec m a. plece] (5), plecami [pl od plec f a. plec m a. plece a. pieca] (4) ZapWar, BielKron, BielSpr, SarnStat, plecy [pl od plec m a. plece] (2); -oma Murm, FalZioł, BibRadz, Mącz; -oma : -y SienLek (1:2); ~ -oma (1), -(o)ma (4); -ami (3), -(a)mi (1). ◊ A a. I plecy (3). ◊ L plecach [pl od plec f a. plec m a. plece a. pleca] (16), plecowu [du od plec f a. plec m a. plece a. pleca] ZapWar (4), plec(o)ch [pl od plec m a. plece] (2), [plecu [cum pron swoich; du od plec f a. plec m a. plece a. pleca]]; -ach : (o)ch FalZioł (3:2); ~ -ach (5), -åch (5), -(a)ch (6); -ach KarnNap, SkarŻyw, KlonFlis; -åch BudBib; -ach : åch BielKron (1:3), SienLek (1:1).

Sł stp, Cn: plecy, Linde XVI – XVIII w.

1. Część ręki (lub u zwierzęcia: przedniej nogi) przylegająca bezpośrednio do tułowia; ramię, łopatka, bark; scapula Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz; humerus Mącz, PolAnt, Calep; armus Vulg; lacertus Calep (31): yakom ya nyeszbyl grzegorza Szczodra anym zadał yemv rany szyney gwalthem napleczy yego. ZapWar 1502 nr 1933; Scapula Das ſchulterblat nechſt dem nack. Plyece. Murm 57; Interscapilium spacium inter scapulas. Czwiſchenden ſchultern. Myędzy plyecomá Murm 57; Brachium. der gantz arm mit der hant ader der arm oben von der ſchultem biſz zuͦ dem elen bogen. Cáła ręká od pleci áż do łokćyá. Murm 58; Mymer1 23v; BartBydg 138b; LibLeg 11/156v [2 r.]; A łoy y ogon y wſſyſtkę tłuſtość ktora obraſta koło wnętrza/ odzieckę też wątroby/ y dwie nerce z łoiem ich/ y plec práwą/ oddzielił. Leop Lev 8/25, Lev 8/26, Num 6/19; Krol Boleſław kazał ty złodzieie w leſie połápáć/ ktorzy chodzili z dobythemi miecżmi po leſie plecy im poſchły/ iż niemogli miecżow pochowáć. BielKron 345v, 329v; Humeri, Pleci. Mącz 159c, 371a [2 r.]; lin ieden roſpłatány mabyć ná pierśi przyłożon á drugi miedzy plecy SienLek 91; Ale y potym poznáć ieſli mu [koniowi] iedná plec wyſzſza niżli druga/ pewnie wyplecony. SienLek 170, 170, 170v [4 r.], 171; [krol Bawelski] obćiążył rycerſtwo ſwe służbą wielką około Coru/ káżda głowá obłyśiáła/ y káżde plece ſtárte/ á zapláty mu nie było BudBib Ez 29/18; [Arcybiskup] Pomázał mu do łokciá od dłoni pocżąwſzy. Práwicę/ rámię/ pierśi/ y grzbiet między plecy/ Ná krzyż StryjWjaz C2v; Calep 97a, 491b, 576a; Potym ná głębią/ tą y ową plecą/ Ochotnie płynąc/ w byſtrey wodźie miecą KlonFlis E2.
Przen: O walce (1):
Zwrot: »plecami swemi popierać« (1): Król Zygmunt wyznawa, którym ſpoſobem ieſt nábyta Pruſka ziemiá, y wybáwioná od Krzyzaków: á iż tego plecámi ſwémi Polacy popiéráli SarnStat 1128.
2. pl t Pas barkowy, ramiona, niekiedy cała tylna część tułowia od pasa do karku (u zwierząt: grzbiet); scapulae Vulg, Mącz, Calep, Cn; (h)umerus a. humeri PolAnt, Vulg (73): anym yemu zadal thrzech ran yeney krvavey vlgovą [lege: w glową]/ a dw szynv na pleczow [lege: na plecowu]/ gwalthem ZapWar 1505 nr 2002, 1503 nr 1928, 1507 nr 1900, 1505 nr 2030, 1510 nr 2070, 1511 nr 2089 (10); [byki] iedno w cżele á w pleczach więtſzą mocz maią. FalZioł IV 13a; [mamka] aby była zdrowa/ czudney oſoby/ w pleczoch moczna á w pierſiach ſzyroka. FalZioł V 36; BielŻyw 81, 159; Pleci barzo wypięte znamio. cżłowieka odtworzyſtego żywienia y oby⟨cżaio⟩w GlabGad P, O8v [3 r.], P żp; Leop Deut 18/3; BibRadz Ez 34/21; Tę Sybillę piſzą chodzić w cżyrwonym odzyeniu/ á ſkorę Kozłową nośić ná plecach BielKron 135; [Skanderbeg] miał ná plecách známię iáko miecż ſpodziwienim wſzytkich ludzi BielKron 242, 21, 56, 242v [2 r.]; Scapularis, Co ku plecóm należy. Mącz 371a; SienLek 16; BielSpr 47v; Lopátka moiá od plec niech odpádnie/ y rámię moie niech zſtáwu będzie wytrącone. BudBib Iob 31/22, Is 49/22; PaprPan H2v; SkarŻyw 413; Woyt Sambiyſki Krzyżák/ wnet Tarcz zá plecá ná grzbiet zárzućił/ á obiemá rękomá miecz viąwſzy ſciął onego Rusiná iednym zámáchem StryjKron 310; Calep 951a [2 r.]; Złodźieiá niedoroſłká naprzod rozgą karzą: A wtory raz odchodźi z pryſkowáną twarzą. Cżáſem też krwáwą brozdę przez plecy nápiſzą KlonWor 37; [Pozdraw D7; Bo tá náſzych niewiaſt cżapká wiśi áż ná plecá BusLic 9v; Iużże moy namileyſzy Izááſzu/ nie zrzucay tego ſtoſá drew z plecu twoich. BzowRóż 78].

W połączeniach szeregowych z innymi częściami ciała (12): tha żyła ktorą zową głowną ieſt doſwiadcżona [...] naprzeciw fluxom/ ktore w ocży/ w ramiona y też w plecży wſtępuią. FalZioł V 58v, V 8v, 18b, 49v; KromRozm III F6v; BielKron 458v; BielSat C4v; oni ták cżynili wetknąwſzy koł w źiemię káżdy ſwoy oſobno przybráli iáko cżłowieká/ vcżyniwſzy głowę/ plecy/ brzuch y ręce BielSpr 4, 4; BielRozm 23; Oczko 14, [40].

W charakterystycznych połączeniach: plecy chude, małe, nierowne, okołatane [= zbite], suche, wypięte; moc w plecach (2), mocny.

Zwroty: »nosić na plecach« = dźwigać (1): nie potrzebuie cżłowiek takiego grzbietu iako v konia, gdyiż nanim nie ieżdzą, takież j żadnego brzemienia nie noſzą tilko na ramionach á na pleczach. GlabGad D8; [Ktorys ſzoſthey godziny na dzięń zmiaſtha ſkrzyżem wywiedzion/ ktoris nioſl na ſwogich zranionych pleczu Pozdraw D7].

»plec swoj stawić« (1): Ták człowiek/ gdy ná ſkálny prąd nienáwątlony Tráfi/ á plec ſwóy mocny nieporuſzony/ Stáwi ná ſczekotliwé á odlotná wáły/ Ten [...] mąż doſkonáły. GosłCast 42.

»włożyć, kłaść na plecy« = imponere scapulae a. in humeros Vulg (2:1): OpecŻyw [61]; Wſtał tedy Abráhám ráno/ y wziąwſzy chleba y fláſſę wody/ włożył iey ná plecy/ y dał iey dziećię y thák yą odpráwił. Leop Gen 21/14; WujNT Matth 23/4.

Wyrażenia: »nazad ku plecom« (1): Opisthotonos, rigor quo caput scapulis annectitur, Gdy ſziyá ćirpnie álbo drętwieye/ á ták ſie ná zad ku plecóm kurczy. Mącz 266a.

»włosy po plecam się roztaczające, po plecach rozpuszczone« (1:1): OpecŻywList C; [niewiasty] włoſy długo noſzą po plecach roſpuſzcżone BielKron 452v.

»szerokie (a miąższe) plecy; szerokich, wielkich plec(u) (a. plecow); na plecach szeroki« = humerosus Mącz, Calep; lacertosus Calep [szyk 4:2] (2;2:1;1): Pleci zaſię ſzyrokie á miąſſze mocnego cżłowieka znamionuią GlabGad O8v; Mącz 159c; Ieſli [koń] ná plecach ieſth ſzeroki poſpolićie bywa twárdo vſty SienLek 186v; Powiedzże mi, jako mam zwać Greczyna tego, Co to plecu szerokich i wzrostu wielkiego. KochMon 25; Humerosus, Quod latos humeros habet – Ramieniſty, wielkich pliecz. Calep 491b, 576a.

Szeregi: »plecy a biodra« (1): wſzytka mocz iego [niedźwiedzia] ieſt w pleczach á wbiodrach, przeto też na zadnie nogi śie wſpina y chodzi FalZioł IV 13c.

»na plecy i na piersi« (1): Máże też Kápłan dziećię ná plecách y na pierśiách świętym oleiem/ ktory znácży łáſkę Duchá świętego. KarnNap B4. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»ramiona i (a) plecy; ramionka z plecoma« [szyk 2:1] (2;1): Widziſs ninijé plecy ij ramiona moie bytz bez męki/ w pi⟨ąt⟩ek ponioſą na ſobie krzyż cięſſki OpecŻyw [79v]; FalZioł V 21a; GlabGad D8. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

»szyja i plecy« (1): opuchliny dziąſl oddala gdy płokanie vcżyniſz ocztem y Ałunem/ pierwey bańki prziſtawiwſzy ſiekane na ſzygi y na pleczoch. FalZioł III 36a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

Przen (4): [Ochrzczony] zá łáſką Duchá S. przez wiárę ſerdecżną/ y przez pracą ſwoich plecj/ to ieſt przez pracowity ſwoy żywot/ ma znieprzyiaćielem duſznym mocnie wálcżyć KarnNap B4v; [Obacz y páſterzá dobrego/ co był sſtąpił z oney owczárnie błogoſłáwioney/ tu na źiemſkiey puſtyni ſzukáć obłędliwey owieczki/ á on porwawſzy ią ná plecá ſwoie/ nieśie do niebá. BzowRóż 90].
Fraza: »brzemię z plec zjęte« (1): odeydzie od nich iárzmo iego [Aszura]/ y brzemię iego z plec iego zięte będzie [et onus illius ab desuper humero eius removebitur]. BudBib Is 14/25.
[Zwrot: »człowieka na swojej persony pieca włożyć« = przybrać postać ludzką: bowiem [Chrystus] człowieká ná ſwoiey perſony pleca włożywſzy/ iego do śiebie węzłem ná wieki nie rozwiązánem przyłączył. BzowRóż 44.]
Wyrażenie: »w ramieniu plec swoich« (1): W rámięniu plec ſwoich/ [Bóg] moc y śiłę pokazał/ Hárdé by wiátr rozpróſzył/ co chćiał to dokazał. SiebRozmyśl F4.
a) astron. W opisie gwiazdozbioru noszącego nazwę istoty żywej (1):
Wyrażenie: »szerokie plecy« (1): W tym ieſt niewielki záiąc/ w tym nogi Chártowé: W tym okręt/ y ſzérokié plécy Chyronowé KochPhaen 19.
3. Jednostki frazeologiczne oznaczające sprzyjanie, poparcie (5):
[Zwrot: »mieć za plecoma za swymi«: Który przerzeczony prokurator i mocnie z prawa dany, mając za plecoma za swymi strony wyżej napisane, iż [...] KsięgiSądŁąck 1561 nr 163.]
Wyrażenie przyimkowe: »po piecu (a. po plecach)« [w tym: po czyim (czyich) (5), [komu]] = w funkcji przymiotnika: pomyślny, korzystny, odpowiedni dla kogoś (5): Dźiękuy Bogu iżći dał koniá po twym plecu Prot A4v; Ná ſklęnicę. [...] Teraz czás przynióſł/ żem ieſt Głoſkowſkiemu dáná: Niemogłám mieć lepſzégo po ſwym plecu páná. KochFr 123, 79; WyprPl B; nie po náſzych plecach tám te kupie/ Ludźi tám w tárgu przedáią iuż mi wierz/ Iáko inny źwierz. KlonFlis D2; [[Każda sekta] co ſię iey podoba prziymuie/ y w onym ſię tylko kocha/ y pochwala/ co nie po iey plecach to odrzuca WilkowPrzycz II 81; PrzylDysp E2v; SenekaGórn 209 (Linde)].

~ [W przeciwstawieniu: »po piecu ... w oczy«: bo to bydź niemogło/ iżby w żegludze iedenże wiátr był po plecu dobrym/ á złym w oczy. SenekaGórn 209 (Linde).] ~

4. Zwichnięcie stawu barkowego u konia (2): Ná plec końſki/ tho ieſt/ gdy w plecách nogę wywinie. Naprzod ábyś poznał wyplecénié/ káż mu nogę chromą wyćiągnąć/ ieſlić ſobie wyćięgáć nie da/ tedyć wyplecony. SienLek 170, Aaaav.

Synonimy: 1. łopatka, ramię; 2. grzbiet; 3. splecenie, wyplecenie.

MC